Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego

Statut Organiczny Królestwa Polskiego (ros. Органический статут Царства Польского) – najwyższy akt prawny Królestwa Polskiego, nadany 26 lutego 1832 przez cara Mikołaja I, po upadku powstania listopadowego, w miejsce zniesionej polskiej konstytucji z 1815 roku.

Skutki powstania

Bezpośrednio po stłumieniu powstania listopadowego Rosjanie rozpoczęli szereg represji zarówno w stosunku do uczestników powstania, jak i instytucji państwowych. Represjom patronował nowy namiestnik cesarski, feldmarszałek Iwan Paskiewicz, nagrodzony za szturm Warszawy z 1831 roku tytułem księcia warszawskiego. Przede wszystkim ograniczono autonomię Królestwa Polskiego zawieszając prawa konstytucyjne, aż do roku 1832, kiedy to car Mikołaj I wprowadził tzw. Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego. Oficjalnie statut miał być tylko uzupełnieniem konstytucji, faktycznie jednak zniósł ją i wszedł na jej miejsce.

Zmiany

Statut znosił istniejącą od 1815 roku unię Królestwa Polskiego z Rosją. Królestwo zostało wcielone "na zawsze" do Cesarstwa Rosyjskiego (art. 1). Korona Królestwa Polskiego tak jak we wcześniejszej konstytucji miała być "dziedziczną w osobie" cara Mikołaja I oraz jego potomków, a jej "następstwo" odpowiadało porządkowi "następstwa tronu cesarstwa Wszechrosji".(art. 2.). Zniesiono także odrębność koronacji. Nie odbywała się już w Warszawie lecz w Moskwie razem z koronacją na cesarza, o czym mówi art. 3. Koronacja w Moskwie odtąd miała się odbywać "w obecności deputatów Królestwa Polskiego wzywanych do uczestnictwa w takowej uroczystości razem z deputatami innych części cesarstwa". Tym samym Królestwo Polskie zostało inkorporowane jako prowincja Cesarstwa. Zlikwidowano sejm i zniesiono niezależność sędziów. Wojsko Polskie zostało wcielone do Armii Imperium Rosyjskiego, a następnie wysłane jak najdalej od kraju, do walk na Kaukazie lub na Syberię.

Kompetencje rządu zostały istotnie ograniczone. Zlikwidowano dwie komisje (wojny oraz wyznań religijnych i oświecenia publicznego) pozostawiając trzy (art. 35):

• komisję spraw wewnętrznych i interesów duchownych oraz oświecenia narodowego
• komisję sprawiedliwości
• komisję przychodów i skarbu

Na czele komisji stali zamiast ministrów "dyrektorowie główni". Z Rady Stanu została wyodrębniona Rada Administracyjna, której w Art. 22 powierzono zarząd nad Królestwem w imieniu cara. I Rada Stanu i Rada Administracyjna działały pod przewodnictwem namiestnika Królestwa. Był nim wcześniej wspomniany Iwan Paskiewicz, którego rządy nazwano później "[noc paskiewiczowska|nocą paskiewiczowską]]".

Rada Stanu planowała budżet Królestwa, a także przedstawiała za pośrednictwem namiestnika listę kandydatów na główne urzędy administracyjne. Kandydatów dowolnie wskazywał i zatwierdzał car.

Równocześnie Rada Stanu podporządkowana została Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego. W art. 28 określono jej skład. Pod przewodnictwem namiestnika zasiadali w niej

• z urzędu dyrektorzy główni i kontroler generalny
• inni wskazani przez cara urzędnicy jak i osoby zwykłe

Jeden z członków wskazany był na zastępcę przewodniczącego w radzie w razie nieobecności namiestnika. Kompetencje Rady Stanu Królestwa Polskiego określone w art. 29 obejmowały m.in.:

1. przeglądanie i układanie projektów do nowych praw i ustaw zmierzających do ogólnego zarządu Królestwa
2. rozwiązywanie sporów kompetencyjnych między władzami administracyjnymi i sądowymi
3. kontrolowanie budżetu ustanowionego przez Radę Administracyjną
4. czytanie raportów głównych naczelników różnych gałęzi administracyjnych z ich pracy
5. rozstrzyganie odpowiedzialności politycznej podległych urzędników

Dyrektorowie główni, generalny kontroler, członkowie Rady Administracyjnej i rady Stanu oraz komisji rządowych ponosili odpowiedzialność konstytucyjną po udowodnieniu winy przez Radę Stanu Królestwa. (art. 38).

Już w roku 1841 zniesiono Radę Stanu, a część jej kompetencji przejął Departament ds. Królestwa Polskiego w Radzie Państwa w Petersburgu. W tymże samym roku zlikwidowano Sąd Najwyższy Instancji Królestwa oraz wydziały kasacyjne w Sądzie Apelacyjnym, a w ich miejsce wprowadzono dwa departamenty Rządzącego Senatu: IX i X.

Car przyrzekł w statucie swobody wyznań religijnych, prawo przenoszenia się, nietykalność własności, z zastrzeżeniem groźby jej utraty w wypadku zdrady stanu. Do dalszych wolności, gwarantowanych przez statut, należało zachowanie języka polskiego w urzędach i oddzielnej administracji kraju. W art. 34 czytamy: "Wszystkie interesa administracyjne i sądowe w Królestwie Polskim będą się odbywać w języku polskim". Od roku 1836 jednak urzędnicy znający język rosyjski mieli pierwszeństwo w przyjmowaniu do służby państwowej, a w 1837 roku wprowadzono całkowity zakaz nominacji na urząd nieumiejących biegle mówić w tym języku.

Podporządkowano Rosji także Kościół i oświatę. Na wspomnianej wcześniej liście stanowisk zatwierdzanych przez cara jako pierwsi są wymienieni arcybiskupi oraz biskupi.

W zakresie administracji terenowej (art. 39) utrzymano podział Królestwa na województwa, obwody, powiaty oraz miejskie i wiejskie okręgi (gminy). Nie zmieniano ich poprzednich granic. Taki stan utrzymał się do roku 1837.

Zachowano także władze lokalne. Na czele województwa stały komisje wojewódzkie. W ich skład wchodzili prezes i komisarze. Wypełniali oni polecenia głównych komisji rządowych (art. 40). W miastach rządziły zgromadzenia miejskie, a w okręgach wiejskich wójtowie. Burmistrz i wójt mieli za zadanie czuwać nad wypełnianiem rozkazów rządu (art. 41).

Rzeczywistość Statutowa Królestwa

W praktyce postanowienia statutu nie zostały dotrzymane. W 1833 roku na terenie Królestwa wprowadzono "stan oblężenia" a co za tym idzie prawo wojskowe uzyskało pierwszeństwo. Działała jedynie Rada Administracyjna pod kierunkiem Iwana Paskiewicza oraz Rada Stanu jako organ doradczy petersburskiej Rady Państwa. Systematycznie zwiększano kompetencje Rady Administracyjnej i namiestnika. W ciągu następnych lat wzmożono działania rusyfikacyjne i unifikacyjne. Stopniowo wprowadzano język rosyjski do urzędów i likwidowano odrębność administracyjną Królestwa. W 1837 województwa nazwano guberniami, a komisje wojewódzkie rządami gubernialnymi. Taka polityka utrzymała się do końca trwania władzy rosyjskiej na ziemiach polskich.

Linki zewnętrzne

• Treść statutu (ros.)