Przejdź do zawartości

Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”
Ilustracja
Siedziba wydawnictwa (2017)
Status prawny

spółdzielnia

Adres

ul. Wiejska 12a
00-490 Warszawa

Data założenia

1944[1]

Dyrektor

Marian Sewerski

Strona internetowa

Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” (SW „Czytelnik”, „Czytelnik”) – polskie wydawnictwo o profilu humanistyczno-literackim istniejące od 1944, z siedzibą w Warszawie. Jest najstarszym powojennym wydawnictwem polskim[2].

Historia wydawnictwa

[edytuj | edytuj kod]

Powstanie spółdzielni

[edytuj | edytuj kod]

Wydawnictwo założone zostało w 1944 w Lublinie z inicjatywy Jerzego Borejszy[1]. Na spotkaniu 18 września 1944 r. w siedzibie redakcji „Rzeczpospolitej” w Lublinie powołano komitet organizacyjny, którym pokierowała Zofia Dembińska. W październiku tego roku powołano Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”. Podczas dwóch spotkań walnego zgromadzenia członków założycieli (15 i 22 października) powołano komisję statutową, przyjęto statut i wybrano radę nadzorczą. W skład rady weszli członkowie: Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski, Stanisław Skrzeszewski, Stefan Matuszewski, Edward Bertold, Lucjan Stawiarski, Jan Zawada, Edmund Zalewski, Teodor Piotrowski, Juliusz Górecki, Władysław Smólski, Jan Dulniak, Władysław Kuszyk, Czesław Skopowski, Wanda Górska, Józef Ozga-Michalski, Helena Boguszewska, Ziemowit Fedecki, Regina Fleszarowa, Kazimierz Petrusewicz i Włodzimierz Brzeziński. Na posiedzeniu rady w dniu 28 października wybrano prezydium rady nadzorczej i zarząd. Prezesem zarządu został Jerzy Borejsza, a członkami Maria Kuzańska i Zofia Dembińska[2]. Autorką nazwy spółdzielni była Zofia Dembińska[3].

Jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej, w listopadzie 1944 r., zorganizowano konkurs na znak graficzny wydawnictwa. Nagrodę otrzymały dwa projekty – Józefiny Wnukowej oraz Henryka Tomaszewskiego. Zakupiono i zatwierdzono projekt Tomaszewskiego[2]. Znak był stosowany do lat 80. XX w., kiedy zastąpiła go wersja zmodyfikowana przez Wojciecha Freudenreicha[3].

Od początku lutego 1945 roku zarząd wydawnictwa działał tymczasowo w Łodzi, w kamienicy przy ul. Bandurskiego (obecnie al. A. Mickiewicza). Jerzy Borejsza zebrał wokół wydawnictwa wybitnych prozaików, poetów, dramaturgów i krytyków. Biurem wydawniczym kierowali kolejno: Zbysław Arct, Jan Muszkowski i Józef Zaremba, zaś wśród pracowników znaleźli się Irena Szymańska, Zygmunt Szymański i Maria Szletyńska[4]. W lipcu zarząd ostatecznie przeniósł się do Warszawy, do budynku przy ulicy Wiejskiej 12a, dokąd w 1949 r. przeniesiono także jego agendy[4]. Pierwsze walne zgromadzenie członków spółdzielni odbyło się w grudniu 1946 roku, pod hasłem przewodnim Bez powszechnej oświaty nie ma demokracji[5].

„Czytelnik” był największym wydawcą prasy i popularnej literatury w Polsce w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej. Prasa tzw. czytelnikowska cieszyła się dużą popularnością, ponieważ zawierała mniej propagandy niż prasa partyjna, bywała nawet określana jako „prasa bezpartyjna”. „Czytelnik” nie był związany formalnie z PPR, ale pozostawał pod jej wpływem i kontrolą[6][2]. Wydawnictwo, podobnie jak spółdzielnie „Książka” czy „Wiedza”, realizowało politykę kulturalną kształtującego się polskiego państwa socjalistycznego[7]. W okresie 1945–1948 było to centrum polskiej kultury pod zarządem Borejszy, którego określano mianem „papieża prasy”[8]. Czesław Miłosz nazwał działalność Borejszy „państwem książki i prasy”, a jego samego „najbardziej międzynarodowym z polskich komunistów”[1].

Utrata tytułów prasowych

[edytuj | edytuj kod]

W wyniku przyspieszonej stalinizacji pod koniec lat 40. XX w. istniejący jeszcze do roku 1948 rynek prasowy z pewnymi oznakami wolności, zostaje poddany większej kontroli partyjnej[8]. KC PPR już w 1947 r. ostro skrytykował politykę wydawniczą „Czytelnika” i Borejszy[8], za jej „pseudoneutralizm” i „bezprogramowość”[6]. W 1948 r. odwołano Jerzego Borejszę ze stanowiska prezesa, a Komisja Prasowa wydała nowe wytyczne dla prasy „Czytelnika”, jako pomocniczego oręża partii[9]. Od maja 1950 r. KC PZPR ustalił obowiązek zatwierdzania przez siebie redaktorów naczelnych, ich zastępców i sekretarzy pism, w tym wydawanych przez „Czytelnika”, a komitety wojewódzkie PZPR uzyskały taką władzę w terenie. Przygotowywano się do centralizacji rynku prasy[8].

Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 marca 1951 roku[9], w kwietniu 1951 r. RSW „Prasa” przejęła Instytut Prasy „Czytelnika” i ponad 30 przypisanych do niego, popularnych i masowo wydawanych w Polsce, tytułów prasowych (w tym „Życie Warszawy”, „Przyjaciółkę”, „Przekrój”, „Świat Młodych” czy „Przegląd Sportowy”). Spośród przekazanych tytułów 17 gazet i czasopism przetrwało do końca PRL, kolejnych 12 tytułów po pewnym czasie uległo likwidacji (np. „Nowa Kultura” i „Po Prostu”), resztę przekazano innym wydawnictwom[8]. Tytuły te, mimo przejęcia, nadal nazywano „prasą czytelnikowską”. Dział informacyjny Agencji Publicystyczno-Informacyjnej „Czytelnika” zasilił Agencję Robotniczą „Prasy”[9].

W wyniku kolejnych zmian rynku prasy w Polsce w 1973 roku, tytuły prasy czytelnikowskiej przejęła nowo powołana RSW „Prasa-Książka-Ruch”[10].

Działalność po 1989

[edytuj | edytuj kod]

Po ogłoszeniu w 1990 r. likwidacji RSW „Prasa-Książka-Ruch”, „Czytelnik” zgłosił do komisji likwidacyjnej roszczenia do części jej majątku[11]. W planie zaspokojenia roszczeń komisja likwidacyjna za uzasadnione uznała jedynie roszczenia „Czytelnika” do 17 tytułów prasowych, ale wyłącznie niemajątkowe i w zamian za odstąpienie od tych roszczeń zaproponowano mu udziały w kilku spółkach. Odmówiono „Czytelnikowi” zwrotu majątku w części prasowej i kolportażowej[12]. Kontrola NIK wykazała, że 3 z 4 zobligowanych do tego spółdzielni nie utworzyło spółek z SW „Czytelnik” („Czytelnik” miał dostać od spółdzielni 20% udziału w tych spółkach)[13]. Raport końcowy komisji likwidacyjnej wskazał na oddanie spółdzielni „Czytelnik” kilku kamienic, w zamian za zrzeczenie się roszczeń do tytułów[14].

W latach 90. XX wieku i na początku XXI wieku sprzedaż wydawnictwa malała. W 2017 miało 440 tys. złotych straty. Prezesem zarządu został wtedy Marian Sewerski, menedżer z doświadczeniem z koncernów paliwowych. W 2022 spółdzielnia miała 4,19 mln zł przychodów i 369 tys. zł zysku[15].

W latach 2005–2012 redaktorem naczelnym wydawnictwa był Janusz Drzewucki[16].

Popularyzacja czytelnictwa

[edytuj | edytuj kod]
Kawiarnia Czytelnika przy ul. Wiejskiej

Wydawnictwo organizowało biblioteki i księgarnie. W 1946 r. dysponowało siecią 16 wojewódzkich i 34 powiatowych księgarni, w których zatrudniało 266 pracowników. Funkcjonowało 350 terenowych kół członków spółdzielni, 296 ruchomych bibliotek i 6 zespołów artystycznych[5]. W 1948 r. „Czytelnik” poszerzył działalność popularyzującą czytelnictwo poprzez powołanie Tygodniowej Biblioteki Obiegowej, łączącej dowóz wypożyczanych książek do domu z zakupem ratalnym[17].

W dniu 27 kwietnia 1957 roku wydawnictwo otworzyło Kawiarnię Czytelnika w Warszawie[18], przy ulicy Wiejskiej 12, która była miejscem spotkań ludzi polskiej kultury[15]. W latach 1957–65 kawiarnią kierowała Maria Iwaszkiewicz, pracująca w redakcji wydawnictwa od 1952 r. W kawiarni bywali pracownicy pobliskiego Ministerstwa Handlu Zagranicznego, Komendy Głównej Harcerstwa czy pionu redakcyjnego i graficznego „Czytelnika”. Organizowano kabaret na żywo i występy młodych aktorów. Często gościli w niej Tadeusz Konwicki czy Gustaw Holoubek[19].

Działalność wydawnicza

[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze pozycje, które ukazały się w Lublinie jeszcze w 1944 r., miały formę broszur i były sygnowane przez Wydawnictwo Związku Literatów. W późniejszym okresie przestano je uwzględniać w statystykach oficyny jako pozycje książkowe. Za pierwsze publikacje „Czytelnika” uznawane są: wydany w lutym 1945 r. stenogram z procesu sądowego kierownictwa obozu koncentracyjnego na Majdanku, wkrótce potem teka dokumentacyjno-graficzna Majdanek oraz broszura Zmierzch Londynu Stefana Litauera, poświęcona zachodniej emigracji[20]. Pierwsze książki „Czytelnik” wydawał w Krakowie od połowy 1945 roku[20]. Początkowo oficyna wydawała głównie podręczniki i masowe niedrogie wydania klasyki[21]. W 1945 r. spośród wydawanych pozycji podręczniki stanowiły 55% tytułów, literatura piękna 25%, przy czym była to głównie poezja i książki dla dzieci, literatura społeczno-polityczna 15%, książki 2% oraz 3% inne publikacje. Udział literatury pięknej wzrósł w 1946 r. do 62%, a w 1947 r. do 63%. Więcej wydawano także książek naukowych i popularnonaukowych (12% i 10% odpowiednio). W 1945 r. książki uzyskiwały średnie nakłady około 24 tys. egzemplarzy, przy czym pozycje o charakterze podręczników kilkakrotnie wyższe, bo 100–275 tys. egzemplarzy. Były to np. Nasza ojczyzna Ewy Szelburg-Zarembiny, Hanny Ożogowskiej i Zdzisława Batorowicza, czy Było i będzie Ewy Szelburg-Zarembiny, Hanny Januszewskiej i Janiny Porazińskiej. W kolejnych latach nastąpił spadek produkcji literatury społeczno-politycznej i podręczników, osiągając w 1947 roku odpowiednio 4% i 7% ogółu pozycji[22].

Do ważnych tytułów, które ukazały się w tym początkowym okresie, zalicza się Ocalenie Czesława Miłosza (1945), Miejsce na ziemi Juliana Przybosia (1945), Noc Jerzego Andrzejewskiego (1945) czy Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej (1945)[22]. W 1946 r. Ministerstwo Kultury i Sztuki scedowało na okres 5 lat prawa do wydawania dzieł nieżyjących wybitnych polskich pisarzy na wybrane oficyny państwowe, z czego do „Czytelnika” trafiły utwory Stefana Żeromskiego i Teodora Tomasza Jeża. Prawa te następnie utrzymano, ponieważ nowa ustawa o pawie autorskim z 1952 r. anulowała wszystkie umowy zawarte z twórcami przed 22 lipca 1944 roku[23]. Głośne tytuły z kolejnych lat działania wydawnictwa to m.in. Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego (1948) oraz Kwiaty polskie Juliana Tuwima z ilustracjami Olgi Siemaszko (1949). Do ważnych publikacji zalicza się także 16–tomowe wydanie dzieł Adama Mickiewicza, ukazujące się w latach 1948–55[24].

„Czytelnik” powoływał i wydawał także tytuły prasowe – m.in: „Życie Warszawy”, „Dziennik Polski”, „Rzeczpospolita” oraz periodyki, takie jak: „Przekrój”, „Przyjaciółka”, „Odrodzenie”, „Kuźnica”, „Twórczość”, „Problemy”[25].

Od 1950 roku „Czytelnik” zaczął bardziej koncentrować się na literaturze pięknej, z początku publikując głównie klasykę XIX wieku, z czasem gromadząc wokół siebie znanych autorów współczesnych[21]. W 1955 r. spółdzielnia wydawała około 200 tytułów rocznie[26]. Do autorów publikowanych przez „Czytelnika” należą m.in.: Jerzy Andrzejewski, Jacek Bocheński, Maria Dąbrowska, Konstanty Ildefons Gałczyński, Zbigniew Herbert, Jarosław Iwaszkiewicz, Ryszard Kapuściński, Tadeusz Konwicki, Zofia Nałkowska, Julian Tuwim czy Julian Stryjkowski[21].

Obecnie „Czytelnik” wydaje literaturę piękną, publicystykę, pamiętniki i reportaże. Publikuje ok. 30 tytułów rocznie[15]. Od 2014 wydawnictwo publikuje e-booki, od 2021 audiobooki[15].

Serie wydawnicze

[edytuj | edytuj kod]

„Czytelnik” wydawał 3 serie wydawnicze dla dzieci i młodzieży, o łącznej liczbie tytułów szacowanej na 41[27]. Seria „Biblioteczka Młodego Czytelnika”, wydawana była w latach 1945–1954 i liczyła 16 pozycji[28]. W 1945 r. ukazała się w niej powieść Za zielonym wałem Heleny Boguszewskiej, w nakładzie 20 tys. egzemplarzy[29]. Osiem utworów z serii miało charakter propagandowy[30]. W serii „Biblioteczka Młodego Czytelnika. Przekłady z Literatur Obcych”, wydawanej w latach 1946–1950, ukazało się 8 pozycji literatury obcej, w tym Timur i jego drużyna Arkadija Gajdara (1946)[31]. Wydania w obu seriach wyróżniały się starannym opracowaniem[32]. „Czytelnik”, wraz z innymi oficynami pod przewodnictwem „Naszej Księgarni”, wydawał książki dla młodzieży także w serii międzywydawniczej „Biblioteka Młodych”[33].

Ceniona seria wydawnicza „Czytelnika” – Nike, zaczęła ukazywać się w 1957 roku. Publikowane w niej były przekłady literatury światowej w kieszonkowym rozmiarze (15,5 × 10 cm). Projektantem pierwszych okładek książek z tej serii był Jan Samuel Miklaszewski, kolejnych Andrzej Heidrich. W tym samym roku powołano serię Sympozjon, a w latach 70. XX wieku Nowy Sympozjon[34].

Do najbardziej znanych serii wydawniczych tej oficyny zaliczane są[34][21]:

a także serie międzywydawnicze[21]:

Władze spółdzielni

[edytuj | edytuj kod]

Przewodniczący rady nadzorczej[2]:

Prezesi zarządu[2]:

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c Mrowczyk 2023 ↓, s. 82.
  2. ↑ a b c d e f O nas, [w:] czytelnik.pl: oficjalna strona Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” [online] [dostęp 2025-11-10].
  3. ↑ a b Mrowczyk 2023 ↓, s. 83.
  4. ↑ a b Rzadkowolska 2013 ↓, s. 31.
  5. ↑ a b Mrowczyk 2023 ↓, s. 84.
  6. ↑ a b Pokorna-Ignatowicz 2016 ↓, s. 29.
  7. ↑ Rzadkowolska 2013 ↓, s. 10.
  8. ↑ a b c d e Jacek Wojsław, Kierownictwo partyjne wobec prasy w Polsce w latach kulminacji stalinizmu (1949-1953), „Rocznik Biblioteczno-Prasoznawczy”, 7 (18), Kielce: Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego, 2015, s. 42–48, ISSN 2080-4938.
  9. ↑ a b c Pokorna-Ignatowicz 2016 ↓, s. 30.
  10. ↑ Pokorna-Ignatowicz 2016 ↓, s. 47.
  11. ↑ Pokorna-Ignatowicz 2016 ↓, s. 129.
  12. ↑ Pokorna-Ignatowicz 2016 ↓, s. 136.
  13. ↑ Pokorna-Ignatowicz 2016 ↓, s. 190.
  14. ↑ Pokorna-Ignatowicz 2016 ↓, s. 230.
  15. ↑ a b c d Bogdan Możdzyński, Kultura ze spółdzielni. Jak menadżer z branży paliwowej uratował zasłużone wydawnictwo, „Forbes”, październik 2023, s. 40, ISSN 1733-7291 [dostęp 2025-01-22].
  16. ↑ Katarzyna Batora, Drzewucki Janusz, [w:] Polscy pisarze i badacze literatury XX i XXI wieku [online], Instytut Badań Literackich PAN, 2024 [dostęp 2025-11-11].
  17. ↑ Upowszechnienie czytelnictwa, „Dziennik Bałtycki” (124), 7 maja 1949, s. 2.
  18. ↑ Mrowczyk 2023 ↓, s. 95.
  19. ↑ Mrowczyk 2023 ↓, s. 96.
  20. ↑ a b Rzadkowska 2013 ↓, s. 31.
  21. ↑ a b c d e Filip Modrzejewski, Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" [online], culture.pl, 2008 [dostęp 2023-04-24].
  22. ↑ a b Rzadkowska 2013 ↓, s. 31-32.
  23. ↑ Rzadkowolska 2013 ↓, s. 27.
  24. ↑ Mrowczyk 2023 ↓, s. 87.
  25. ↑ Pokorna-Ignatowicz ↓, s. 17.
  26. ↑ Mrowczyk 2023 ↓, s. 90.
  27. ↑ Jamróz-Stolarska 2014 ↓, s. 50.
  28. ↑ Jamróz-Stolarska 2014 ↓, s. 126.
  29. ↑ Jamróz-Stolarska 2014 ↓, s. 34–35.
  30. ↑ Jamróz-Stolarska 2014 ↓, s. 71.
  31. ↑ Jamróz-Stolarska 2014 ↓, s. 126–133.
  32. ↑ Jamróz-Stolarska 2014 ↓, s. 94.
  33. ↑ Jamróz-Stolarska 2014 ↓, s. 113.
  34. ↑ a b Mrowczyk 2023 ↓, s. 91.
  35. ↑ Seria książek: Pejzaże Kultury, [w:] Lubimy Czytać [online] [dostęp 2025-11-10].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Laureaci Nagrody Ikar
XX wiek
XXI wiek
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Spółdzielnia_Wydawnicza_„Czytelnik”&oldid=78050101”