Nad przepaścią (powieść)

Nad przepaścią

Autor	Józef Ignacy Kraszewski
Typ utworu	powieść obyczajowa
Data powstania	1884
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Lwów
Język	polski
Data wydania	1887
Wydawca	Księgarnia H. Altenberga

Nad przepaścią – współczesna powieść obyczajowa Józefa Ignacego Kraszewskiego z 1887 roku.

Napisana w lipcu 1884 roku podczas osadzenia autora w twierdzy w Magdeburgu. Początkowo publikowana w „Dzienniku Polskim”, 1887, nr 86–130; wydanie książkowe ukazało się w 1887 roku nakładem księgarni H. Altenberga we Lwowie.

Publikacje

Powieść nie była potem wznawiana, nie doczekała się również szerszych analiz w literaturze fachowej. Może to wynikać z faktu, że w bibliotekach na świecie zachowało się stosunkowo niewiele jej egzemplarzy. Jeden jest przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, drugi w Columbus, trzeci zaś w Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. Wasyla Stefanyka. Wersja elektroniczna powieści ukazała się w kwietniu 2021 w serwisie Wikiźródła.

Przekład czeski (Nad propasti [Morituri]) autorstwa Karela V. Rypáčka, z ilustracjami Josifa Kočiho i nakładem Josifa R. Vilímka, wydano w Pradze w 1913 i 1920.

Tło powstania

Od 26 maja 1884 roku Kraszewski przebywał w twierdzy w Magdeburgu wskutek procesu, toczącego się w Lipsku w dniach 12–19 maja. Podstawą było oskarżenie pisarza i Franciszka Hentscha (pracownika administracji telegrafów) o szpiegostwo na rzecz rządu francuskiego. W sprawę zaangażowany był sam Otto von Bismarck, którego list odczytano na rozprawie sądowej. Pisarza skazano na trzy i pół lata twierdzy i właśnie wtedy powstała powieść Nad przepaścią.

Treść

Akcja powieści rozgrywa się w Warszawie. Główny bohater, trzydziestokilkuletni Aureli Żabiec, typ utracjusza i dekadenta, pragnie popełnić samobójstwo, które zostaje zaniechane z powodu przybycia dawnej znajomej, służącej domu Żabców, panny Salomei. Widząc, w jakiej go zastała sytuacji, zabiera mu strychninę i rewolwer i obiecuje, że jeśli w ciągu miesiąca Żabiec nie zmieni zdania i swojego położenia, które doprowadziło go do tego, co zobaczyła, odda mu je.

Powieść opowiada o wahaniach, wątpliwościach i błądzeniu Aurelego w poszukiwaniu własnej drogi i chęci zmiany dotychczasowego życia. Ważną rolę odgrywa w nich przypadek: wygrana w karty, stosunki z ciotką Winnicką, pojawienie się hrabiny Eleonory, dawnej miłości Aurelego, wreszcie samej Salomei. Ostatecznie Aureli zmienia się – osiada w Maczkach pod Warszawą i oddaje się tam pracy, odcinając się od swojej przeszłości.

Recepcja

W 1888 roku, czyli świeżo po publikacji książkowej, ukazały się dwie recenzje tej powieści.

Recenzent „Prawdy” ocenia utwór w sposób pozytywny jako dzieło dojrzałego pisarza. Zwraca uwagę na warunki, w jakich powstawała owa powieść, dostrzega pośpiech w jej tworzeniu, a więc m.in. niekonsekwencję wydarzeń, szkicowość postaci, papierową motywację działań bohaterów. Stwierdza on w pewnym momencie:

Kraszewski nie przeglądał tego, co napisał, bo wiecznie trawiła go gorączka druku.

Traktuje powieść Kraszewskiego jako sposób ucieczki więźnia do rzeczywistości, jaką zapamiętał, przebywając na wolności. Całość zostaje jednak oceniona w sposób pozytywny jako dzieło dojrzałego pisarza.

W warszawskim „Życiu” recenzent również zwraca uwagę na brak pogłębionej psychologii postaci, zauważa jednak:

Dawniejszemi laty bohaterowie jego, mimo iż do życia i szczęścia posiadali wszelkie prawa, ginęli najczęściej nie z winy własnej, niby drzewa burzą nadłamane. Teraz, przeciwnie, stwarza postać Aurelego Żabca, pasożyta, światowca, gracza, który przecież wkońcu wychodzi na porządnego człowieka.

Bibliografia

• Józef Ignacy Kraszewski: Nad przepaścią. Lwów: Księgarnia H. Altenberga, 1887
• Stanisław Stupkiewicz, Irmina Śliwińska, Wanda Roszkowska-Sykałowa: Józef Ignacy Kraszewski. Zarys bibliograficzny. Nowy Korbut 12. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1966
• Melchior Wańkowicz: Karafka La Fontaine’a. T. 2. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1981, ISBN 83-08-00274-9