Tekst źródłowy strony Nikozja

{{Zobacz też|Nikozja (Cypr Północny)}}
{{Miejscowość infobox
 |nazwa                        = Nikozja
 |nazwa oryginalna             = 
 |zdjęcie                      = Nicosia Collage.png
 |opis zdjęcia                 = 
 |herb                         = 
 |flaga                        = Flag of Nicosia.svg
 |dopełniacz nazwy             = Nikozji
 |państwo                      = CYP
 |1. jednostka administracyjna = [[Dystrykt Nikozja|Nikozja]]
 |stanowisko zarządzającego    = burmistrz
 |zarządzający                 = Konstandinos Jorkadzis
 |powierzchnia                 = 51,06
 |wysokość                     = 149
 |rok                          = 2021
 |liczba ludności              = 56 848<ref name="residents" />
 |gęstość zaludnienia          = 1113
 |numer kierunkowy             = 
 |kod pocztowy                 = 
 |tablice rejestracyjne        = 
 |kod mapy                     = Cypr#Europa
 |współrzędne                  = 35°10′N 33°21′E
 |commons                      = Category:Nicosia
 |www                          = http://www.nicosia.org.cy
 |wikisłownik = Nikozja
}}
'''Nikozja''' ({{w języku|el|Λευκωσία}}, ''Lefkosía'', {{W języku|tr|Lefkoşa}}) – stolica [[Cypr]]u oraz jeden z dwóch głównych ośrodków miejskich Cypru (wraz z [[Limassol]]em)<ref name="residents">{{Cytuj stronę |url = https://library.cystat.gov.cy/NEW/Census2021-Preliminary_Results-EN-040823.pdf |tytuł = Census of Population and Housing 2021 |opublikowany = |język = en |data dostępu = 2024-09-14}}</ref>. 

Położone jest w środkowej części wyspy na równinie Mesaria, nad rzeką Pedias (Kalindere). Stanowi siedzibę rządu oraz główne centrum biznesowe. Nikozja jest stolicą jednostki administracyjnej [[Dystrykt Nikozja|Dystryktu Nikozja]]. Pomimo ostatnich symbolicznych gestów likwidacji małych fragmentów muru dzielącego miasto czynionych przez przedstawicieli obydwu społeczności zamieszkujących Nikozję, stolica Cypru nadal pozostaje jedyną na świecie podzieloną stolicą, z częścią północną ([[Turcy|turecką]]) i częścią południową ([[Grecy|grecką]]), oddzielonymi od siebie [[Zielona linia (Cypr)|zieloną linią]], [[strefa zdemilitaryzowana|strefą zdemilitaryzowaną]] utrzymywaną przez [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|Organizację Narodów Zjednoczonych]]. Niewielu jednakże używa terminów „Nikozja Północna” i „Nikozja Południowa”. Już po pewnym podziale stolicy w 1964 roku, turecka inwazja ostatecznie podzieliła miasto na pół w 1974 roku. [[Turcy cypryjscy]] uważają północną część Nikozji za stolicę nieuznawanego na arenie międzynarodowej (a jedynie przez [[Turcja|Turcję]]) państwa znanego jako [[Cypr Północny]].

Populacja części miasta pod kontrolą [[Cypr|Republiki Cypryjskiej]] wyniosła pod koniec 2004 roku 270&nbsp;000, plus dalsze 84&nbsp;893 osoby w strefie tureckiej. W zespole miejskim mieszka 300 000<ref name="urban">[http://www.demographia.com/db-worldua.pdf World Urban Areas] – Demographia, 2018</ref>, natomiast w aglomeracji 330 000 mieszkańców<ref>[http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en Population on 1 January by age groups and sex – functional urban areas] – Eurostat, 2018</ref>. Nikozja jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, kulturalnym i turystycznym [[Cypr]]u. Produkuje się tam m.in. [[Tkanina|tkaniny]], skórę, ceramikę i plastik. Niedaleko miasta znajdują się kopalnie [[Miedź|miedzi]]. Nikozja jest również siedzibą [[Uniwersytet Cypryjski|Uniwersytetu Cypryjskiego]].

== Historia ==
* pierwsze wzmianki z [[VII wiek p.n.e.|VII wieku p.n.e.]] (o nazwie Ledra)
* podbój wyspy przez [[Aleksander Macedoński|Aleksandra Macedońskiego]] w 333 p.n.e. i włączenie do [[Starożytna Macedonia|imperium macedońskiego]]
* po rozpadzie imperium macedońskiego w składzie nowo powstałego [[Epoka hellenistyczna|hellenistycznego]] [[Egipt ptolemejski|Egiptu ptolemejskiego]]
* okres panowania [[Cesarstwo Rzymskie|rzymskiego]] po zwycięstwie [[Oktawian August|Oktawiana Augusta]] nad [[Marek Antoniusz|Markiem Antoniuszem]] w [[Bitwa pod Akcjum|bitwie pod Akcjum]] w [[31 p.n.e.]], w składzie rzymskiej prowincji Cypr
* od IV wieku okres panowania [[cesarstwo Bizantyńskie|bizantyjskiego]] po podziale Cesarstwa Rzymskiego na części [[Cesarstwo zachodniorzymskie|zachodnią]] i wschodnią (bizantyjską)
* w XII wieku panowanie [[Wyprawy krzyżowe|krzyżowców]], od 1192 w składzie [[Królestwo Cypru|Królestwa Cypru]] pod władzą francuskiej dynastii [[Ród z Lusignan|Luzynianów]]
* 1489 – zdobyta przez [[Republika Wenecka|Republikę Wenecką]], stolica Cypru jako posiadłości weneckiej
* 1571 – zdobyta przez [[Imperium Osmańskie|Turcję]], stolica Cypru jako [[ejalet|regionu administracyjnego]]
* 1878 – panowanie [[Imperium brytyjskie|brytyjskie]], stolica Cypru jako [[Kolonia korony brytyjskiej|kolonii korony brytyjskiej]]
* 1960 – Nikozja stolicą niepodległego Cypru
* po inwazji tureckiej Nikozję podzielono na 2 strefy: grecką i turecką
[[Plik:Nicosia 01-2017 img14 View from Shacolas Tower.jpg|thumb|Widok na Nikozję]]
[[Plik:Nicosia 01-2017 img09 StJohn the Apostle Church.jpg|thumb|[[Katedra Świętego Jana Teologa w Nikozji|Katedra Świętego Jana Teologa]]]]
[[Plik:Nicosia2.jpg|thumb|Greckie domy w tureckiej części Nikozji]]
[[Plik:Nicosia border.JPG|thumb|Bunkier graniczny na ulicy w centrum Nikozji. Widoczne flagi: grecka, cypryjska, turecka i północnocypryjska. W głębi na wzgórzu turecki napis propagandowy]]
== Burmistrzowie Nikozji ==
=== Okres brytyjski ===
* [[Christodoulos Severis]] (15 listopada 1882 – 31 lipca 1888)
* [[Achilleas Liassides]] (1 sierpnia 1888 – 10 kwietnia 1906)
* [[Antonios Theodotou]] (8 stycznia 1888 – 10 kwietnia 1906)
* [[Mehmet Şevket Bey]] (11 kwietnia 1908 – 31 marca 1911)
* [[Antonios Theodotou]] (1924 – 1926)
* [[George Markides]] (6 kwietnia 1926 – 31 marca 1929)
* [[Themistoclis Dervis]] (5 kwietnia 1929 – 28 września 1946)
* [[Ioannis Klerides]] (1 czerwca 1946 – 31 maja 1949)
* [[Themistoclis Dervis]] (1 czerwca 1949 – 18 grudnia 1959)

=== Część grecka po 1959 roku ===
* [[Diomedes Skettos]] (1959–1960)
* [[George M. Spanos]] (1960–62; 1963–1964)
* [[Odysseas Ioannides]] (1964–1970)
* [[Lellos Demetriades]] (grudzień 1971-lipiec 1974)
* [[Christoforos Kithreotis]] (sierpień 1974)
* [[Lellos Demetriades]] (październik 1974-2001, wybrany w 1986 roku, ponownie wybrany w 1991 i 1996 roku)
* [[Michael Zampelas]] (2002-2006)
* [[Eleni Mawru|Eleni Mawrou]] (2007-2011)
* [[Constantinos Yiorkadjis]] (od 2011)

=== Część turecka po 1958 roku ===
Na podstawie<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.lefkosabelediyesi.org/tr/index.php/kurumsal/tarihce | tytuł = 1958’den günümüze LTB Başkanlığı görevini üstlenen belediye başkanları | praca = Belediyemizin Tarihçesi | opublikowany = lefkosabelediyesi.org | język = tr | data dostępu = 2015-05-23 | archiwum = https://web.archive.org/web/20150103075942/http://www.lefkosabelediyesi.org/tr/index.php/kurumsal/tarihce | zarchiwizowano = 2015-01-03 }}</ref>:
* [[Tahsin Gözmen]] (1958-1961)
* [[Cevdet Mirata]] (1961-1962)
* [[Fuat Celalettin]] (1962-1969)
* [[Ziver Kemal]] (1969-1976)
* [[Mustafa Akıncı]] (1976-1990)
* [[Burhan Yetkili]] (1990-1994)
* [[Şemi Bora]] (1994-2002)
* [[Kutlay Erk]] (2002-2006)
* [[Cemal M.Bulutoğluları]] (2006-2013)
* [[Kadri Fellahoğlu]] (2013–2014)
* [[Mehmet Harmancı]] (od 2014)

== Klimat ==
Nikozja znajduje się w strefie [[Klimat podzwrotnikowy|klimatu subtropikalnego]]<ref>[http://web.tiscali.it/linnets/Troll-Paffen.jpg Climatic map by Istituto Geografico De Agostini].</ref><ref>[http://www.ph-heidelberg.de/geographie/forschung-und-entwicklung/klimakarte-der-erde.html ''Die Klimatypen der Erde''] – Pädagogische Hochschule in [[Heidelberg]].</ref> typu [[klimat śródziemnomorski|śródziemnomorskiego]]<ref>{{cytuj stronę|url=http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/|tytuł=World Map of Köppen – Geiger Climate Classification}}</ref>, z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, w większości gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 26 [[Skala Celsjusza|°C]] w dzień i 13 °C w nocy.

{{Średnia temperatura i opady
 |metric_first = yes
 |single_line  = yes
 |location     = Athalassa, przedmieść Nikozji
 |Jan_Hi_°C = 15.5
 |Feb_Hi_°C = 15.9
 |Mar_Hi_°C = 19.2
 |Apr_Hi_°C = 24.0
 |May_Hi_°C = 29.7
 |Jun_Hi_°C = 34.3
 |Jul_Hi_°C = 37.2
 |Aug_Hi_°C = 36.9
 |Sep_Hi_°C = 33.5
 |Oct_Hi_°C = 29.0
 |Nov_Hi_°C = 22.1
 |Dec_Hi_°C = 17.0
 |Year_Hi_°C = 26.2
 |Jan_MEAN_°C = 10.6
 |Feb_MEAN_°C = 10.6
 |Mar_MEAN_°C = 13.1
 |Apr_MEAN_°C = 17.1
 |May_MEAN_°C = 22.3
 |Jun_MEAN_°C = 26.9
 |Jul_MEAN_°C = 29.7
 |Aug_MEAN_°C = 29.4
 |Sep_MEAN_°C = 26.2
 |Oct_MEAN_°C = 22.3
 |Nov_MEAN_°C = 16.3
 |Dec_MEAN_°C = 12.0
 |Year_MEAN_°C = 19.7
 |Jan_Lo_°C = 5.7
 |Feb_Lo_°C = 5.2
 |Mar_Lo_°C = 7.0
 |Apr_Lo_°C = 10.2
 |May_Lo_°C = 14.8
 |Jun_Lo_°C = 19.4
 |Jul_Lo_°C = 22.2
 |Aug_Lo_°C = 21.9
 |Sep_Lo_°C = 18.8
 |Oct_Lo_°C = 15.6
 |Nov_Lo_°C = 10.4
 |Dec_Lo_°C = 7.1
 |Year_Lo_°C = 13.2
 |Jan_Precip_mm = 54.7
 |Feb_Precip_mm = 41.6
 |Mar_Precip_mm = 28.3
 |Apr_Precip_mm = 19.9
 |May_Precip_mm = 23.5
 |Jun_Precip_mm = 17.6
 |Jul_Precip_mm = 5.8
 |Aug_Precip_mm = 1.3
 |Sep_Precip_mm = 11.7
 |Oct_Precip_mm = 17.4
 |Nov_Precip_mm = 54.6
 |Dec_Precip_mm = 65.8
 |Year_Precip_mm = 342
 |Jan_Precip_days = 7.3
 |Feb_Precip_days = 6.5
 |Mar_Precip_days = 5.4
 |Apr_Precip_days = 3.5
 |May_Precip_days = 2.7
 |Jun_Precip_days = 1.3
 |Jul_Precip_days = 0.5
 |Aug_Precip_days = 0.1
 |Sep_Precip_days = 0.6
 |Oct_Precip_days = 2.8
 |Nov_Precip_days = 4.7
 |Dec_Precip_days = 7.7
 |Year_Precip_days = 43.1
 |Jan_Sun = 183
 |Feb_Sun = 200
 |Mar_Sun = 239
 |Apr_Sun = 267
 |May_Sun = 332
 |Jun_Sun = 369
 |Jul_Sun = 388
 |Aug_Sun = 366
 |Sep_Sun = 312
 |Oct_Sun = 276
 |Nov_Sun = 213
 |Dec_Sun = 171
 |Year_Sun = 3314
|source = Department of Meteorology of Cyprus<ref name="DoM">{{cytuj stronę|url=http://www.moa.gov.cy/moa/MS/MS.nsf/DMLclimet_reports_en/DMLclimet_reports_en?OpenDocument&Start=1&Count=1000&Expand=1|tytuł=Meteorological Service – Climatological and Meteorological Reports|autor=Department of Meteorology of Cyprus|data dostępu=2014-11-09|archiwum=https://web.archive.org/web/20181226141221/http://www.moa.gov.cy/moa/MS/MS.nsf/DMLclimet_reports_en/DMLclimet_reports_en?OpenDocument&Start=1&Count=1000&Expand=1%20|zarchiwizowano=2018-12-26}}</ref>
 |accessdate = }}

== Zabytki i turystyka ==
[[Plik:Nicosia 01-2017 img20 View from Shacolas Tower.jpg|thumb|[[Meczet Selima w Nikozji|Meczet Selima (kiedyś katedra świętej Zofii)]]]]
[[Plik:Nicosia 01-2017 img28 Cyprus Museum.jpg|mały|Muzeum Cypryjskie]]
* [[Sobór św. Jana Teologa w Nikozji|Sobór św. Jana Teologa]] – prawosławna katedra z XVIII-wiecznymi freskami i [[ikonostas]]em, pierwotnie XIV-wieczna kaplica klasztoru benedyktyńskiego
* [[meczet Selimiye w Nikozji|Meczet Selima]] (Nikozja Północna) – dawna gotycka katedra św. Zofii z XIII wieku, od XVI wieku meczet
* [[Meczet Omara w Nikozji|Meczet Omara]]
* Mury miejskie z [[XVI wiek]]u:
** [[Brama Famagustiańska]]
** [[Brama Kireńska]] (Nikozja Północna)
* [[Muzeum Cypryjskie]]
* Muzeum Miejskie Leventis
* Muzeum Bizantyjskie – Muzeum Bizantyjskie (Βυζαντινό Μουσείο, Πλ. Δημαρχείας 26) – kolekcja bizantyjskich dzieł sztuki z terenu całego Cypru 
* Muzeum Walki Wyzwoleńczej
* Muzeum Etnograficznego Derwisza Paszy (Derviş Paşa Etnoğrafya Müzesi, Beliğ Paşa Sk) (Nikozja Północna)
* Dom Hadżigeorgakisa Kornesiosa z muzeum etnograficznym
* Buyuk Han – dawny karawanseraj, czyli zajazd z czasów tureckich
* Park miejski

== Sport ==
[[Plik:GSP Stadium in Nicosia (Omonoia - Manchester City).jpg|mały|[[Stadion GSP]]]]
W mieście działa kilka klubów [[piłka nożna|piłkarskich]]: [[APOEL FC|APOEL Nikozja]], [[Ethnikos Achna]], [[Olympiakos Nikozja]] i [[Omonia Nikozja]], ten ostatni posiada także [[Omonia Nikozja (piłka siatkowa)|sekcję piłki siatkowej]].

Z Nikozji pochodzi dziesięciu olimpijczyków: [[Lina Aristodimu|Lina Aristodimou]], [[Alechis Fotiadis|Alekhis Fotiadis]], [[Pawlos Fotiadis|Pavlos Fotiadis]], [[Teodoros Christodulu|Theodoros Christodoulou]], [[Khristos Kourtellas]], [[Sofia Miaouli]], [[Kyriakos Onisiforou]], [[Khrysanthos Papakhrysanthou]], [[Antonis Petris]] i [[Janos Pipis|Giannos Pipis]]<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.sports-reference.com/olympics/friv/birthplaces.cgi?id=3290|tytuł=Olympic Athletes Born in Nicosia, Lefkosia, Cyprus|opublikowany=Sports-Reference.com|język=en|data dostępu=2012-02-06|archiwum=https://web.archive.org/web/20121114180337/http://www.sports-reference.com/olympics/friv/birthplaces.cgi?id=3290|zarchiwizowano=2012-11-14}}</ref>.

== Miasta partnerskie ==
Miasta partnerskie Nikozji<ref>{{Cytuj |tytuł = Twinnings |data dostępu = 2021-09-28 |opublikowany = Nicosia Municipality |url = https://www.nicosia.org.cy//en-GB/municipality/twins}}</ref>:
* {{Flaga|DEU}} [[Schwerin]], [[Niemcy]] (1974)
* {{Flaga|GRC}} [[Ateny]], [[Grecja]] (1988)
* {{Flaga|ROU}} [[Bukareszt]], [[Rumunia]] (2004)
* {{Flaga|QAT}} [[Doha]], [[Katar]] 
* {{Flaga|UKR}} [[Odessa]], [[Ukraina]] (1996)
* {{Flaga|CHN}} [[Szanghaj]], [[Chińska Republika Ludowa|Chiny]]
* {{Flaga|IRN}} [[Sziraz]], [[Iran]] (1999)

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

{{Stolice Azji}}
{{Dystrykt Nikozja}}
{{Cypr}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Nikozja| ]]
[[Kategoria:Stolice państw w Azji]]
[[Kategoria:Miasta na Cyprze]]
[[Kategoria:Miasta na Cyprze Północnym]]