Złote jabłko

Złote jabłko

Autor	Józef Ignacy Kraszewski
Typ utworu	powieść obyczajowa
Data powstania	1852
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Warszawa
Język	polski
Data wydania	1853
Wydawca	S. Orgelbrand

Złote jabłko. Powieść – powieść współczesna Józefa Ignacego Kraszewskiego, pochodząca z wołyńskiego okresu jego twórczości, wydana w 1853. Jej nowe, poprawione wydanie ukazało się w 1873 u Gubrynowicza i Schmidta we Lwowie i u M. Glücksberga w Warszawie. W 1935 została wydana przez M. Arcta jako tom 125 „Biblioteki Wielkich Pisarzy”. Miała też kilka wydań powojennych (głównie w wydawnictwie „Czytelnik”).

Treść

Humorystyczna opowieść o zamożnej kupieckiej rodzinie Balów, która przenosi się z Warszawy do ziemiańskiego majątku nad Horyniem. Akcję napędza splatająca się ściśle z wątkami romansowymi intryga majątkowa.

Warszawski kupiec Bal – człowiek krewki, ale o dobrym sercu, wiedzie spokojny i dostatni żywot, ciesząc się powszechnym szacunkiem. Któregoś dnia od swego partnera do gry w mariasza, z zamiłowania heraldyka, dowiaduje się, że istniała niegdyś szlachecka rodzina Balów. Przekonany, że muszą to być jego przodkowie, wpada w manię szlachetczyzny – postanawia porzucić handel i rozpocząć żywot ziemianina. Nabywa posiadłość nad Horyniem, na pograniczu Wołynia i Polesia, wieś Zakale zachwalaną przez pozbywającego się jej hrabiego jako „złote jabłko” – jak nazywano wówczas majątki przynoszące znakomite dochody. Ani trzeźwo myśląca pani Balowa, ani jego rozsądny syn Stanisław nie są tym zachwyceni i zgłaszają wiele wątpliwości, jedynie córka Liza nie występuje otwarcie przeciwko planom ojca, choć (podobnie jak zauroczony mieszkającą w Warszawie panną brat) też ma powody natury sercowej, by tęsknić za stolicą. Żona i syn nie są w stanie wyperswadować tych planów Balowi zachwyconemu perspektywą nowego życia, ale wymuszają na nim, ażeby nie odcinał się całkowicie od kupieckiej przeszłości i nie rezygnował z prowadzenia interesów w mieście. Wkrótce rodzina wyrusza na spotkanie swego „złotego jabłka”, pozostawiając nadzór nad interesami zaufanemu Janowi Strumiszowi – ubogiemu sierocie, który ciężką pracą i uczciwością zasłużył na zaufanie pryncypała. Po długiej i uciążliwej podróży przybywają do swego majątku. Okazuje się, że nazwa Zakale jest dla niego odpowiedniejsza niż miano „złote jabłko” – zabudowania są w ruinie, a sama wieś zadłużona i zaniedbana. Rozczarowanie stanem posiadłości okazuje się jednak dopiero początkiem kłopotów i zmartwień – niemal wszyscy miejscowi, od biednych chłopów po właścicieli okolicznych dóbr, są wrogo nastawieni do przybyszów z miasta, którzy będą zmuszeni borykać się z różnymi trudnościami.

Postacie

• Erazm Bal – zamożny warszawski kupiec, człowiek uczciwy, pracowity i szanowany w całej stolicy, którego słabością jest przekonanie o rzekomo szlacheckim pochodzeniu rodu Balów.
• Ludwika Balowa – pochodząca z kupieckiej rodziny żona kupca, osoba cicha, rozsądna i mająca ogromny wpływ na męża.
• Liza – zwana zdrobniale Lizią, córka Balów, ładna, wesoła i nieco trzpiotowata ulubienica ojca.
• Stanisław – syn Balów, ulubieniec matki, stateczny, rozważny i honorowy młodzieniec. Wzruszony losem mieszkającej w sąsiedztwie z niedołężnym dziadkiem panny Konstancji, zakochuje się w niej skrycie.
• Jan Strumisz – ubogi sierota pracujący u Balów, skrycie zakochany w uroczej Lizie, która początkowo kokietuje go dla kaprysu, z braku innych kawalerów.
• Panna Konstancja – zubożała panna z arystokratycznej rodziny, pozbawiona majątku wskutek intryg krewnych, pracująca w Warszawie jako nauczycielka w zaprzyjaźnionej z Balami kupieckiej rodzinie Krombachów.
• Hrabia Sulimowski – poprzedni właściciel Zakala, który pod płaszczykiem wytworności, wyższości i arystokratycznego blichtru ukrywa nieuczciwość i brak moralnych zasad.
• Supełek – dotychczasowy rządca Zakala okradający właścicieli pod każdym względem.
• Józef Krużka – wylewny i serdeczny leśniczy; jedna z niewielu życzliwych i niosących Balom pomoc osób.
• Moszko Hercyk – stary siwobrody Żyd, uchodzący w okolicy za mędrca; kontrastujące z pychą i butą poprzednich właścicieli Zakala zachowanie Balów zjednuje im jego życzliwość.
• Porfiry Szaławiński – mężczyzna po czterdziestce, człowiek płaszczący się przed bogatszymi i puszący przed niżej sytuowanymi, który znęcony zamożnością Balów, postanawia ożenić się z Lizą; jeden ze spiskujących przeciw Balom sąsiadów.
• Teofil Zmora – kuzyn Suligowskich, zawołany karciarz i wielki strojniś, już podstarzały przywódca hulanek okolicznej młodzieży; inny ze spiskujących sąsiadów.
• Ignacy Hurkot – podsędek, pospolity próżniak o czerwonolicym obliczu, właściciel dwóch pokaźnych wiosek; kolejny ze spiskujących sąsiadów.

Wątki autobiograficzne

Kraszewski, tworząc humorystyczną postać poczciwego kupca, którego słabostką okazuje się próżność, obdarzył go wieloma rysami własnego charakteru. Także kłopoty Balów, którzy padają ofiarą różnych intryg: najpierw wprowadzeni w błąd kupują zadłużony majątek za cenę wielokrotnie przewyższającą jego wartość, potem cierpią wskutek knowań dotychczasowego zarządcy Zakala, borykając się jednocześnie z wrogością mieszkańców okolicy – są echem przeżyć samego pisarza z wołyńskich czasów. Przedstawione w karykaturalny sposób postaci spiskujących przeciw Balom intrygantów są prawdopodobnie portretami autentycznych osób.

W kręgu powieści biedermeierowskiej

Napisane przed powstaniem styczniowym Złote jabłko, podobnie jak niektóre inne powieści Kraszewskiego z tego okresu twórczości (Komedianci, Powieść bez tytułu), zaliczane są do grupy powieści biedermeierowskich – utworów, które różniły się zarówno od dominującego w tym okresie w literaturze krajowej schyłkowego romantyzmu, jak i od powstającej właśnie literatury organicznikowskiej, głównie powieści z tezą.

Bibliografia

• Józef Ignacy Kraszewski: Złote jabłko. Warszawa: Czytelnik, 1957.