Pancerzyk okrzemek
_(14597433280).jpg)
Pancerzyk, skorupka – wysycona uwodnioną krzemionką (opalem) część ściany komórkowej okrzemek.
Pancerzyk składa się z dwóch części (okryw), które nie są zrośnięte, a zwykle zachodzą na siebie jak wieczko i denko w pudełku, a więc jedna jest nieco większa od drugiej[1]. Jest systemem żeberek[2] ułożonych podłużnie (apikalnie) i poprzecznie (transapikalnie), tworzących sieć dającą ornamentację. U okrzemek centrycznych elementy ornamentacji mogą być ułożone promieniście lub bezładnie[2]. U komórek pierwszego podziału, powstałych z auksospor ornamentacja może odmienna niż typowa[3][4]. Okrywy mogą być podobne lub każda może mieć inną budowę, co określa się jako różnookrywowość[5]. Pewne elementy budowy pancerzyka są wspólne dla wszystkich okrzemek, ale pewne (np. obecność rafy) są typowe tylko dla niektórych grup[6]. Ich ornamentacja jest podstawową cechą identyfikacyjną poszczególnych taksonów[1].
Ściana komórkowa żywych okrzemek oprócz pancerzyka zawiera warstwę zbudowaną z pektyn. Głównym organicznym elementem jest diatotepina należąca do polisacharydów. Krzemionkowe pancerzyki okrzemek są odporne na warunki środowiskowe i pozostają w środowisku, np. w osadach, długi czas jako formy subkopalne, a także kopalne. Formy kopalne tworzą diatomit i rogowiec[7].
Dzięki temu, że pancerzyk składa się z dwóch niezrośniętych części, możliwy jest podział komórki. W czasie rozmnażania bezpłciowego obie okrywy nieco się rozsuwają. Każda komórka potomna zachowuje jedną okrywę z komórki rodzicielskiej, a nowa połowa pancerzyka jest dobudowywana jeszcze wewnątrz starej ściany komórkowej. Z tego względu okrywa z komórki macierzystej staje się zawsze nowym wieczkiem, a nowo powstała jest denkiem. W konsekwencji jedna z komórek potomnych jest mniejsza, a kolejne podziały zwiększają ten efekt. Takie zmniejszanie może dojść do poziomu minimalnego, poniżej którego komórka już się nie dzieli tylko zamiera. Wzrost komórki możliwy jest, gdy odrzuci ona całkowicie skorupkę i przejdzie przez stadium auksospory[8].
Podstawowe elementy[edytuj | edytuj kod]
- Brzeg płaszcza – linia odgraniczająca powierzchnię okrywy od płaszcza. Nie występuje m.in. u komórek pierwszego podziału[9].
- Okrywa (łac. theca, ang. valve) – jedna z dwóch części pancerzyka[1]. Czasem określa się tak tylko powierzchnię okrywy, bez płaszcza i pasa obwodowego.
- Pas obwodowy (ang. girdle) – część pancerzyka pomiędzy denkiem a wieczkiem. Zbudowany jest ze wstawek przylegających do okrywy (valvocopula) i wstawek łączących (pleura)[11].
- Cyngulum – część pasa obwodowego należąca do jednej z okryw.
- epicyngulum – pas wieczka.
- hypocyngulum – pas denka[3].
- Cyngulum – część pasa obwodowego należąca do jednej z okryw.
- Płaszcz (ang. mantle) – boczna ściana okrywy. Często inaczej ornamentowana[11].
- Tarczka – powierzchnia okrywy u gatunków centrycznych tworzących łańcuszkowate kolonie[10].
Osie[edytuj | edytuj kod]
- Oś główna (oś perwalwarna) – oś łącząca punkty środkowe obu okryw[11].
- Oś podłużna (oś apikalna) – oś łącząca bieguny okrywy (u okrzemek pierzastych)[11].
- Oś poprzeczna (oś transapikalna) – oś prostopadła do osi apikalnej i głównej (równoległa do okrywy)[11].
Ornamentacja[edytuj | edytuj kod]
- Alweola (łac. alveolus) – nieckowate zagłębienie podłużne wewnętrznej strony okrywy zamknięte przez żeberka transapikalne. Od wnętrza komórki częściowo zamknięta wewnętrzną ścianką, od zewnętrza ograniczone przez areole[9][12].
- Areola – otwór, komora przebijająca skorupkę, o przekroju kolistym lub wielokątnym. Zwykle zamknięty przez delikatnie ornamentowaną błonę krzemionkową – kribrum lub welum[9][12].
- Bruzda (sulkus) – pierścieniowate wcięcie w dystalnej części płaszcza. Występuje u przedstawicieli Aulacoseira. Przekrój V-kształtny lub U-kształtny. Bruzda pozorna (pseudosulcus) występuje u gatunków tworzących łańcuszkowate kolonie[9]. Na jej przedłużeniu występuje listewka pierścieniowata i szyjka, czyli bardzo krótka, pozbawiona areol dystalna część płaszcza[10].
- Fascia – poprzecznie ułożony na środku okrywy pas bez areol[12].
- Fibula – krzemionkowy mostek wzmacniający. Fibule zamykają kil rafowy po wewnętrznej stronie okrywy[12].
- Grzebień (kil rafowy) – wypukłość okrywy, w której u niektórych gatunków znajduje się rafa[3][12]. Szczególnie silnie rozwinięty grzebień to skrzydełko (łac. ala)[13][4].
- Heliktoglossa – wargowate zakończenie dystalnej części szczeliny występujące po wewnętrznej stronie okrywy[3].
- Interstriae – bezstrukturalne, hialinowe linie między rzędami areol[3].
- Kanalik rafowy – wyodrębniona przestrzeń po wewnętrznej stronie rafy[3].
- Kanał podłużny – rurkowaty kanał występujący na sternum albo brzegu okrywy[3].
- Kanał skrzydełkowy – połączenie między kanałem rafowym a wnętrzem komórki[12].
- Kanopeum (konopeum) – cienka i bardzo drobno perforowana błona krzemionkowa okrywająca okrywę lub jej część. Przyczepiona do pola podłużnego. Występuje u niektórych gatunków[3][4].
- Karinoportula – element łączący na powierzchni okrywy[3].
- Kolec łączący (ang. spine) – kolec na powierzchni okrywy. Zespół kolców łączących umożliwia łączenie się komórek w łańcuszkowate kolonie[3].
- Kołnierzyk – pierścień na krawędzi okrywy[3].
- Kribrum, welum – cienka błonka krzemionkowa, regularnie perforowana. Zamyka różnego typu otwory w skorupce[11][10].
- Linia cienista – pogrubiony prążek radialny, charakterystyczny dla niektórych gatunków Cyclotella[11].
- Listewka pierścieniowata (pseudoseptum) – pierścieniowata listewka, która może być przedłużeniem bruzdy i szyjki lub występować niezależnie[10].
- Niezgodność Voigta – skrócone prążki umieszczone po jednej stronie rafy symetrycznie wobec osi transapikalnej[11].
- Ocellus – zespół areol otoczonych delikatnym pierścieniem krzemionki umieszczony na biegunie okrywy[11].
- Papilla – brodawkowata wypustka umieszczona w środkowej części okrywy u niektórych gatunków centrycznych. Pomiędzy papillami znajdują się wgłębienia[11].
- Pole szkliste (pole hyalinowe, ang. hyaline area) – powierzchnia okrywy bez perforacji[11]
- Pole boczne (ang. lateral area) – pole pomiędzy rafą a brzegiem okrywy równoległe do pola osiowego. Często związane z polem środkowym. Czasem jednostronne[11].
- Pole końcowe – pole położone na końcu okrywy[4].
- Pole osiowe – pole po obu stronach linii środkowej[11].
- Pole środkowe – pole w środkowej części komórki (na węźle środkowym), często przechodzące w pole osiowe[11].
- Por – okrągły otwór w okrywie bez zakrywających go błon[4].
- Por środkowy – rozszerzenie szczeliny rafy przy jej końcu środkowym[4].
- Prążek (łac. stria) – podłużny element ornamentacji okrywy składający się z rzędów różnego typu otworów (alewol, areol, porów) lub kresek (lineol). Prążki są ustawione w różnej orientacji[13].
- Pseudonodulus (okienko, oko) – rodzaj otworu w okrywie występujący u niektórych gatunków[13].
- Pseudocellus – zespół areol słabiej wyodrębniony niż ocellus[13].
- Pseudoseptum – krzemionkowa blaszka wyrastająca z okrywy[13]. Rozszerzenie krawędzi ściany komórkowej wychodzące od bieguna okrywy i skierowane do wnętrza komórki[4].
- Punkt grzebienia (fibula) – mostek krzemionkowy w kilu rafowym[13]. Punkty grzebienia mogą się łączyć z żebrami apikalnymi[12].
- Rafa – szczelina w okrywie, prawie zawsze równoległe do osi apikalnej. Zwykle są dwie symetryczne szczeliny. Rafa może być umieszczona w kanale w grzebieniu lub w rafo-sternum[13].
- Reziduum – mocno rozbudowana część dorsalna płaszcza, wyraźnie odgraniczona od powierzchni okrywy polem szklistym[13].
- Rząd areol – zespół areol ułożonych prostopadle do osi apikalnej[13]. Rzędy areol widoczne w mikroskopie jako kreski określa się jako lineole[4].
- Septum (przegródka) – krzemionkowa blaszka wyrastająca ze wstawki pasa obwodowego. Równoległa do powierzchni okrywy[13][4].
- Spatula – łopatkowaty kolec u niektórych gatunków kolonijnych[13].
- Sternum (pseudorafa) – zgrubienie (żebro) okrywy o orientacji apikalnej. Pozbawione areol. Występuje na okrywach bezrafowych[10][4].
- Stigma – charakterystyczny otwór przebijający okrywę w polu środkowym, zamknięty kribrum[10] lub niezamknięty[4].
- Szczelina biegunowa (szczelina terminalna) – przedłużenie dystalnego końca rafy leżące na zewnętrznej części okrywy[4].
- Węzeł biegunowy (węzeł terminalny) – węzłowate zgrubienie na dystalnym końcu rafy[4].
- Węzeł środkowy – zgrubienie okrywy w polu środkowym uwypuklone do środka komórki. Leży pomiędzy obiema ramionami rafy. Węzeł środkowy poprzecznie rozszerzony tak, że prawie sięga krawędzi okrywy to stauros[10][4].
- Wyrostek labialny (łac. rimoportula, ang. labiate process) – rurkowaty otwór w okrywie zakończony od jednej strony strukturą przypominającą usta, a od drugiej – zewnętrznej – nacięciem. Duże wyrostki labialne określane są jako makrolabialne[14][4].
- Wyrostek wspierający (łac. fultoportula, ang. strutted process) – rurkowaty wyrostek okrywy otoczony kilkoma otworami satelitarnymi mogącymi tworzyć pierścień marginalny[14].
- Wyrostek zaślepiony (ang. occluded process) – rurkowaty wyrostek okrywy podobny do wyrostka wspierającego, ale nieprzebijający całej okrywy[14].
Kształt okrywy[edytuj | edytuj kod]
W zależności od przyjętego kryterium, kształt okryw dzieli się na:
- okrągły lub wydłużony,
- dorsiwentralny, symetryczny lub sigmoidalny,
- wybrzuszony obustronnie lub jednostronnie,
- zwężony w środku lub wklęsły z jednej strony,
- lancetowaty, linearno-lancetowaty, linearny, gitarowaty, rombowaty, eliptyczny lub linearno-eliptyczny[15].
Okrzemki pierzaste zwykle mają symetrię dwubiegunową, rzadziej trój- lub czterobiegunową[16].
Koniec okryw okrzemek pierzastych może być: zaostrzony, główkowaty, główkowato wyciągnięty, dzióbkowato wyciągnięty lub krótko dzióbkowato wyciągnięty[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 9.
- ↑ a b Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 15.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 21.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Bąk i in. 2012 ↓, s. 12.
- ↑ Bąk i in. 2012 ↓, s. 15.
- ↑ Bąk i in. 2012 ↓, s. 9.
- ↑ Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 9-10.
- ↑ Richard Harder: Systematyka [Glony]. W: Botanika. Edward Strasburger (red.), J. Mądalski, O. Kostecka-Mądalska (tłum.). Wyd. 28. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1967, s. 560-562.
- ↑ a b c d Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 20.
- ↑ a b c d e f g h Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 24.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 22.
- ↑ a b c d e f g Bąk i in. 2012 ↓, s. 11.
- ↑ a b c d e f g h i j k Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 23.
- ↑ a b c Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 25.
- ↑ Bąk i in. 2012 ↓, s. 14.
- ↑ Pliński i Witkowski 2009 ↓, s. 13.
- ↑ Bąk i in. 2012 ↓, s. 17.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Małgorzata Bąk i inni, Klucz do oznaczania okrzemek w fitobentosie na potrzeby oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych w Polsce, Warszawa: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, 2012 (Biblioteka Monitoringu Środowiska), ISBN 978-83-61227-96-0 (pol.).
- Marcin Pliński, Andrzej Witkowski: Okrzemki – Bacillariophyta (Diatoms) (with the English key for the identification to the genus). T. 1: Okrzemki centryczne (Coscinodiscophyceae). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2009, seria: Flora Zatoki Gdańskiej i wód przyległych (Bałtyk Południowy). ISBN 978-83-7326-649-0.