Sobór moskiewski (1666–1667)

Sobór moskiewski – sobór Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego odbywający się w Moskwie przy udziale cara Aleksego I, przedstawicieli bojarów, prawosławnych patriarchów Aleksandrii i Antiochii oraz delegatów episkopatu wymienionych Kościołów. Jego podstawowym celem było dokonanie oceny reformy liturgicznej patriarchy Nikona oraz osądzenie zachowania samego Nikona, który w 1658 porzucił sprawowanie urzędu patriarchy.

W literaturze bywa określany jako wielki.

Tło wydarzeń

Nikon przedstawia poprawione księgi liturgiczne, obraz Siergieja Miłoradowicza

W 1652 na urząd patriarchy moskiewskiego i całej Rusi został wybrany metropolita nowogrodzki Nikon. Wybór ten dokonany został z poparciem cara Aleksego I. W momencie przystępowania do pełnienia nowych obowiązków Nikon miał już opracowany program reform w Rosyjskim Kościele Prawosławnym, które miały doprowadzić do jego moralnej odnowy i uczynić z Moskwy centrum światowego prawosławia. Najważniejsze zmiany patriarcha zamierzał przeprowadzić w sferze liturgicznej, finalizując podjęte przez swoich poprzedników korekty ksiąg cerkiewnych w celu usunięcia z nich błędów i zniekształceń powstałych w wyniku kilkuwiekowego ręcznego przepisywania tekstów modlitw. Reformy w tym zakresie zostały zatwierdzone przez sobory Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w latach 1654–1658.

Nieoczekiwany opór wobec reformy liturgicznej, którą część duchowieństwa i wiernych odrzuciła, widząc w niej zamach na uświęconą rosyjską tradycję, zniechęcił Nikona do jej kontynuowania. Chociaż utrzymano w mocy klątwy soborów rzucone na zwolenników starych obrzędów, patriarcha de facto pogodził się z równoległym funkcjonowaniem poprawionych tekstów liturgicznych oraz tych sprzed reformy. Równocześnie pogarszały się, początkowo doskonałe, relacje między carem a patriarchą. Spór ten osiągnął apogeum w 1658. W efekcie Nikon demonstracyjnie ogłosił zaprzestanie pełnienia obowiązków patriarchy, bez zrzeczenia się tytułu, opuścił Moskwę i zamieszkał we wzniesionym na swoje polecenie monasterze Nowe Jeruzalem w Istrze. W ciągu kolejnych ośmiu lat Rosyjski Kościół Prawosławny był zarządzany przez tymczasowego administratora – metropolitę krutickiego Pitirima. W 1664 Nikon usiłował powrócić do sprawowania urzędu, jednak car Aleksy I nie życzył sobie tego i zdecydował o zwołaniu soboru, który miał usunąć Nikona i wybrać jego następcę.

Przebieg soboru

Sąd nad patriarchą Nikonem

Sąd nad Nikonem, ilustracja z 1892

Pozbawienie Nikona szat patriarszych, obraz nieznanego autora

Według prawosławnych kanonów o pozbawieniu urzędu patriarchy może decydować jedynie synod lub sobór biskupów, zaś jego decyzję potwierdzają zwierzchnicy innych kanonicznych Kościołów prawosławnych. W celu przeprowadzenia sądu na Nikonem w sposób możliwie zgodny z prawem kanonicznym Aleksy I sprowadził do Moskwy patriarchów Aleksandrii Paisjusza i Antiochii Makarego III. Dotarli oni do Moskwy 2 listopada 1666 i trzy dni po swoim przyjeździe zostali poinformowani, jakim wynikiem ma skończyć się proces. Informację tę przekazano także biskupom rosyjskim. Wszyscy pogodzili się z decyzją cara.

Sąd nad Nikonem odbył się 1 grudnia 1666. Car osobiście oskarżył Nikona o samowolne zaprzestanie wykonywania obowiązków, a tym samym narażenie Kościoła na niespotykany dotąd zamęt wewnętrzny. Następnie patriarchowie przeprowadzili przesłuchanie obwinionego. Patriarcha moskiewski i całej Rusi zarzucił organizatorom soboru złamanie procedur kanonicznych: sąd nad nim mógł być przeprowadzony tylko przez wszystkich czterech patriarchów, tymczasem zwierzchnicy Kościołów Konstantynopolitańskiego i Jerozolimskiego nie byli obecni w Moskwie. Stwierdził, że niektórzy biskupi rosyjscy nie są wiarygodni jako świadkowie, gdyż sami spiskowali przeciwko niemu. Oskarżył również jednego z obecnych biskupów greckich, metropolitę Gazy Paisjusza, o podszywanie się pod biskupa prawosławnego. W ciągu kilkudniowych przesłuchań głos zabierali głównie Nikon i car. Oskarżenia przeciwko patriarsze moskiewskiemu potwierdziło jedynie kilku biskupów rosyjskich, zaś przedstawiciel bojarów wypowiedział się dopiero na wyraźne życzenie monarchy.

5 grudnia 1666 Nikonowi odczytane zostały zarzuty uznane za udowodnione: odejście z urzędu patriarszego połączone z rzuceniem klątwy, co naraziło na gniew cara, bezpodstawne oskarżenia pod adresem hierarchii rosyjskiej w liście do patriarchy Konstantynopola, obrazę patriarchów przybyłych na sobór oraz pozbawienie urzędu biskupa kołomieńskiego Pawła. Ostateczny wyrok w sprawie Nikona został odczytany 12 grudnia 1666 w kaplicy Monasteru Czudowskiego. Z wymienionych tydzień wcześniej powodów został on pozbawiony godności patriarszej oraz biskupiej i zesłany jako zwykły mnich do Monasteru Terapontowskiego.

Już po zatwierdzeniu wyroku wydanego na Nikona dwóch biskupów rosyjskich – metropolita kruticki Paweł i arcybiskup riazański Hilarion – odmówili podpisania go, twierdząc, że stanowi on niebezpieczny precedens wymuszania przez władzę świecką określonych zmian w Kościele. Po kilkudniowej dyskusji, zdominowanej przez duchownych greckich działających zgodnie z wytycznymi cara, obydwaj duchowni zostali zmuszeni do publicznego odwołania wcześniejszych wątpliwości.

Ocena reform Nikona

Drugim celem zwołania soboru w zamiarze Aleksego I było potwierdzenie kanoniczności reformy liturgicznej Nikona i potępienie rozwijającego się ruchu staroobrzędowego. Również ten cel został zrealizowany – zebrani na soborze hierarchowie przeanalizowali treść zmian liturgicznych i zatwierdzili większość z nich, oprócz zmiany pierwszego wersu modlitwy Ojcze nasz na Boże nasz oraz zakazu dwukrotnego święcenia wody w święto Jordanu. Staroobrzędowcy zostali obłożeni ekskomuniką. Za jedyne legalne praktyki liturgiczne uznano te, które odbywały się w oparciu o poprawione według greckich wzorów księgi opracowane w czasie sprawowania urzędu przez Nikona. Decyzję w tej sprawie ogłoszono 13 maja 1667.

Rezultatem tak kategorycznej decyzji soboru było ostateczne odłączenie się od Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego większości zwolenników starych obrzędów (mniejsza część złożyła akty pokutne i uznała reformę). Wydarzenie to określa się w historiografii mianem rozłamu lub z cerkiewnosłowiańskiego raskołu.

Wybór nowego patriarchy moskiewskiego i całej Rusi

Aleksy I, w porozumieniu z biskupami rosyjskimi, wskazał jako kandydata na nowego patriarchę moskiewskiego i całej Rusi archimandrytę Joazafa, przełożonego Ławry Troicko-Siergijewskiej. Jego intronizacja odbyła się 10 lutego 1667. W zamierzeniach cara, które zresztą całkowicie się spełniły, Joazaf miał być patriarchą uległym wobec władzy świeckiej, pozbawionym inicjatywy, za to zdolnym do wdrożenia decyzji soboru.

Inne decyzje

Obrady soboru trwały do czerwca 1667. Po wydaniu decyzji w najważniejszych kwestiach jego uczestnicy zajęli się kwestią majątku kościelnego, ograniczając możliwości jego nabywania. Ograniczono również kompetencje sądów duchownych, które odtąd miały orzekać jedynie w sprawach dotyczących wykroczeń popełnionych przez duchownych; poważniejszymi przestępstwami miały zajmować się sądy świeckie. Otrzymały one ponadto prawo do wydawania wyroków na heretyków. Zabroniono przyjmowania do monasterów lub wyświęcania na kapłanów zbiegłych chłopów – mieli oni być wydawani przez instytucje kościelne swoim właścicielom. Zreorganizowany został podział administracyjny Kościoła – w miejsce dotychczasowych 14 eparchii powstały 34.