Obóz NKWD w Spassku

Obóz NKWD w Spassku, także obóz spasozawodski (ros. Спасозаводский лагерь № 99^[1]) – specjalny radziecki obóz dla jeńców wojennych w Spassku koło Karagandy w Kazachstanie, utworzony w 1941 roku, wchodzący w skład Karłagu.

W okresie istnienia obozu przebywało w nim ok. 70 tysięcy jeńców, przedstawicieli 40 narodowości^[2] (m.in. Niemcy, Rumuni, Japończycy, Polacy, Węgrzy, Ukraińcy, Francuzi, Żydzi). Po II wojnie światowej Spassk stał się specjalnym obozem pracy przymusowej dla więźniów politycznych. Istniał również wydzielony podobóz kobiecy, kolonia dziecięca oraz ponad 20 filii terenowych.

Historia

Obóz dla jeńców wojennych w Spassku utworzono 24 czerwca 1941 roku, po ataku Niemiec na ZSRR, rozporządzeniem Wasilija Czernyszowa, zastępcy szefa NKWD i naczelnika Gułagu, w miejscu dawnej kopalni miedzi, gdzie w latach 30. XX wieku istniał niewielki obóz pracy NKWD, tzw. Obóz Piaskowy (ros. Песчаный лагерь). Obóz dla jeńców wojennych utworzony w 1941 roku składał się z dwóch części – centralnej, przeznaczonej dla ok. 5–6 tys. jeńców, oraz wydzielonego obszaru o nazwie „Kokuzek” (ros. Кокузек) przeznaczonego dla ok. 650 (maksymalnie 1100) internowanych. „Kokuzek” znajdował się w odległości ok. 500 m od centralnej części obozu i zapewniał pełną izolację przetrzymywanych tam osób.

Pierwszy transport jeńców wojennych przybył do Spasska w sierpniu 1941 roku; przywieziono wówczas 1 436 więźniów. Po dwóch latach liczba jeńców przetrzymywanych w obozie prawie się podwoiła. Gwałtowny wzrost liczby jeńców nastąpił w drugiej połowie 1944 roku. W styczniu 1944 roku w obozie w Spasku przebywało 2 529 jeńców wojennych, a w październiku 1944 roku ich liczba zwiększyła się do 11 583. W październiku i listopadzie 1945 roku do obozu przysłano pięć transportów żołnierzy japońskich, łącznie 11 608 osób.

Więźniowie przetrzymywani w Spassku byli wykorzystywani do pracy w kopalniach, cegielniach, do robót inżynieryjnych i budowlanych. W obozie panowała wysoka śmiertelność. Według niepełnych danych statystycznych w latach 1942–1946 zmarło ponad 7 tys. więźniów (w 1945 roku 2 430 osób). Głównymi przyczynami zgonów były gruźlica i wyniszczenie organizmu.

Po zakończeniu II wojny światowej w Spassku umieszczano więźniów politycznych, m.in. Polaków, zwłaszcza z dawnych Kresów Wschodnich RP. Jednym z polskich więźniów obozu w Spassku był Bronisław Szeremeta, który opublikował wspomnienia z pobytu w obozie^[3]. W latach 1955–1956 część więźniów przebywających w Spassku zwolniono.

Polscy jeńcy wojenni z 1939 roku w obozie w Spassku

Z opublikowanej dokumentacji NKWD wynika, że w 1941 roku w obozie w Spassku (tzw. łagrze spasozawodskim) umieszczono kilkuset (prawdopodobnie ok. 260) polskich jeńców wojennych wziętych do niewoli we wrześniu 1939 roku, po agresji ZSRR na Polskę^[4]. Jeńcy ci zostali zaklasyfikowani jako „osoby narodowości niemieckiej” i w 1941 roku nie zwolniono ich z obozów NKWD do armii polskiej w ZSRR tworzonej przez gen. Władysława Andersa^[4]. Po ok. 2 latach liczba polskich jeńców wojennych przetrzymywanych w Spassku spadła do 197, prawdopodobnie wskutek śmierci części z nich^[4]. 23 czerwca 1943 roku NKWD przygotowało listę i krótkie charakterystyki 67 polskich jeńców więzionych w Spassku, na których radzieckie służby specjalne miały materiały kompromitujące (listę tę opublikowano w 2001 roku w zbiorze dokumentów związanych ze zbrodnią katyńską)^[5]. Według sprawozdania NKWD z dnia 5 grudnia 1943 roku w Spassku przebywało 174 polskich jeńców wojennych z 1939 roku, w tym 6 oficerów^[4]. Jeńcy ci przebywali w obozie w Spassku również po zakończeniu II wojny światowej; według sprawozdania NKWD z 1 listopada 1945 roku w tym dniu liczba polskich jeńców wojennych z 1939 roku więzionych w Spassku („obozie spasozawodskim”) wynosiła 167 osób^[6]. Dalszy los tej grupy jeńców nie jest znany; wysunięto hipotezę, że część tych jeńców nie została nigdy zwolniona i mogła przebywać na terytorium ZSRR nawet w latach 90. XX wieku^[4].

Upamiętnienie

W miejscu, gdzie w okresie istnienia obozu w Spassku grzebano zmarłych w nim więźniów, znajduje się obecnie cmentarz z krzyżami i obeliskami upamiętniającymi ofiary represji stalinowskich różnych narodowości (ros. Мемориальное Спасское кладбище. Памятники жертвам сталинских репрессий, 49°32′25,30″N 73°17′44,64″E/49,540361 73,295733).

Przypisy

↑ Od nazwy Спасский медеплавильный завод lub, w skrócie, Спасский завод (Spasska Huta Miedzi, położona ok. 1300 m od obozu).
↑ Спасское кладбище. www.sakharov-center.ru. [dostęp 2011-11-18]. (ros.).
↑ Bronisław Szeremeta. Przeżyłem Spassk. „Nasz Dziennik”, 23 września 2002.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Jacek Trznadel: Gdzie są polscy jeńcy z Aktiubińska?. W: Jacek Trznadel: Powrót rozstrzelanej armii. Komorów: 1997, s. 177–184. ISBN 83-86482-01-X.
↑ 1943 г., июня 23, Спасозаводск. – Список военнопленных бывшей польской армии, на которых имеются компрометирующие материалы. W: Н. Лебедева: Катынь. Март 1940 г.– сентябрь 2000 г. Расстрел. Судьбы живых. Эхо Катыни. Документы. Москва: 2001, s. 198. ISBN 5-7777-0160-4. (ros.).
↑ W. Materski i A. Paczkowski (red.): NKWD o Polsce i Polakach: rekonesans archiwalny. Warszawa: 1996, s. 116. ISBN 83-86759-08-9.

Bibliografia

К. С. Алдажуманов: Крестьянское движение сопротивления, [w:] Депортированные Казахстан народы: история и судьбы, Алматы 1998
К. С. Алдажуманов: Открытые судебные процессы в Казахстане, [w:] Материалы «круглых столов» и семинаров, Алматы 1996
Н. Ф. Бугай: Депортация этнических общностей: проблемы реабилитации в Росии и Казахстане, [w:] Россия и Казахстан: проблемы истории (20 – начало 21 века), Москва 2006
М. К. Козыбаев, Ж. Б. Абылхожин, К. С. Алдажуманов: Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства, Алматы 1992
М. Козыбаев, К. Алдажуманов: Тоталитарный социализм: реальность и последствия, Алматы 1997
Д. А. Шаймуханов, С. Д. Шаймуханова: Карлаг, Караганда 1997
Спецпереселенцы в Карагандинской области. Сборник документов и материалов, Караганда 2007
Книга скорби. Расстрельные списки, Том 3, Карагандинская область, Алматы 1997

Linki zewnętrzne

Карлаг (ros.) shuak.kz [dostęp 2011-10-24]
Kriegsgefangenenlager 7099/1 (niem.) spassk7099.de [dostęp 2011-10-24]
Krzyże i obeliski upamiętniające zmarłych w obozie w Spassku (ros.) sakharov-center.ru [dostęp 2011-10-24]

[1] Od nazwy Спасский медеплавильный завод lub, w skrócie, Спасский завод (Spasska Huta Miedzi, położona ok. 1300 m od obozu).

[2] Спасское кладбище. www.sakharov-center.ru. [dostęp 2011-11-18]. (ros.).

[3] Bronisław Szeremeta. Przeżyłem Spassk. „Nasz Dziennik”, 23 września 2002.

[J._Trznadel-4] Jacek Trznadel: Gdzie są polscy jeńcy z Aktiubińska?. W: Jacek Trznadel: Powrót rozstrzelanej armii. Komorów: 1997, s. 177–184. ISBN 83-86482-01-X.

[5] 1943 г., июня 23, Спасозаводск. – Список военнопленных бывшей польской армии, на которых имеются компрометирующие материалы. W: Н. Лебедева: Катынь. Март 1940 г.– сентябрь 2000 г. Расстрел. Судьбы живых. Эхо Катыни. Документы. Москва: 2001, s. 198. ISBN 5-7777-0160-4. (ros.).

[6] W. Materski i A. Paczkowski (red.): NKWD o Polsce i Polakach: rekonesans archiwalny. Warszawa: 1996, s. 116. ISBN 83-86759-08-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]