Tekst źródłowy strony Tylda

{{znak|~}}
{| align="right" cellpadding="4" style="font-size:20pt; line-height:1.2; text-align:center; color:black; background:#f9f9f9;"
| [[Ã]]
| ã
| [[Ẵ]]
| ẵ
|-
| [[Ẽ]]
| ẽ
| [[Ẫ]]
| ẫ
|-
| [[Ḛ]]
| ḛ
| [[Ễ]]
| ễ
|-
| [[G̃]]
| g̃
| [[Ỗ]]
| ỗ
|-
| [[Ĩ]]
| ĩ
| [[Ṍ]]
| ṍ
|-
| [[Ḭ]]
| ḭ
| [[Ȭ]]
| ȭ
|-
| [[J̃]]
| j̃
| [[Ṏ]]
| ṏ
|-
| [[L̃]]
| l̃
| [[Ỡ]]
| ỡ
|-
| [[Ɫ]]
| ɫ
| [[Ṹ]]
| ṹ
|-
| [[M̃]]
| m̃
| [[Ų̃]]
| ų̃
|-
| [[Ñ]]
| ñ
| [[Ữ]]
| ữ
|-
| [[Õ]]
| õ
|
|
|-
| [[P̃]]
| p̃
|
|
|-
| [[R̃]]
| r̃
|
|
|-
| [[Ũ]]
| ũ
|
|
|-
| [[Ṵ]]
| ṵ
|
|
|-
| [[Ṽ]]
| ṽ
|
|
|-
| [[Ỹ]]
| ỹ
|
|
|}

'''Tylda''' ([[łacina|łac.]] ''titulus'', [[język hiszpański|hiszp.]] ''tilde'') – [[znaki pisarskie|znak pisarski]] w formie wężyka ( ~ ), zwany również ''falą'' lub ''wężykiem''<ref>Robert Bringhurst, ''Elementarz stylu w typografii'', Design Plus, wyd. I, Kraków 2007.</ref>. W [[średniowiecze|średniowieczu]] pierwotnie zapisywano znak w formie wężyka nad literą poprzedzającą skrócony fragment wyrazu w celu zaznaczania [[abrewiatura|abrewiacji]]. Później znak ten zyskał status [[znaki diakrytyczne|znaku diakrytycznego]] umieszczanego nad spółgłoskami lub samogłoskami, by w końcu przekształcić się w samodzielny znak pisarski w formie wężyka ( ~ ).

Obecnie najczęściej spotykane są dwie formy tyldy:
{| class="wikitable" style="text-align: center"
! Nazwa !! Znak !! [[Unikod|Unicode]] !! Kod [[HTML]] !! Opis
|-
| ''tylda ascii'' ||style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ~
| U+007E || <code>&amp;#x7E;</code> ''lub'' <code>&amp;#126;</code>
|align=left| znak pisarski zwany ''asciitilde'' leżący w połowie wysokości pola znaku, na [[linie pisma|linii średniej/środkowej pisma]].
|-
| ''tylda&nbsp;górna'' ||style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ˜
| U+02DC || <code>&amp;tilde;</code> ''lub'' <code>&amp;#x02DC;</code> ''lub'' <code>&amp;#732;</code>
|align=left| znak diakrytyczny zwany ''tilde'' leżący w górnej połowie pola znaku, mniej więcej na [[linie pisma|linii wydłużeń górnych]] pisma.
|}

== Historia ==
[[Hiszpania]] – pierwotnie n z górna tyldą ([[ñ]]) było abrewiaturą „nn”, np. hiszpańskie słowo ''año'' (rok) pochodzi od łacińskiego <small>ANNVS</small>. W średniowiecznej Hiszpanii ten sposób abrewiacji nazwano tylda i stosowano do oznaczania nosowych spółgłosek (n lub m) tak jak np. ''tãtus'' dla ''tantus'' czy ''quã'' dla ''quam''. Zapis ten obecnie służy do oznaczania [[spółgłoska nosowa podniebienna dźwięczna|spółgłoski nosowej podniebiennej]] [{{IPA|ɲ||}}].

[[Portugalia]] – w języku portugalskim z ''tyldą górną'' zapisuje się samogłoski nosowe a i o (ã i õ).

[[Estonia]] – pierwszy raz znak diakrytyczny z ''tyldą górną'' zastosował w [[język estoński|języku estońskim]] w roku 1818 [[Otto Wilhelm Masing]]. Był to znak õ (''o z tyldą górną''), zastosowany do rozróżnienia [[samogłoska półprzymknięta tylna niezaokrąglona|samogłoski półprzymkniętej tylnej niezaokrąglonej]], która wtedy była zapisywana jako [[ö]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://diacritics.typo.cz/index.php?id=18<!-- Diacritics Project @ Typo.cz --> |tytuł = Diactrics Project @ Typo.cz – Tilde}}</ref>. Obecnie õ w [[Międzynarodowy alfabet fonetyczny|Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym]], to {{IPA|ɤ||}} tzw. „rogi barana” (Unicode U+0264 LATIN SMALL LETTER RAMS HORN).

== Typografia ==
'''Skład ręczny i maszynowy'''

Znak ''tylda'' odlany był na czcionce lub wykonany w formie matrycy w dwóch wersjach:
* na [[firet|firecie]] lub [[półfiret|półfirecie]] z oczkiem w formie wężyka do oznaczania wyrazów w formie skróconej,
* odlewany wzdłuż na półfirecie do składu matematyki jako znak podobieństwa<ref>Marian Drabczyński, ''Zecerstwo'', Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1957.</ref>,
* jako znak diakrytyczny do oznaczania miękkich spółgłosek lub wymowy nosowej, np. ñ w języku hiszpańskim czy ã i õ w języku portugalskim<ref>Mieczysław Druździel, Tadeusz Fijałkowski, ''Inwentarium wiedzy o poligrafii. Tom. 1. Zecerstwo'', Ossolineum, Wrocław 1988.</ref>.

'''Typografia cyfrowa'''

W większości czcionek znak ''tylda ascii'' jest projektowany zwykle nieco poniżej [[linie pisma|średniej linii pisma]]. Niektóre czcionki jak np. [[Sylfaen]] czy [[Microsoft Sans Serif]] mają ten znak zaprojektowany w formie ''tyldy górnej'' na wysokości innych akcentów dla [[minuskuła|minuskuły]].

W składzie komputerowym z zakresu informatyki np. (kody źródłowe, URL itp.) stosuje się ''tyldę ascii''. W składach technicznych, matematycznych, w leksykografii stosuje się zwykle ''wężyk'' lub ''tyldę operator'', opcjonalnie ''tyldę ascii''.

W składach językowych lub w zapisie Międzynarodowym alfabetem fonetycznym stosuje się ''tyldę górną dostawną'' lub ''tyldę górną'', ''tyldę dolną dostawną'' i ''tyldę środkowa dostawną'', które można dostawić do dowolnego znaku, tworząc znak diakrytyczny z tyldą. Więcej w sekcji '''fonetyka'''.

== Znaki podobne ==
Znaki podobne do tyldy w zapisie [[unikod]]owym:
{| class="wikitable"
! Znak !! Unicode !! Kod [[HTML]] !! Nazwa unikodowa !! Nazwa polska<ref>Nazwy polskie zaczerpnięte lub utworzone na podstawie: Robert Bringhurst, ''Elementarz stylu w typografii'' (Załącznik A), op. cit.</ref> !! Zastosowanie
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ~
| U+007E || <code>&amp;#x7E;</code> ''lub'' <code>&amp;#126;</code>
| TILDE || tylda ascii || w programowaniu, listingach, adresach URL
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ˜
| U+02DC || <code>&amp;tilde;</code> ''lub'' <code>&amp;#x02DC;</code> ''lub'' <code>&amp;#732;</code>
| SMALL TILDE || tylda górna || w składach językowych jako znak diakrytyczny
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"|  ̃
| U+0303 || <code>&amp;#x0303;</code> ''lub'' <code>&amp;#771;</code>
| COMBINING TILDE || tylda górna dostawna || w fonetyce jako dostawny znak diakrytyczny
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ∼
| U+223C || <code>&amp;sim;</code> ''lub'' <code>&amp;#x223C;</code> ''lub'' <code>&amp;#8764;</code>
| TILDE OPERATOR || tylda operator || w matematyce jako znak [[relacja równoważności|relacji równoważności]], znak [[Proporcjonalność prosta|proporcjonalności]], znak [[podobieństwo|podobieństwa]]
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ∿
| U+223F || <code>&amp;#x223F;</code> ''lub'' <code>&amp;#8767;</code> || SINE WAVE || sinusoida || w elektrotechnice jako symbol prądu przemiennego
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ⁓
| U+2053 || <code>&amp;#x2053;</code> ''lub'' <code>&amp;#8275;</code> || SWUNG DASH || wężyk || w leksykografii jako znak powtórzenia
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| 〜
| U+301C || <code>&amp;#x301C;</code> ''lub'' <code>&amp;#12316;</code> || WAVE DASH || fala || symbol [[Systemy pisma CJK|CJK]]
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| 〰
| U+3030 || <code>&amp;#x3030;</code> ''lub'' <code>&amp;#12336;</code> || WAVY DASH || kreska falista || symbol [[Systemy pisma CJK|CJK]]
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ～
| U+FF5E || <code>&amp;#xFF5E;</code> ''lub'' <code>&amp;#65374;</code> || FULL WIDTH TILDE || tylda na firecie || symbol [[Systemy pisma CJK|CJK]]
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ≈
| U+2248 || <code>&amp;asymp;</code> ''lub'' <code>&amp;#x2248;</code> ''lub'' <code>&amp;#8776;</code> || ALMOST EQUAL TO || tylda podwójna || w matematyce
|-
|style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"| ≋
| U+224B || <code>&amp;#x224B;</code> ''lub'' <code>&amp;#8779;</code> || TRIPLE TILDE || tylda potrójna || w matematyce
|}

== Matematyka ==
W składzie komputerowym do zapisu matematyki powinno się stosować znak ''tylda operator'' (Unicode U+223C), choć nie jest to glif łatwo dostępny w fontach. Niektóre fonty stosowane do składu matematyki mają prawidłowo zaprojektowany glif ''tylda ascii'' (Unicode U+007E), który można stosować zamiast znaku ''tylda operator''.

* W [[arytmetyka|arytmetyce]] tylda oznacza wartość zaokrągloną lub przybliżoną, np. ~450 000 znaczy około 450 000.
* W [[matematyka|matematyce]] służy do oznaczania [[relacja równoważności|relacji równoważności]], jak też do oznaczania [[analiza asymptotyczna|równości asymptotycznej]] dwóch funkcji np.: ''f''(''x'') ~ ''g''(''x''), tzn. lim<sub>x→∞</sub> ''f''(''x'')/''g''(''x'') = 1.
* W [[statystyka|statystyce]] i [[teoria probablistyki|teorii probablistyki]] ~ oznacza „is distributed as” („jest zmienną o [[rozkład prawdopodobieństwa|rozkładzie]]”). Zob. [[zmienne losowe]].
* W [[geometria|geometrii]] ''tyldę operator'' stosuje się do oznaczania [[podobieństwo|podobieństwa]] [[wielokąt]]ów. Np. [[trójkąty podobne]] oznaczamy: ΔABC ~ ΔA′B′C′, a czytamy: [[trójkąt]] ABC jest podobny do trójkąta A prim B prim C prim.
* W [[logika|logice]] ''tyldę ascii'' lub ''tyldę operator'' stosuje się do oznaczania [[negacja|negacji]] (zaprzeczenia). W [[rachunek zdań|rachunku zdań]] negacja zapisywana jest jako np.: ¬p lub ~p. ''Tylda operator'' to symbol operacji jednoargumentowych w [[Algebra Boole’a|algebrze Boole’a]].

== Informatyka i programowanie ==
=== Zastosowanie tyldy ===
'''W językach programowania'''
* W [[C++]], w klasie A funkcja o nazwie ~A oznacza [[destruktor]].
* W [[C (język programowania)|C]], [[C++]], [[Java|Javie]], [[Perl]]u i wielu innych językach, których składnia oparta jest na C, ~ to operator negacji bitowej.
* W [[Standard ML|SML]] i [[Oz (język programowania)|Oz]] ~ oznacza negację liczby, np. ~4 oznacza -4. Jest tak po to, aby minus miał tylko jedno znaczenie: odejmowanie dwóch liczb.
* W niektórych językach (m.in. [[MATLAB]] lub [[Lua]]) wyrażenie 'x ~= y' oznacza „x nie jest równe y”.

'''W różnych programach i grach komputerowych'''
* W wielu grach komputerowych wciśnięcie z klawiatury tyldy powoduje wejście do konsoli, gdzie można wydawać różne polecenia z klawiatury (np. wybór poziomu trudności, dodawanie życia, broni, ustawianie stanu nieważkości, nieśmiertelność itd.).
* W programach firmy Adobe (np. [[Adobe Photoshop|Photoshop]], [[Adobe Illustrator|Illustrator]]) znak tyldy umieszczony na początku nazwy pliku z pluginem (jak również na początku nazwy folderu) powoduje, że program podczas uruchamiania nie widzi tych plików (i nie uruchamia stosownych opcji w programie).

'''W systemach operacyjnych'''
* W systemach [[Unix|uniksowych]] większość [[Powłoka systemowa|shellów]] interpretuje napis poprzedzony tyldą jako nazwę katalogu domowego użytkownika, co jest również często wykorzystywane przez dostawców usług internetowych dla nazw domowych stron WWW użytkowników w domenie.
* W wielu systemach znak tyldy jest znakiem [[Martwy klawisz|martwym]], to znaczy naciśnięcie jego symbolu z klawiatury nic nie wyświetla na ekranie, a dopiero po wciśnięciu kolejnego klawisza pojawia się jakiś pojedynczy znak niedostępny z klawiatury głównej komputera, w ten sposób można np. stawiać polskie znaki diakrytyczne z pominięciem skrótu klawiaturowego z Alt-em.

'''W internecie'''
* Na różnych [[czat]]ach tylda oznacza: „[[nick]] tymczasowy” (niezalogowany).
* Na serwerach [[Internet Relay Chat|IRC]] tylda przed nickiem oznacza, że dany użytkownik posiada na kanale rangę ''owner'' (właściciel).

=== Dostępność znaków tyldy w systemach informatycznych ===
; tylda ASCII
* W systemie operacyjnym [[Microsoft Windows|Windows]] przy układzie klawiatury polskim programisty po naciśnięciu:
{{Klawisz|[[Shift]]|`}}.
* W starszych wersjach systemu Windows tylda służyła jako [[martwy klawisz]] i żeby wpisać po prostu tyldę, należało nacisnąć:
{{Klawisz|[[Shift]]|`|spacja}}.
* W systemie operacyjnym [[Microsoft Windows|Windows]] z klawiatury numerycznej po naciśnięciu:
{{klawisz|Alt|0}}{{klawisz|1}}{{klawisz|2}}{{klawisz|6}}
* W systemie operacyjnym [[Microsoft Windows|Windows]] przy układzie klawiatury polskim maszynistki po naciśnięciu:
{{Klawisz|[[AltGr]]|2}}.
* W systemie operacyjnym [[Macintosh]]:
{{Klawisz|[[Shift]]|`|spacja}}.

; tylda górna
{{fakt|data=2014-02|* Znak wpisywany kodem z klawiatury lub po wyszukaniu menadżerem znaków – znak o kodzie 0152 ([[Microsoft Windows|Windows]]) lub 247 ([[Macintosh]])}}.

=== TeX i LaTeX ===
W [[TeX]] i [[LaTeX]] można budować dowolne znaki z tyldą. Służą do tego dwa polecenia:
* w trybie tekstowym uzyskamy ã przy pomocy <code>\~a</code>,
* w trybie matematycznym przy budowaniu wzorów uzyskamy, przy wpisaniu polecenia <code>\tilde a</code>, następujący znak: <math>\tilde a.</math>

Dla tyldy jako znaku ASCII <code>~</code> należy użyć w LaTeX2e polecenia <code>\textasciitilde</code>. W plain TeX i LaTeX 2.09 trzeba zaś nieco okrężnie wpisać <code>\~{}</code>.

== [[Fonetyka]] ==
W [[Międzynarodowy alfabet fonetyczny|Międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA]] stosuje się trzy rodzaje tyld dostawnych:

{| class="wikitable"
! Znak !! [[Unikod|Unicode]] !! Kod [[HTML]] !! Nazwa unikodowa !! Nazwa polska !! Zastosowanie
|-
| style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"|  ̃
| U+0303 || <code>&amp;#x0303;</code> ''lub'' <code>&amp;#771;</code> || COMBINING TILDE
| tylda górna dostawna || IPA: [[nazalizacja]] (nosowość)
|-
| style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"|  ̰
| U+0330 || <code>&amp;#x0330;</code> ''lub'' <code>&amp;#816;</code> || COMBINING TILDE BELOW
| tylda dolna dostawna || IPA: [[dźwięczność|skrzypiąca dźwięczność]]
|-
| style="font-size: 3em; line-height: 1.0; font-family: serif; font-weight: normal; text-align: center"|  ̴
| U+0334 || <code>&amp;#x2C;</code> ''lub'' <code>&amp;#820;</code> || COMBINING TILDE OVERLAY
| tylda środkowa dostawna || IPA: [[welaryzacja|welaryzowane]] lub [[faryngalizacja|faryngalizowane]]
|}

oraz wspomnianą wyżej ''tyldę górną'', którą można [[kerning|kernować]] i ustawiać jej położenie względem linii pisma ręcznie jeśli nie dysponuje się [[font]]em z tyldami dostawnymi.

== [[Leksykografia]] ==
W składzie komputerowym powinno się stosować ''wężyk'' (Unicode U+2053), choć nie jest to glif powszechny w każdym foncie. Dlatego niekiedy zamiennie stosuje się ''tyldę ascii''.

W słownikach językowych znak wężyka stosuje się zamiast wyrazów hasłowych lub w zastępstwie rdzenia wyrazu hasłowego, aby nie powtarzać rdzenia wielokrotnie. W tym przypadku, jeśli wężyk zastępuje część wyrazu hasłowego, składamy go bez odstępu od pozostałego członu wyrazu. Na przykład:
: '''cook''' ''vi'' gotować; [''vegetable'', ''meal''] gotować się; '''there’s something ~ing''' na coś się zanosi,
: '''do•ber•man''', D. ~na, Ms. ~nie, ''lm'' M. ~ny.

Coraz częściej wężyk zastępuje się ''[[kropka środkowa|kropką środkową]]'' (U+00B7), co daje krótszy zapis np.
: '''do•ber•man''', D•na, Ms•nie, lm M•ny.

Jeśli wężyk zastępuje wyraz pominięty w wypowiedzeniu lub wyrażeniu składa się go ze spacjami z obu stron. Na przykład:
: '''big''' duży, wysoki; '''a ~ reader''' zapalony czytelnik.

== [[Elektrotechnika]] ==
Jako symbol [[prąd zmienny|prądu przemiennego]] niekiedy stosuje się ''tyldę ascii'', choć właściwie do tego celu w [[Unikod]]zie jest przygotowany alternatywny znak ''sinusoidy'' ∿ (Unicode U+223F).

Na przykład zapis: ~240 V lub ∿240 V czytaj: „Prąd przemienny o napięciu 240 [[wolt]]ów”.

== [[Systemy pisma CJK]] ==
W języku japońskim znak 〜 (波ダッシュ) ''nami dasshu'' (Unicode U+301C WAVE DASH) stosowany jest:
* do określania zakresu od… do… (5時〜6時, od godz. 5 do 6 ; 東京〜大阪, (z) [[Tokio]] do [[Osaka|Osaki]]),
* do oddzielania tytułu od podtytułu jeśli występują w jednym wierszu; w Polsce w tym wypadku stosujemy kropkę, w [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] dwukropek,
* do oznaczania podpisów: 〜概要〜,
* podwojony znak 〜 stosowany jest w zastępstwie nawiasów: 〜〜答え〜〜,
* do określenia pochodzenia: フランス〜 (z [[Francja|Francji]]),
* w miejsce [[chōon]] (ですよね〜 lub あ〜〜〜), wskazuje długą samogłoskę, określającą sarkazm lub zachwyt,
* do oznaczania sugestii, że muzyka wybrzmiewa: ♬ 〜,
* w zastępstwie linii, szlaczka: 〜〜〜〜〜 lub 〜・〜・〜.

{{Klawiatura}}

== Zobacz też ==
{{Wikisłownik|tylda}}
* [[ASCII]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}
{{Znaki pisarskie}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Oznaczenia matematyczne]]
[[Kategoria:Fonetyka i fonologia]]
[[Kategoria:Znaki diakrytyczne]]
[[Kategoria:Znaki typograficzne]]