Werniks

Werniks to szlachetny lakier stosowany do celów artystycznych (malarskich). W najprostszej postaci jest roztworem naturalnej lub syntetycznej twardej żywicy w olejku lotnym, alkoholu lub innym rozpuszczalniku. W zależności od przeznaczenia i wymagań skład werniksu może być dużo bardziej złożony. Werniksy w technikach malarskich (zwł. olejnej i temperowej) stosuje się w zasadzie na cztery sposoby: jako werniks pośredni lub izolacyjny, oddzielający od siebie warstwy obrazu, werniks retuszerski korygujący chłonność (skłonność do wsiąkania medium) fragmentów obrazu, werniks końcowy, nakładany na gotowy obraz w celu zabezpieczenia powierzchni a czasem zmiany jego wyglądu (pogłębienia tonu lub nadanie połysku), i medium do modyfikacji właściwości farb olejnych lub temper; dodatek żywicznego werniksu do farb olejnych przyspiesza wysychanie i dodatnio wpływa na trwałość obrazu, a także ułatwia stosowanie technik typu sfumato (i ogólnie modelowanie metodą "mokre w mokrym") , dodatek werniksu do temper zwiększa ich wodoodporność i zdolność łączenia się z farbami olejnymi. Do wszystkich tych celów można używać takiego samego werniksu, jednak dużo lepsze efekty daje zróżnicowanie jego składu i konsystencji.

Podstawowym składnikiem werniksu jest żywica. Z żywic naturalnych najczęściej stosowane są damara i mastyks, dużo rzadziej kopale, a także (do werniksów spirytusowych) sandarak i szelak. Szczególną postacią żywicy są balsamy (gęste ciecze otrzymywane z drzew iglastych) z których najcenniejsza do celów malarskich jest terpentyna wenecka. Współcześnie stosowane są także żywice syntetyczne, zwł. akrylowe, jednak skład werniksów syntetycznych pozostaje z reguły tajemnicą producenta.

Żywica rozpuszczana jest w odpowiednim rozpuszczalniku, najczęściej olejku terpentynowym (nazywanym dawniej terpentyną francuską). Właściwości rozpuszczalnika decydują o przydatności werniksu do zamierzonych celów; m. in. musi dość szybko i bez reszty wysychać i nie może być agresywny względem podeschniętych farb.

Tak sporządzony werniks jest nazywany "chudym" i stosowany najczęściej jako werniks końcowy (ze względu na łatwość zdjęcia lub zmycia zabrudzonej lub uszkodzonej warstwy wierzchniej) i pośredni (ze względu na neutralność wobec warstw obrazu). Właściwości werniksu można modyfikować przez dodatki: np. wosk (w ilości max. 2%; nadmiar wosku grozi łuszczeniem i pękaniem werniksu) powoduje matowość werniksu końcowego, dodatek olejków takich jak lawendowy czy sosnowy powoduje z jednej strony znaczne rozrzedzenie (zmniejszenie subiektywnie odczuwanej gęstości i lepkości) werniksu, a z drugiej -opóźnia wysychanie i powoduje mocniejsze związanie werniksu z podłożem (co jest niekorzystne w wypadku werniksu końcowego) etc.

Przez dodatek oleju schnącego, np. lnianego otrzymuje się werniksy "tłuste", stosowane najczęściej jako retuszerskie lub medium. Szczególnym rodzajem werniksów są werniksy czysto olejne, otrzymywane przez rozpuszczenie na gorąco żywicy w oleju; poza specjalnymi zastosowaniami (jak np. do złoceń lub impregnacji podobrazia) mogą być używane wyłącznie jako medium. Jedynym wyjątkiem jest zastosowanie gęstego werniksu żywiczno-olejnego jako werniksu końcowego (tzw. 'olifa') w niektórych szkołach malowania ikon. Werniksy czysto olejne lub bardzo tłuste (z wysoką zawartością oleju) stosowane jako pośrednie i końcowe mogą powodować spękania i odspajanie warstw obrazu, co zdarzało się przy nieudolnych próbach naśladowania klasycznej techniki olejnej i temperowo/olejnej w XIX w.

Werniksy nakładać można pędzlem (najlepiej specjalnie do tego przeznaczonym, szerokim i miękkim), dłonią (sposób preferowany przez wielu artystów) lub przez natryskiwanie (większość obecnie produkowanych werniksów, zwł. syntetycznych, sprzedawana jest w postaci aerozolu). Ten ostatni sposób jest najbezpieczniejszy dla powierzchni obrazu w wypadku werniksu końcowego, ale do werniksowania pośredniego lub retuszerskiego niezbyt się nadaje.