Archaizm

Archaizm - wyraz, konstrukcja składniowa lub związek frazeologiczny, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi.

Archaizmy służą obecnie w niektórych typach zapisu lub wypowiedzi, np. w poezji i języku liturgicznym.

Archaizmy dzielimy według epok ich normalnego użytkowania, a także ze względu na funkcję:

1. Fonetyczne - wyraz współczesny różni się od archaizmu tylko jedną wymawianą głoską, np. sierce (serce), sumnienie
2. Fleksyjne - wyrazy inaczej niż współcześnie się odmieniające, zazwyczaj wyłącznie czasowniki; w wyrazach, takich jak: zyszczy, spuści, końcówki "y","i" oznaczają tryb rozkazujący (zjednaj, ześlij)
3. Słowotwórcze - wyrazy utworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia, np. ogrodny, Bogurodzica
4. Leksykalne wyrazy, które całkowicie wyszły z użycia, w ich miejsce funkcjonują dzisiaj inne, np. kmieć, depentent, wiktoria, zwolena, jegoż
5. Znaczeniowe - wyrazy występują współcześnie, ale zmieniło się ich znaczenie, np. błędny rycerz(bujający w obłokach)
6. Frazeologiczne, np. mieć co po plecu (mieć na sobie dobrą rzecz okrywającą plecy lub ramiona)
7. Składniowe - archaizm składający się z min. 2 wyrazów, których zestawienie jest inne niż współcześnie; najczęściej wzorowane na łacinie, np. pasterz owce do wsi przepędził - orzeczenie znajduje się na końcu zdania - taki szyk wyrazów jest charakterystyczny dla języka łacińskiego; do archaizmów składniowych należą także niektóre spójniki i przyimki, np. azali, aliści, gwoli oraz całe konstrukcje składniowe, np. wszem wobec i każdemu z osób widomym się czyni

Niektóre archaizmy

• waćpan - dawny zwrot grzecznościowy (skrót od waszmość pan)
• powała - sufit, pułap
• mospan - dawny zwrot grzecznościowy (odpowiada dzisiejszemu "pan")
• powiastka - opowiastka

Oprac. na podst. 'Stylistyka polska : zarys' Halina Kurkowska, Stanisław Skorupka, s. 66 - 71