Język cerkiewnosłowiański
| |||||||
Obszar | Rosja, Ukraina, Białoruś, Polska, Czechy, Słowacja, Bułgaria, Rumunia, Macedonia Północna, Serbia, Czarnogóra | ||||||
Pismo/alfabet | cyrylica, głagolica | ||||||
Klasyfikacja genetyczna | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
Status oficjalny | |||||||
język urzędowy | język literacki i liturgiczny używany w cerkwi prawosławnej i neounickiej w Polsce. | ||||||
Kody języka | |||||||
ISO 639-1 | cu | ||||||
ISO 639-2 | ? | ||||||
Kod ISO 639-3↗ | chu | ||||||
IETF | cu | ||||||
Glottolog | chur1257 | ||||||
GOST 7.75–97 | цер 777 | ||||||
SIL | ? | ||||||
W Wikipedii | |||||||
| |||||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Język cerkiewnosłowiański (cs. црькъвьнослове́ньскъ ῾ѧзы́къ, ros. церковнославянский язык, ukr. церковнослов'янська мова, serb. црквенословенски језик, mac. старословенски јазик) – język literacki i liturgiczny używany w cerkwi prawosławnej (także przez prawosławnych w Polsce) i Kościele neounickim. Wywodzi się z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
Nie jest językiem żywym, gdyż nie ma grupy etnicznej używającej go jako mowy ojczystej, ale nie jest też językiem wymarłym w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż nadal funkcjonuje jako język liturgiczny, powinien zatem być klasyfikowany jako język wegetujący.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Język cerkiewnosłowiański od X wieku zaczął się rozprzestrzeniać wśród Słowian południowych i wschodnich, żył jeszcze jakiś czas na terenie czeskim, ominął natomiast Słowenię, nie dotarł do Lechitów i Łużyczan. W krajach, w których się pojawił, służył jako język liturgiczny i literacki, zapisywany cyrylicą.
Wraz z rozpowszechnianiem się liturgii słowiańskiej, księgi kościelne były przepisywane na różnych terenach i kopiści coraz częściej pozostawiali w nich ślady swej wymowy. Z biegiem czasu różnice pomiędzy poszczególnymi językami słowiańskimi stawały się coraz większe i coraz większe były odstępstwa od języka „kanonu” – staro-cerkiewno-słowiańskiego. Na terenie Serbii rozwinęła się serbska redakcja języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, na terenie Chorwacji – chorwacka, w Bułgarii – bułgarska, na Rusi – ruska. Język tych redakcji nazywany jest cerkiewnosłowiańskim, co rezerwuje określenie „staro-cerkiewno-słowiański” dla tekstów najstarszych. Języki te miały charakter ponaddialektalny. Język cerkiewnosłowiański oparty jest na gwarze okolic Salonik i przyswoił sobie elementy czeskie, (morawskie), panońskie, potem znów nasycał się elementami bułgarskimi, macedońskimi, serbsko-chorwackimi.
Sama nazwa „język cerkiewnosłowiański” została użyta po raz pierwszy w roku 1820 przez rosyjskiego filologa Aleksandra Wostokowa w jego pracy Рассуждения о славянском языке[1].
Alfabet[edytuj | edytuj kod]
А а | Б б | В в | Г г | Д д | Є є, е | Ж ж | Ѕ ѕ |
З з | И и | І ї | К к | Л л | М м | Н н | Ѻ ѻ, о |
Ѡ, Ѽ ѡ, ѽ | П п | Р р | С с | Т т | Ѹ, Ꙋ ѹ, ꙋ | Ф ф | Х х |
Ѿ ѿ | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь |
Ѣ ѣ | Ю ю | Ꙗ ꙗ | Ѧ ѧ | Ѯ ѯ | Ѱ ѱ | Ѳ ѳ | Ѵ ѵ |
Losy języka cerkiewnosłowiańskiego od XI wieku[edytuj | edytuj kod]
Bułgaria i Macedonia[edytuj | edytuj kod]
Piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie rozwijało się aż do czasu niewoli tureckiej. Sprzyjało temu odrodzone w 1186 Drugie Carstwo Bułgarskie. W XIV w. piśmiennictwo to zamiera, przepisywane były tylko księgi kościelne, część z nich, sprowadzana z Rusi, miała wschodniosłowiańskie zabarwienie językowe.
Serbia[edytuj | edytuj kod]
Piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie rozwijało się w okresie niezależnego Królestwa i Carstwa Serbskiego, zanikło w okresie niewoli tureckiej, ugruntowanej ostatecznie w połowie XV w.
Chorwacja[edytuj | edytuj kod]
Aż do XIX w. głagolica była narodowym pismem chorwackim i dlatego[doprecyzuj!] piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie ograniczone było tylko do części obszaru i pełniło głównie rolę języka kościelnego. Chorwacka redakcja języka cerkiewnosłowiańskiego została przeniesiona w XIV w. do Pragi i Krakowa.
Ruś[edytuj | edytuj kod]
Język cerkiewnosłowiański był szeroko rozpowszechniony. Do czasu upadku Rusi Kijowskiej (1240) głównym ośrodkiem piśmiennictwa był Kijów, przenikały więc do jęz. głównie elementy południowo-ruskie. Wzrastające w potęgę od drugiej połowy XIII w. Księstwo Moskiewskie, od r. 1389 Wielkie Księstwo Moskiewskie, od 1547 Carstwo, a także przeniesienie głównej metropolii Kościoła Prawosławnego z Kijowa przez Włodzimierz do Moskwy (1329) stworzyły warunki rozwojowe cerkiewszczyzny redakcji rosyjskiej, związanej z podłożem językowym środkowo-rosyjskim. Rosyjska odmiana języka cerkiewnosłowiańskiego była mniej przesycona elementami narodowymi niż odmiana ukraińska i białoruska.
Ważną rolę w rozwoju piśmiennictwa cerkiewnego na Rusi odegrała od końca wieku XIV aż do końca wieku XVI tzw. druga fala wpływów południowosłowiańskich związana z działalnością bułgarskich i serbskich pisarzy, uchodźców z Półwyspu Bałkańskiego, a także pojawienie się pierwszych opisów języka cerkiewnosłowiańskiego, ujmujących w reguły gramatyczne cerkiewszczyznę redakcji ruskiej.
Pierwszym przekładem Pisma Świętego w języku cerkiewnosłowiańskim była rękopiśmienna Biblia Gennadiusza (1499). W latach 1580–1581 ukazał się pierwszy przekład drukowany Biblia ostrogska, a następnie Biblia moskiewska (1633) i Biblia Elżbietańska (1751).
Głównym czynnikiem normalizującym język cerkiewnosłowiański, i to nie tylko na Rusi, była Gramatyka Melecjusza Smotryckiego (ok. 1578–1633), wydana po raz pierwszy pod Wilnem w 1618. Pierwsze próby ograniczenia panowania języka cerkiewnosłowiańskiego w piśmiennictwie rosyjskim przyniósł dopiero w. XVIII.
Rozwijające się w XIX w. nowożytne literackie języki słowiańskie zepchnęły cerkiewszczyznę do jej pierwotnej, wyłącznie kościelnej funkcji.
Zarys historii rosyjskiego języka literackiego[edytuj | edytuj kod]
Historia rosyjskiego języka literackiego jest przede wszystkim historią zmagania się elementów rodzimych i cerkiewnosłowiańskich. Już w X w., od momentu chrztu Rusi za Włodzimierza Wielkiego, wraz z liturgią słowiańską pojawiły się na Rusi księgi cerkiewne.
Do XII – XIII w. język cerkiewnosłowiański i staroruski były sobie bliskie do tego stopnia, że można je było uważać za warianty jednego języka. Od XII w. w językach wschodniosłowiańskich zaczęły zachodzić zjawiska, które w istotny sposób zmieniły ich budowę gramatyczną. Proces zbliżania się języka cerkiewnosłowiańskiego z językami mówionymi dokonywał się wprawdzie nadal poprzez wzajemne wpływy w zakresie słownictwa, ale różnice gramatyczne stawały się coraz większe i trzeba mówić o rozchodzeniu się tych języków.
- XV w. – renesans literatury w języku cerkiewnosłowiańskim (drugi wpływ południowosłowiański), dbałość o czystość tego języka, o zgodność z normami kanonu.
- XVII/XVIII w. – zmaganie się języka żywego z językiem cerkiewnosłowiańskim, zróżnicowanie stylistyczne języka literatury pięknej: literatura „wysoka” – teksty podniosłe, pisane w języku cerkiewnosłowiańskim zaś satyry, liryka miłosna itp. – w języku rosyjskim.
- XVIII w. – masowo pojawiają się neoslawizmy – wyrazy oparte na elementach cerkiewnosłowiańskich, lecz tworzone już na gruncie języka rosyjskiego.
Dopiero działalność literacka Nikołaja Karamzina i jego szkoły przypieczętowała zwycięstwo języka rosyjskiego nad cerkiewnosłowiańskim.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- system liczbowy języka cerkiewnosłowiańskiego
- język prasłowiański
- Boska liturgia
- Katolickie Kościoły wschodnie
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Iwan Petrov: Od inkunabułów do pierwszych gramtyk. Konteksty rozwoju bułgarskiego języka literackiego (koniec XV – początek XVII wieku). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015, s. 17. ISBN 978-83-7969-791-5.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Czytamy po cerkiewnosłowiańsku. Krótki kurs w 10 lekcjach na stronie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (pol.)
- Bezpłatny program do nauki języka cerkiewnosłowiańskiego The Church Slavonic E-tutor (ang.)
- Alfabet, czcionki, teksty, kodowanie znaków; wtyczka do programu MS Word ułatwiająca pracę z tekstami cerkiewnosłowiańskimi (ros.)
- Słownik cerkiewnosłowiańsko-rosyjski (ok. 30 000 słów) (ros.)
- Bizantyjskie teksty liturgiczne w języku cerkiewnosłowiańskim (ang.)
- Cerkiewnosłowiańska klawiatura online
|