Apacze: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Linia 45: | Linia 45: | ||
{{Link GA|fi}} |
{{Link GA|fi}} |
||
{{link FA|lt}} |
{{link FA|lt}} |
||
[[ar:أباتشي (قبيلة)]] |
|||
[[av:Апачеял]] |
|||
[[bg:Апачи]] |
|||
[[br:Apacheed]] |
|||
[[ca:Apatxe]] |
|||
[[cs:Apačové]] |
|||
[[cy:Apache]] |
|||
[[da:Apache]] |
|||
[[de:Apachen]] |
|||
[[et:Apatšid]] |
|||
[[el:Απάτσι]] |
|||
[[en:Apache]] |
|||
[[es:Apache]] |
|||
[[eo:Apaĉoj]] |
|||
[[eu:Apatxe]] |
|||
[[fa:آپاچی (قبیله)]] |
|||
[[fr:Apaches]] |
|||
[[ga:Apaisigh]] |
|||
[[gl:Pobo apache]] |
|||
[[ko:아파치 족]] |
|||
[[hi:अपाची]] |
|||
[[hr:Apache Indijanci]] |
|||
[[id:Suku Apache]] |
|||
[[it:Apache]] |
|||
[[he:אפאצ'י (שבט)]] |
|||
[[jv:Suku Apache]] |
|||
[[kn:ಅಪಾಚೆ]] |
|||
[[lt:Apačiai]] |
|||
[[hu:Apacsok]] |
|||
[[ml:അപ്പാച്ചീ ഇന്ത്യർ]] |
|||
[[arz:اباتشى]] |
|||
[[nl:Apache (volk)]] |
|||
[[ja:アパッチ族]] |
|||
[[no:Apache]] |
|||
[[nn:Apasjar]] |
|||
[[nds:Apachen]] |
|||
[[pt:Apaches]] |
|||
[[ro:Apași]] |
|||
[[qu:Apachi]] |
|||
[[ru:Апачи]] |
|||
[[sq:Apaçët]] |
|||
[[simple:Apache]] |
|||
[[sk:Apači]] |
|||
[[sl:Apači]] |
|||
[[ckb:ئەپاچی]] |
|||
[[sr:Апачи]] |
|||
[[sh:Apači]] |
|||
[[fi:Apassit]] |
|||
[[sv:Apacher]] |
|||
[[tl:Apache]] |
|||
[[ta:அப்பாச்சி (பழங்குடிகள்)]] |
|||
[[th:อะแพชี]] |
|||
[[chy:Môhtséheonetane]] |
|||
[[tr:Apaçiler]] |
|||
[[uk:Апачі]] |
|||
[[vi:Apache]] |
|||
[[zh:阿帕契族]] |
Wersja z 18:37, 12 mar 2013
Apache (N'de lub Dine'é ("Ludzie")) – zespół grup etnicznych Indian Ameryki Północnej, spokrewnionych prawdopodobnie z Atabaskami, zamieszkujący rezerwaty w stanach Arizona, Nowy Meksyk i Oklahoma.
Nazwa Apacze obejmuje co najmniej osiem szczepów, spośród których najbardziej znanymi były szczepy Kiowa, Mescalero, Jicarilla i Chiricahua. Kilka z nich, w tym Chiricahua, określano jako Apaczów z White Mountain. Jeden, szczególnie dokuczliwy dla białych osadników szczep z Teksasu, nosił miano Lipan.
Znamienny był ich styl osiedlania. Kiedy budowali wickiup, zazwyczaj ustawiali je w centrum obozowiska i przeznaczali dla kobiet, dzieci i starców. Wojownicy swoje szałasy stawiali wokół obozu, tworząc niejako "mur obronny" dla całej społeczności.
Historia
Pochodzący z dalekiej północy kontynentu, a następnie wędrujący po Wielkich Równinach na południe Apacze przybyli na Południowy Zachód ok. 1500 r. n.e. i – inaczej niż spokrewnieni Nawahowie – pozostali ludem nomadów. Sami Apacze – jak większość Indian – wierzą, że na tych terenach byli "od zawsze". Ich legenda stworzenia głosi, że Wielki Stwórca Ulzen (lub Usen) wysłał na Ziemię Ga'an (Tańczącego Kruka lub Ducha Gór) jako przewodnika i nauczyciela ludzi, którzy te ziemie zamieszkiwali.
Zajmowali się wówczas łowiectwem (w tym polowaniami na bizony) i prymitywnym rolnictwem ale stali się znani przede wszystkim jako wojownicy. Nazwa Apache pochodzi z języka Zuni i znaczy wrogowie lub waleczni ludzie. Niezasłużenie zła reputacja Apaczów uwieczniona została w świecie poprzez nazwanie ich mianem paryskich rzezimieszków (apasze).
Apacze zorganizowani byli w samodzielne ekonomicznie matrylinearne grupy. Po rozpoczęciu kolonizacji Ameryki przez Europejczyków wyróżnili się walkami najpierw z Hiszpanami, a następnie z Meksykanami i Amerykanami. Kulminacja walk przypadła na lata przymusowych wysiedleń (1848–1886), kiedy wodzami byli Cochise i Geronimo. Wojny Apaczów z białymi i okres koczowniczego trybu życia plemienia skończyły się z chwilą poddania się Geronima (1886). Rozpoczął się trudny okres adaptacji do nowych warunków życia w rezerwatach, dezintegracji tradycyjnych struktur i asymilacji.
Współczesność
Obecnie większość Apaczów z 9 grup (w tym z najliczniejszych: White Mountain Apache i San Carlos Apache) zamieszkuje rezerwaty i ich okolice w stanach Arizona, Nowy Meksyk i Oklahoma. Podobnie jak wszyscy tubylczy Amerykanie uczestniczą w pełni w życiu społecznym kraju, pamiętając także o własnej odrębności i korzeniach.
Współcześnie warunki życia Apaczów ulegają stopniowej poprawie, chociaż nadal borykają się z licznymi problemami społecznymi i kulturowymi. Poszczególne plemiona posiadają własne władze samorządowe (rady plemienne), dbają o tradycyjną kulturę i bogactwa naturalne (por. San Francisco Peaks), wykorzystując je także do prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Np. Jicarilla Apache's Fish and Wildlife Management Program to jeden z najlepszych w kraju programów ochrony zwierzyny oraz organizacji polowań i połowów ryb, z którego co roku korzysta wielu Amerykanów. Plemię Apaczów Mascalero jest właścicielem dużej stacji narciarskiej, a Apacze San Carlos organizują komercyjne wyprawy łowieckie i wędkarskie.
Liczebność
Według danych U.S. Census Bureau, podczas spisu powszechnego w 2000 roku 57 060 obywateli USA zadeklarowało, że jest pochodzenia wyłącznie Apache, zaś 96 833 – wyłącznie lub między innymi Apache. Ponadto w sumie ok. 500 określiło się jako wyłącznie Choctaw-Apache lub wyłącznie Mohave-Apache.
Sławne postacie
- Geronimo – wódz z XIX w.
- Cochise – wódz z XIX w.
- Mangas Coloradas – wódz z XIX w.
- Raoul Trujillo – współczesny aktor i tancerz
Bibliografia
- Barry M. Pritzkert: A Native American Encyclopedia: History, Culture, and Peoples. Oxford: Oxford University Press, 2000. ISBN 978-0-19-513877-1.