Erywań

	Erywań; Երևան
	Erywań; Երևան
	; Widok na Erywań, w tle góra Ararat
Herb	Flaga
Państwo	Armenia
Prowincja	Erywań
Data założenia	782 r. p.n.e
Burmistrz	Taron Margarjan
Powierzchnia	227 km²
Wysokość	950–1200 m n.p.m.
Populacja (2012); • liczba ludności; • gęstość	; 1 125 032; 4956 os./km²
Nr kierunkowy	+374 10
Kod pocztowy	0001–0099
Podział miasta	12 dzielnic
	Położenie na mapie Armenii Erywań
	40°11′N 44°31′E/40,183333 44,516667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Erewań”. Zobacz też: Radio Erewań.

Erywań (orm. Երևան, Jerewan, wymowa ⁱ /j ɛ ɾ ɛ ˈ v ɑ n /) – stolica i największe miasto Armenii, jest traktowane jako specjalna prowincja. Jeden z głównych ośrodków przemysłowych, naukowych i kulturalnych Zakaukazia.

Nazwa miasta w języku polskim[edytuj]

Według publikacji Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii (Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej) z 2003^[1] obowiązującą w języku polskim pisownią jest Erywań. Często stosowana forma „Erewań”, szczególnie w latach 80. XX wieku upowszechniona w dowcipach o Radiu Erewań, jest pochodną nazwy rosyjskiej obowiązującej do czasu upadku ZSRR. Po uzyskaniu przez Armenię niepodległości przywrócono dla nazwy stosowanej w Polsce zapis używany do końca lat 30.

„Komisja jednogłośnie (17 członków za) stwierdziła, że polska nazwa stolicy Armenii brzmi Erywań i nie należy dodawać jako możliwej do użycia formy „Erewań” powszechnie jeszcze używanej np. w mediach”^[2]. Nazwa Erewań jest jednak powszechnie stosowana w języku potocznym.

Historia[edytuj]

782 p.n.e. – wzniesienie przez władcę Urartu Argiszti I warowni Erebuni, od której nazwy dzisiejsza stolica Armenii wywodzi swe miano
585 p.n.e. – zniszczenie twierdzy Teishebaini przez Scytów
658 – zdobycie przez Arabów
1387 – zdobycie i ograbienie przez Tamerlana
1513-1737 – w wyniku wojen persko-osmańskich Erywań zmieniał przynależność państwową 14-krotnie
6 czerwca 1679 – zniszczenie przez trzęsienie ziemi
1747 – wejście w skład Chanatu Erywańskiego
1 października 1827 – zdobycie przez rosyjskie oddziały Iwana Paskiewicza z rąk Persów
1828 – wraz z okolicami Erywań znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego, co przyczyniło się do późniejszego rozwoju miasta
1837 – ustanowienie siedziby lokalnego ujezdu – jednostki podziału terytorialnego w ówczesnej Rosji
1874 – otwarcie pierwszej drukarni
1879 – powstanie pierwszego teatru
1898 – otwarcie linii kolejowych z Tyflisem, Aleksandropolem i Julfą i oddanie do użytku biblioteki publicznej
1913 – miasto połączone z siecią telefoniczną
28 maja 1918 – miasto stolicą Demokratycznej Republiki Armenii
29 listopada 1920 – początek okupacji przez Armię Czerwoną.
2 kwietnia 1921 – ostateczne przejęcie przez Sowietów, po uprzednim opanowaniu miasta przez lokalnych nacjonalistów
24 kwietnia 1965 – w związku z obchodami 50 rocznicy rzezi Ormian, doszło do pierwszej w historii ZSRR demonstracji z udziałem miliona ludzi. Manifestanci domagali się uznania za ludobójstwo masakry Ormian z 1915 roku przez autorytety Związku Radzieckiego.
1968 – obchody 2750 rocznicy powstania miasta
21 września 1991 – Erywań ponownie stolicą niepodległej Republiki Armenii
kwiecień 1996 – przeprowadzenie Olimpiady Szachowej, mimo problemów Armenii wynikłych z konfliktu o Górski Karabach.

Geografia[edytuj]

Położony jest w dolinie rzeki Hrazdan pomiędzy 950 a 1200 m n.p.m. w północno-wschodniej części Doliny Ararat z górującym nad miastem szczytem Ararat (obecnie położonym na terenie Turcji).

Jako miasto wydzielone otoczone jest przez 4 marzer – Aragacotn, Ararat, Armawir oraz Kotajk.

Demografia[edytuj]

Historyczny skład narodowościowy i etniczny na podstawie danych rosyjskich, radzieckich i ormiańskich:

1897^[3]

Ormianie: 12 523 (43,17%)
Azerowie i Tatarzy: 12 359 (42,61%)
Rosjanie: 2 765 (9,53%)
Ukraińcy: 398 (1,37%)
Żydzi: 204 (0,7%)
Polacy: 190 (0,66%)
Gruzini: 141 (0,49%)
Asyryjczycy: 81 (0,28%)
Niemcy: 64 (0,22%)
Kurdowie: 64 (0,22%)

1926^[4]

Ormianie: 57 259 (89,47%)
Azerowie: 4 968 (7,76%)
Rosjanie: 1 127 (1,76%)
Persowie: 141 (0,22%)
Gruzini: 91 (0,14%)
Asyryjczycy: 78 (0,12%)
Ukraińcy: 67 (0,10%)
Żydzi: 60 (0,09%)
Polacy: 45 (0,07%)
Niemcy: 38 (0,06%)

1939^[5]

Ormianie: 174 484 (87,07%)
Rosjanie: 15 043 (7,51%)
Azerowie: 6 569 (3,28%)
Ukraińcy: 2 070 (1,03%)
Asyryjczycy: 328 (0,16%)
Gruzini: 264 (0,13%)
Grecy: 256 (0,13%)
Żydzi: 236 (0,12%)
Kurdowie: 179 (0,09%)
Białorusini: 151 (0,08%)
Polacy: 145 (0,07%)
Niemcy: 135 (0,07%)

2001^[6]

Ormianie: 1 088 389 (98,63%)
Rosjanie: 6 684 (0,61%)
Jazydzi: 4 733 (0,43%)
Ukraińcy: 876 (0,08%)

Klimat[edytuj]

Klimat ma charakter kontynentalny. Lata są gorące i suche (nierzadko temperatura osiąga +40 °C) a zimy relatywnie mroźne, natomiast opady występują tutaj rzadko (nieco ponad 300 mm rocznie).

miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	rocznie
śr. temperatura (°C) dobowa	-5,5	-3,5	+4,5	+12,5	+17,0	+22,5	+25,5	+25,5	+20,5	+14,0	+5,5	0,0	+11,5
opady (mm)	23	25	28	48	53	23	15	8	13	23	31	28	318

Transport[edytuj]

Transport lotniczy

Miasto jest obsługiwane przez dwa porty lotnicze. Międzynarodowy port lotniczy Zvartnots znajduje się 10 km na zachód od centrum Erywania. W 2007 roku otwarto w nim nowy terminal sfinansowany przez biznesmena Eduardo Eurnekiana, który nabył port lotniczy. Drugim lotniskiem jest Port lotniczy Erebuni, 7 km na południe od miasta. Wykorzystywane jest głównie przez siły zbrojne.

Transport miejski

Komunikacja miejska zasilona jest od 1949 przez trolejbusy. Do 2004 w mieście działała komunikacja tramwajowa. Transport publiczny obsługiwany jest również przez pojazdy typu van, zwane marszrutkami. Są tanim środkiem transportu miejskiego, wyręczającym autobusy. Ich połączenia obejmują całe miasto. Kursują też do innych miast w kraju. Połączenia kolejowe są słabo rozwinięte, stacja kolejowa Erywań.

Metro

Osobny artykuł: Metro w Erywaniu.

Erywań od 7 marca 1981 roku posiada system komunikacji podziemnej – uzasadniał to rozwój miasta, który ówcześnie przewidywał osiągnięcie przez miasto 1,5-2 milionów mieszkańców do 2000. Jego elementy były stopniowo oddawane do użytku, przy czym budowa dalszych odcinków została zatwierdzona. Tempo rozbudowy spadło po trzęsieniu ziemi w 1988 i kryzysie ekonomicznym pierwszej połowy lat 90. Obecnie posiada 10 aktywnych stacji (są nimi Gortsaranain, Shengavit, Charbakh, Garegin Njhdehi Hraparak, Sasuntsi Davit, Zoravar Andranik, Hanrapetutyan Hraparak, Yeritasardakan, Marshal Baghramian oraz Barekamutyun) i rozciąga się na 13,4 km.

Sport[edytuj]

W Erywaniu mają swoje siedziby drużyny lokalnej piłki nożnej.

Klub	Stadion
Ararat Erywań	Stadion Hrazdan
Bananc Erywań	Stadion Bananc
Kilikia Erywań	Stadion Hrazdan
Ulis Erywań	Stadion Kazak
Mika Erywań	Stadion Mika
Piunik Erywań	Stadion Hanrapetakan
Erywań United FC	Stadion Hanrapetakan
Dinamo Erywań	Stadion Kasachi Marzik
Erebuni Erywań	Stadion Erebuni
Kanaz Erywań
Malatia Erywań
Nairi Erywań	Stadion Nairi
Van Erywań
Jerazank Erywań
FC Erywań	Stadion Hrazdan

Znani ludzie związani z miastem[edytuj]

Wladimir Hakopian – szachista
Wiktor Ambarcumian – astronom
Lewon Aronian – szachista
Aleksandr Harutiunian – kompozytor
Dżiwan Gasparian – muzyk grający na duduku, kompozytor
Aram Chaczaturian – kompozytor
Sargis Howsepjan – piłkarz reprezentacji Armenii
Władimir Kontariew – dyrektor Rosyjskiego Państwowego Chóru Kameralnego
Edgar Manuczarian – piłkarz reprezentacji Armenii
David Manojan – piłkarz reprezentacji Armenii
Shavo Odadjian – basista (członek System of a Down)
Lewon Paczadżjan – piłkarz reprezentacji Armenii
Siergiej Paradżanow – reżyser filmowy
Lewon Ter-Petrosjan – pierwszy prezydent Armenii w latach 1991–1998
Sargis Sargsian – tenisista
Sirusho – piosenkarka
Emmy – piosenkarka

Główne atrakcje turystyczne[edytuj]

Plac Republiki – centralny plac miejski, miejsce spotkań i ceremonii. Znajduje się przy nim Muzeum Historii Armenii i Narodowa Galeria Armenii, hotel „Mariott Armenia”, budynek rządowy, budynek Ministerstwa Spraw Zagranicznych, budynek centralnej poczty i Ministerstwa Transportu i Komunikacji
Plac Wolności (dawniej: Plac Teatralny) – był miejscem odbywania się protestów, znajduje się przy nim Ormiański Akademicki Teatr Opery i Baletu
Matenadaran – muzeum przechowujące zabytki piśmiennictwa ormiańskiego
Kaskady (Centrum Sztuki Cafesjana) – wiodące na wzgórze schody, ozdobione wieloma nowoczesnymi rzeźbami, pod którymi zlokalizowane są sale muzealne
Błękitny Meczet – jedyny meczet w Erywaniu
Muzeum-twierdza Erebuni
Ulica Abowiana – najważniejsza aleja miejska
Narodowa Galeria Armenii – znajduje się w północnej części Placu Republiki, w budynku, w którym mieści się także Muzeum Historii Armenii
Muzeum Historii Armenii – znajduje się w północnej części Placu Republiki, w budynku, w którym mieści się także Narodowa Galeria Armenii
Katedra św. Grzegorza Oświeciciela – największa świątynia w Armenii
Kościół Katoghike – najstarszy ocalały kościół w Erywaniu
Muzeum reżysera Sergieja Paradżanowa
fabryka koniaku Ararat
Park Zwycięstwa – znajduje się tam pomnik Matki Armenii, muzeum militarne i dawne wesołe miasteczko
Muzeum-mauzoleum Zagłady (Muzeum Genocydu) – Cicernakaberd
Stadion Hrazdan
Dom szachowy
Synagoga w Erywaniu
Zoo