Język cerkiewnosłowiański

црькъвьнословѣньскъ ѩꙁꙑкъ
Obszar	Rosja, Ukraina, Białoruś, Polska, Czechy, Słowacja, Bułgaria, Rumunia, Macedonia Północna, Serbia, Czarnogóra
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki słowiańskie Języki południowosłowiańskie Wschodnie Język cerkiewnosłowiański
Pismo/alfabet	cyrylica, głagolica
Status oficjalny
język urzędowy	język literacki i liturgiczny używany w cerkwi prawosławnej i neounickiej w Polsce.
Kody języka
Kod ISO 639-1↗, ISO 639-1	cu
Kod ISO 639-2↗, ISO 639-2	?
Kod ISO 639-3↗	chu
IETF	cu
Glottolog	chur1257
SIL	?
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język cerkiewnosłowiański (cs. црькъвьнословѣньскъ ѩꙁꙑкъ, ros. церковнославянский язык, ukr. церковнослов'янська мова, serb. црквенословенски језик, mac. старословенски јазик) – język literacki i liturgiczny używany w cerkwi prawosławnej (także przez prawosławnych w Polsce) i Kościele neounickim. Wywodzi się z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.

Nie jest językiem żywym, gdyż nie ma grupy etnicznej używającej go jako mowy ojczystej, ale nie jest też językiem wymarłym w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż nadal funkcjonuje jako język liturgiczny, powinien zatem być klasyfikowany jako język wegetujący.

Historia

Język cerkiewnosłowiański od X wieku zaczął się rozprzestrzeniać wśród Słowian południowych i wschodnich, żył jeszcze jakiś czas na terenie czeskim, ominął natomiast Słowenię, nie dotarł do Lechitów i Łużyczan. W krajach, w których się pojawił, służył jako język liturgiczny i literacki, zapisywany cyrylicą.

Wraz z rozpowszechnianiem się liturgii słowiańskiej, księgi kościelne były przepisywane na różnych terenach i kopiści coraz częściej pozostawiali w nich ślady swej wymowy. Z biegiem czasu różnice pomiędzy poszczególnymi językami słowiańskimi stawały się coraz większe i coraz większe były odstępstwa od języka „kanonu” – staro-cerkiewno-słowiańskiego. Na terenie Serbii rozwinęła się serbska redakcja języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, na terenie Chorwacji – chorwacka, w Bułgarii – bułgarska, na Rusi – ruska. Język tych redakcji nazywany jest cerkiewnosłowiańskim, co rezerwuje określenie „staro-cerkiewno-słowiański” dla tekstów najstarszych. Języki te miały charakter ponaddialektalny. Język cerkiewnosłowiański oparty jest na gwarze okolic Salonik i przyswoił sobie elementy czeskie, (morawskie), panońskie, potem znów nasycał się elementami bułgarskimi, macedońskimi, serbsko-chorwackimi.

Losy języka cerkiewnosłowiańskiego od XI wieku

Bułgaria i Macedonia

Piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie rozwijało się aż do czasu niewoli tureckiej. Sprzyjało temu odrodzone w 1186 Drugie Carstwo Bułgarskie. W XIV w. piśmiennictwo to zamiera, przepisywane były tylko księgi kościelne, część z nich, sprowadzana z Rusi, miała wschodniosłowiańskie zabarwienie językowe.

Serbia

Piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie rozwijało się w okresie niezależnego Królestwa i Carstwa Serbskiego, zanikło w okresie niewoli tureckiej, ugruntowanej ostatecznie w połowie XV w.

Chorwacja

Aż do XIX w. głagolica była narodowym pismem chorwackim i dlatego piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie ograniczone było tylko do części obszaru i pełniło głównie rolę języka kościelnego. Chorwacka redakcja języka cerkiewnosłowiańskiego została przeniesiona w XIV w. do Pragi i Krakowa.

Ruś

Modlitwa Ojcze nasz zapisana cyrylicą w języku cerkiewnosłowiańskim redakcji ruskiej

Język cerkiewnosłowiański był szeroko rozpowszechniony. Do czasu upadku Rusi Kijowskiej (1240) głównym ośrodkiem piśmiennictwa był Kijów, przenikały więc do jęz. głównie elementy południowo-ruskie. Wzrastające w potęgę od drugiej połowy XIII w. Księstwo Moskiewskie, od r. 1389 Wielkie Księstwo Moskiewskie, od 1547 Carstwo, a także przeniesienie głównej metropolii Kościoła Prawosławnego z Kijowa przez Włodzimierz do Moskwy (1329) stworzyły warunki rozwojowe cerkiewszczyzny redakcji rosyjskiej, związanej z podłożem językowym środkowo-rosyjskim. Rosyjska odmiana języka cerkiewnosłowiańskiego była mniej przesycona elementami narodowymi niż odmiana ukraińska i białoruska. Pierwsze próby ograniczenia panowania języka cerkiewnosłowiańskiego w piśmiennictwie rosyjskim przyniósł dopiero w. XVIII.

Ważna rolę w rozwoju piśmiennictwa cerkiewnego na Rusi odegrała od końca wieku XIV aż do końca wieku XVI tzw. druga fala wpływów południowosłowiańskich związana z działalnością bułgarskich i serbskich pisarzy, uchodźców z Półwyspu Bałkańskiego, a także pojawienie się pierwszych opisów języka cerkiewnosłowiańskiego, ujmujących w reguły gramatyczne cerkiewszczyznę redakcji ruskiej. Głównym czynnikiem normalizującym język cerkiewnosłowiański, i to nie tylko na Rusi, była Gramatyka Melecjusza Smotryckiego (ok. 1578–1633), wydana po raz pierwszy pod Wilnem w 1618.

Rozwijające się w XIX w. nowożytne literackie języki słowiańskie zepchnęły cerkiewszczyznę do jej pierwotnej, wyłącznie kościelnej funkcji.

Zarys historii rosyjskiego języka literackiego

Historia rosyjskiego języka literackiego jest przede wszystkim historią zmagania się elementów rodzimych i cerkiewnosłowiańskich. Już w X w., od momentu chrztu Rusi za Włodzimierza Wielkiego, wraz z liturgią słowiańską pojawiły się na Rusi księgi cerkiewne.

Do XII – XIII w. język cerkiewnosłowiański i staroruski były sobie bliskie do tego stopnia, że można je było uważać za warianty jednego języka. Od XII w. w językach wschodniosłowiańskich zaczęły zachodzić zjawiska, które w istotny sposób zmieniły ich budowę gramatyczną. Proces zbliżania się języka cerkiewnosłowiańskiego z językami mówionymi dokonywał się wprawdzie nadal poprzez wzajemne wpływy w zakresie słownictwa, ale różnice gramatyczne stawały się coraz większe i trzeba mówić o rozchodzeniu się tych języków.

• XV w. – renesans literatury w języku cerkiewnosłowiańskim (drugi wpływ południowosłowiański), dbałość o czystość tego języka, o zgodność z normami kanonu.
• XVII/XVIII w. – zmaganie się języka żywego z językiem cerkiewnosłowiańskim, zróżnicowanie stylistyczne języka literatury pięknej: literatura „wysoka” – teksty podniosłe, pisane w języku cerkiewnosłowiańskim zaś satyry, liryka miłosna itp. – w języku rosyjskim.
• XVIII w. – masowo pojawiają się neoslawizmy – wyrazy oparte na elementach cerkiewnosłowiańskich, lecz tworzone już na gruncie języka rosyjskiego.

Dopiero działalność literacka Nikołaja Karamzina i jego szkoły przypieczętowała zwycięstwo języka rosyjskiego nad cerkiewnosłowiańskim.

Zobacz też

• system liczbowy języka cerkiewnosłowiańskiego
• język prasłowiański
• Boska liturgia
• Katolickie Kościoły wschodnie

Linki zewnętrzne

• Czytamy po cerkiewnosłowiańsku. Krótki kurs w 10 lekcjach na stronie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (pol.)
• Bezpłatny program do nauki języka cerkiewnosłowiańskiego The Church Slavonic E-tutor (ang.)
• Alfabet, czcionki, teksty, kodowanie znaków; wtyczka do programu MS Word ułatwiająca pracę z tekstami cerkiewnosłowiańskimi (ros.)
• Słownik cerkiewnosłowiańsko-rosyjski (ok. 30 000 słów) (ros.)
• Bizantyjskie teksty liturgiczne w języku cerkiewnosłowiańskim (ang.)
• Cerkiewnosłowiańska klawiatura online