Wilk szary: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m Wycofano edycję użytkownika 91.236.84.132 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to Ciacho5. Znacznik: Wycofanie zmian |
UWAGA! Zastąpienie treści hasła bardzo krótkim tekstem: „Wilk to gatunek z rodziny psowatych, który żyje w stadach zwanych watahami.{{Kontrola autorytatywna}} Kategoria:Psowate Kategoria:Ssaki Afryki Kategoria:Ssaki Ameryki Północnej Kategoria:Ssaki Azji Kategoria:Ssaki Europy Kategoria:Byłe Artykuły na Medal Kategoria:Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1758 roku Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza” Znaczniki: Zastąpiono Wycofane usuwanie dużej ilości tekstu (filtr nadużyć) VisualEditor |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
Wilk to gatunek z rodziny psowatych, który żyje w stadach zwanych watahami.{{Kontrola autorytatywna}} |
|||
{{Zwierzę infobox |
|||
|nazwa zwyczajowa = Wilk szary |
|||
|nazwa łacińska = ''Canis lupus'' |
|||
|TSN = 180596 |
|||
|zoolog = [[Karol Linneusz|Linnaeus]], 1758{{r|autor}} |
|||
|okres istnienia = |
|||
|grafika = Canis lupus laying.jpg |
|||
|opis grafiki = |
|||
|typ = [[strunowce]] |
|||
|podtyp = [[kręgowce]] |
|||
|gromada = [[ssaki]] |
|||
|podgromada = [[żyworodne]] |
|||
|infragromada = [[łożyskowce]] |
|||
|rząd = [[drapieżne]] |
|||
|podrząd = [[psokształtne]] |
|||
|rodzina = [[psowate]] |
|||
|rodzaj = [[Wilk (ssaki)|wilk]] |
|||
|gatunek = wilk szary |
|||
|synonimy = |
|||
* ''Canis lycaon'' <small>[[Johann Christian Daniel von Schreber|Schreber]], 1775</small>{{r|Schreber}} |
|||
* ''Canis Lupus-Griseus'' <small>[[Joseph Sabine|Sabine]], 1823</small>{{odn|Sabine|1823|s=[https://biodiversitylibrary.org/item/173999#page/724/mode/1up 654]}} |
|||
* ''Canis Lupus-Albus'' <small>Sabine, 1823</small>{{odn|Sabine|1823|s=[https://biodiversitylibrary.org/item/173999#page/725/mode/1up 655]}} |
|||
* ''Canis nubilus'' <small>[[Thomas Say|Say]], ''in'' Long, 1823</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Canis pallipes'' <small>[[William Henry Sykes|Sykes]], 1831</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Canis hodophilax'' <small>[[Coenraad Jacob Temminck|Temminck]], 1839</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Canis variabilis'' <small>[[Maximilian zu Wied-Neuwied|Wied-Neuwied]], 1841</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Lupus orientalis'' <small>[[Johann Andreas Wagner|Wagner]], 1841</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Lupus laniger'' <small>[[Brian Houghton Hodgson|Hodgson]], 1847</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Canis chanco'' <small>[[John Edward Gray|Gray]], 1863</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Canis niger'' <small>[[Philip Lutley Sclater|Sclater]], 1874</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Canis pambasileus'' <small>[[Daniel Giraud Elliot|Elliot]], 1905</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Lupus filchneri'' <small>[[Paul Matschie|Matschie]], 1908</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Lupus karanorensis'' <small>Matschie, 1908</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Lupus tschiliensis'' <small>Matschie, 1908</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Lupus altaicus'' <small>Noak,?1911</small>{{r|ms37}} |
|||
* ''Canis tandrarum'' <small>[[Gerrit Smith Miller|Miller]], 1912</small>{{r|ms37}} |
|||
|ranga podtaksonu = [[Podgatunek|Podgatunki]] |
|||
|podtaksony = ''zobacz opis w tekście'' |
|||
|status IUCN = LC |
|||
|IUCN id = 3746 |
|||
|mapa występowania = Present distribution of gray wolf subspecies-pl.gif |
|||
|opis mapy występowania = Podgatunki żyjące w Eurazji i Afryce:{{legenda|gold|[[wilk syberyjski]]}} {{legenda|peru|[[wilk rosyjski]]}} {{legenda|sandybrown|[[Wilk europejski|wilk eurazjatycki]]}} {{legenda|orchid|[[wilk kaspijski]]}} {{legenda|chocolate|[[Wilk apeniński|wilk italijski]]}} {{legenda|mediumturquoise|[[Wilk perski|wilk południowoazjatycki]]}} {{legenda|red|[[wilk egipski]]}} {{legenda|midnightblue|[[wilk arabski]]}} |
|||
Podgatunki amerykańskie:{{legenda|saddlebrown|[[wilk polarny]]}} {{legenda|green|[[wilk kanadyjski]]}} {{legenda|mediumblue|[[wilk leśny]]}} {{legenda|forestgreen|[[Wilk algonkiński|wilk wschodni]]}} {{legenda|purple|[[wilk meksykański]]}} |
|||
|wikispecies = Canis lupus |
|||
|commons = Category:Canis lupus |
|||
|wikisłownik = wilk szary |
|||
}} |
|||
'''Wilk szary'''{{r|miiz}}, wilk{{u|a}}{{r|msz}} (''Canis lupus'') – [[gatunek (biologia)|gatunek]] [[drapieżne]]go [[ssaki|ssaka]] z [[rodzina (biologia)|rodziny]] [[psowate|psowatych]] (Canidae), zamieszkującego [[las]]y, [[równina|równiny]], [[bagno|tereny bagienne]] oraz [[Góra|góry]] [[Eurazja|Eurazji]] i [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Gatunek [[Terytorializm|o skłonnościach terytorialnych]]. Zwykle terytorium zajmowane przez [[wataha|watahę]] to 100–300 km²{{r|zbs}}, ale wielkość ta zależy od dostępności pokarmu i terenu. Może występować współużytkowanie części terenu przez dwie konkurujące watahy. Wilk jest w stanie w dobę pokonać dystans kilkudziesięciu kilometrów. W poszukiwaniu partnerki samiec potrafi w ciągu 2 tygodni przebyć ponad 600 km<ref>{{Cytuj |url = http://wiadomosci.wp.pl/wilk-przeplynal-odre-i-przedziera-sie-przez-polske-6037837944251521a |tytuł = Wilk przepłynął Odrę i przedziera się przez Polskę |autor =* meg |opublikowany = [[Wirtualna Polska]] |data = 2009-05-21 |data dostępu = 2009-05-21}}</ref>. |
|||
Stada wilków liczą do 20 osobników, zwykle jednak są znacznie mniej liczne, będąc grupą rodzinną składającą się z pary rodzicielskiej, młodych i ewentualnie części wilków z poprzedniego miotu. Watahy mają ściśle określoną [[hierarchia społeczna|hierarchię]] wewnętrzną. Wilki mają rozwinięty system komunikowania się przy pomocy [[mowa ciała|mowy ciała]], odgłosów oraz przy użyciu substancji chemicznych – [[feromony|feromonów]] i własnych odchodów (znakowanie). |
|||
Żywią się głównie średniej i dużej wielkości [[Kopytne|ssakami kopytnymi]] ([[jeleń|jelenie]], [[Dzik euroazjatycki|dziki]], [[sarna europejska|sarny]]), nie gardząc mniejszymi zwierzętami czy [[padlina|padliną]], a jeśli stado jest duże, wspólnie polują także na większe ssaki lub ich stada. W sprzyjających warunkach chętnie zjadają [[ryby]]<ref>Darimont, C.T., & T.E. Reimchen. 2002. Intra-hair stable isotope analysis implies seasonal shift to salmon in gray wolf diet. Canadian Journal of Zoology 80: 1638-1642.</ref>. Przy braku pożywienia, lub w okresie wychowywania młodych, zdarza im się atakować [[zwierzęta hodowlane]]. |
|||
Dawniej wilki były szeroko rozprzestrzenione, lecz ekspansja człowieka wpłynęła na znaczne ograniczenie ich [[populacja (biologia)|populacji]]. Obecnie w większości państw objęto je [[ochrona gatunkowa|ochroną gatunkową]]. Podejmuje się próby [[reintrodukcja|reintrodukcji]] tego gatunku, na najszerszą skalę w [[Stany Zjednoczone|USA]], ale także w [[Europa|Europie]]. |
|||
Wilk od początku był i jest nadal obecny w ludzkiej [[kultura|kulturze]]. Na ogół w kontekście negatywnym, jako drapieżca, zabójca lub wcielone zło, wzbudzające powszechny lęk. W [[Średniowiecze|średniowieczu]] doprowadzono do wytępienia wilka w: [[Dania|Danii]], [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]], [[Holandia|Holandii]] oraz w [[Skandynawia|Skandynawii]]<ref>Prof. dr hab. Janusz Jerzy Kuźniewicz i dr inż. Dominika Gulda: [http://www.lop.org.pl/W_lutowym_numerze_Przyrody_Polskiej ''O wilku inaczej – wilk w literaturze.''], ''Przyroda Polska'', 02.02. 2017, nr 2 (945), s. 22.</ref>. Z drugiej strony, podziwiana jest wilcza niezależność, siła i wytrwałość. Ostatnio, na skutek wzrostu świadomości [[ekologia|ekologicznej]], postrzeganie wilka ulega stopniowej poprawie. Miejsce strachu zaczyna zajmować zrozumienie jego roli w [[ekosystem]]ie. |
|||
== Występowanie i środowisko == |
|||
Wilk szary zamieszkuje [[Azja|Azję]] oraz północne tereny [[Europa|Europy]] i [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. |
|||
Najwięcej wilków żyje w [[Kanada|Kanadzie]] (50 tys.), w [[Rosja|Rosji]] (30 tys.) i na terenie [[Alaska|Alaski]] (5–7 tys.){{fakt|data=2015-10}}. W [[Europa|Europie]] najwięcej wilków występuje w [[Rumunia|Rumunii]] (ok. 2,3–2,7 tys.) i [[Hiszpania|Hiszpanii]] (ok. 2 tys.)<ref name="Chapron">{{cytuj | autor = Guillaume Chapron, Petra Kaczensky, John D. C. Linnell, Manuela von Arx, Djuro Huber, Henrik Andrén, José Vicente López-Bao, Michal Adamec, Francisco Álvares, Ole Anders, Linas Balčiauskas, Vaidas Balys, Péter Bedő, Ferdinand Bego, Juan Carlos Blanco | tytuł = Recovery of large carnivores in Europe’s modern human-dominated landscapes | czasopismo = Science | data = 2014-12-19 | data dostępu = 2024-01-14 | wolumin = 346 | numer = 6216 | s = 1517–1519 | doi = 10.1126/science.1257553 | język = en}}</ref>. Spotykane są też one m.in. na [[Półwysep Skandynawski|Półwyspie Skandynawskim]], [[Ukraina|Ukrainie]], [[Słowacja|Słowacji]] i we [[Włochy|Włoszech]]. |
|||
W Europie kontynentalnej według danych z lat 2010–2012 (z wyłączeniem Rosji, Białorusi i Ukrainy) żyło 12 tys. osobników<ref name="Chapron" />. Stałą obecność stwierdzono w 28 krajach, areał stałego zasięgu wynosił 798 300 km²<ref name="Chapron" />. Dla okresu 1950–1970 szacuje się areał zasięgu na 375 100 km²<ref name="Chapron" />. |
|||
W Polsce najwięcej wilków żyje w województwach: [[województwo podkarpackie|podkarpackim]], [[województwo małopolskie|małopolskim]], [[województwo podlaskie|podlaskim]], [[województwo warmińsko-mazurskie|warmińsko-mazurskim]]; w niewielkiej, acz rosnącej liczbie występują też na terenie województw: [[Województwo pomorskie|pomorskiego]], [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskiego]], [[Województwo zachodniopomorskie|zachodniopomorskiego]], [[Województwo lubuskie|lubuskiego]], [[Województwo dolnośląskie|dolnośląskiego]]<ref>[https://gazetawroclawska.pl/to-nie-bajka-na-dolnym-slasku-pojawily-sie-wilki/ar/13758772 To nie bajka. Na Dolnym Śląsku pojawiły się wilki].</ref>, [[Województwo świętokrzyskie|świętokrzyskiego]], [[Województwo lubelskie|lubelskiego]], [[Województwo mazowieckie|mazowieckiego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Rozmieszczenie wilka – Wilk – Stowarzyszenie dla natury |data dostępu = 2016-11-15 |opublikowany = polskiwilk.org.pl |url = http://www.polskiwilk.org.pl/rozmieszczenie-wilka |archiwum = https://web.archive.org/web/20161116101950/http://www.polskiwilk.org.pl/rozmieszczenie-wilka |zarchiwizowano = 2016-11-16}}</ref>. Praktycznie nie spotyka się ich w województwach: [[Województwo łódzkie|łódzkim]], [[Województwo opolskie|opolskim]], [[Województwo śląskie|śląskim]] oraz na przeważającej części [[Województwo wielkopolskie|wielkopolskiego]]. Największą [[Ostoja (ekologia)|ostoją]] wilków są [[Karpaty]] i [[Pogórze Karpackie]] (194–214 osobników), następnie puszcze północno-wschodniej Polski (172–211 wilków){{r|zbs}} oraz [[Roztocze (kraina)|Roztocze]] (72–93 osobniki). Tereny na zachód od [[Wisła|Wisły]] są zasiedlane przez wilki w dużym rozproszeniu, i poza wilkami z [[Puszcza Notecka|Puszczy Noteckiej]], gdzie bytuje ich kilka, nie ma tam stałej populacji tych zwierząt. Ciągle występuje też proces [[Wędrówki zwierząt|migracji]], który powoduje, że wilki pojawiają się na terenie Polski zachodniej, jak i przechodzą z Polski na teren Niemiec. Dawniej do Polski swobodnie przechodziły wilki z obszaru [[Słowacja|Słowacji]], [[Ukraina|Ukrainy]] czy [[Białoruś|Białorusi]]. Obecnie ich wędrówki są znacznie ograniczone dużymi obszarami, na których wilki wytępiono. W niewielkim stopniu migracje takie prawdopodobnie nadal zachodzą{{r|iucn}}. |
|||
W okresie 1950–1970 roczną populację szacowano na 56 osobników<ref name="Chapron" />. W latach 1998–1999 liczbę polskich wilków szacowano na 1070<ref>Według danych Ministerstwa Środowiska z lat 1998–1999.</ref> osobników wilka europejskiego (''Canis lupus lupus''), jednak rozpoczęta w [[2000]] na terenie północno-wschodniej Polski, a od [[2001]] ogólnopolska inwentaryzacja zwierząt wykazała, iż liczba ta jest zawyżona. Z przeprowadzonych przez naukowców i leśników badań wynika, że w 2001 roku w Polsce było 463–564 wilków{{r|inw}}. Różnice szacunków wynikły z metodyki i skali badań. Wcześniej analizowano znacznie mniejsze jednostki przestrzenne, co w połączeniu z faktem, iż wilki zajmują dość znaczne terytoria, owocowało kilkakrotnym liczeniem tych samych osobników. W tych samych badaniach stwierdzono, że na zachodzie Polski populacja wilków wyraźnie maleje, co przypisuje się [[kłusownictwo|kłusownictwu]] oraz ograniczeniom w swobodnym przebywaniu większych przestrzeni spowodowanym m.in. przez drogi szybkiego ruchu czy obszary zabudowane. |
|||
Według danych [[Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk|Zakładu Badania Ssaków PAN]], liczebność wilków w Polsce w sezonie 2006/2007 oszacowano na 384–598 osobników, a w sezonie 2008/2009 na 543–687{{r|zbs}}. W 2011 populacja wynosiła 576–723 osobników<ref name="Chapron" />. Według danych Ministerstwa Środowiska w 2013 obszar Polski zasiedlały 1122 wilki<ref>{{Cytuj |url = http://olsztyn.rdos.gov.pl/ |tytuł = Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Olsztynie |opublikowany = olsztyn.rdos.gov.pl |data dostępu = 2015-09-22}}</ref>. |
|||
W 2018 oficjalne dane statystyczne podawały, że populacja wilka w Polsce liczyła około 1500 osobników, natomiast z szacunków leśników wynikało, że może być ich nawet 2500<ref>{{Cytuj |url = http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/7,35612,23697261,wilk-skrzyzowany-z-psem-grozny-dla-czlowieka-naukowcy-chca.html?squid_cookie=false&disableRedirects=true |tytuł = Wilk skrzyżowany z psem groźny dla człowieka? Naukowcy chcą to sprawdzić |autor= Dorota Karaś |data = 2018-07-22 |data dostępu = 2018-07-31}}</ref><ref>{{Cytuj | url = http://web.archive.org/web/20190629120654/https://podroze.onet.pl/przyroda/wilki-w-polsce-gdzie-jest-ich-najwiecej/6vhlghh | tytuł = Wilki w Polsce. Gdzie jest ich najwięcej? [Infografika] | data = 2019-06-28 | praca = podroze.onet.pl | opublikowany = Ringier Axel Springer Polska | data dostępu = 2023-12-18}}</ref>. |
|||
== Ewolucja i systematyka == |
|||
[[Ewolucja]] '''wilka''' jest długa i skomplikowana. Pierwotnie przyjmowano, że psy ([[Caninae]]) wywodzą się z rodzaju ''[[Tomarctus]]'' (ok. [[15]] mln lat temu), czyli z bocznej gałęzi podrodziny [[Borophaginae]], której wygląd przypominał nieco nowoczesne psy właściwe. Obecnie uważa się, że był to jedynie przykład wczesnej [[konwergencja (biologia)|konwergencji]] oddzielnych [[Filogenetyka|linii filogenetycznych]]. Nie poznano jak na razie pierwszego prawdziwego taksonu, który dał początek nowoczesnym gatunkom z podrodziny psów właściwych. Pierwszym opisanym [[takson]]em prawdziwych psów był rodzaj ''[[Leptocyon]]'' żyjący od 34 mln do 10 mln lat temu, który dał początek rodzajowi ''Eucyon'', a co za tym idzie, wszystkim współczesnym psowatym. Rodzaj ''[[Wilk (ssaki)|Canis]]'' pojawił się prawdopodobnie ok. 8 mln lat temu w [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]]. |
|||
[[Plik:Canis lupus 265b.jpg|thumb|left|240px|Wilk szary]] |
|||
Pierwszym prawdziwym przodkiem rodzaju ''[[Wilk (ssaki)|Canis]]'' był jeden z gatunków rodzaju ''[[Eucyon]]'' żyjący w późnym [[miocen]]ie ([[torton]]) ok. 8–9 mln lat temu. Gatunkiem tym był prawdopodobnie ''[[Eucyon davisi]]'' (8,4 mln lat temu), zaś pierwszym prawdziwym gatunkiem rodzaju ''Canis'' był ''[[Canis cipio]]'' żyjący ok. 8,2 mln lat temu. Około 3–4 mln lat temu pojawił się pierwszy prawdziwy przodek wilków (podrodzaj ''lupus'') – ''[[Canis donnezani]]''. Dał on początek nowej linii psowatych do której należą: '''wilki szare''' (wilki naturalne, [[Pies domowy|psy domowe]] i [[Dingo australijski|dingo]]), [[Kojot preriowy|kojoty]], [[wilk rudy|wilki czerwone]] i etiopskie ([[Kaberu etiopski|kaberu]]). |
|||
[[Plik:Beutelwolf fg01.jpg|thumb|180px|Porównanie czaszek wilka tasmańskiego i wilka szarego]] |
|||
Prawdopodobnie pierwszym prawdziwym wilkiem był ''[[Canis edwardii]]'' żyjący ok. 2 mln lat temu, ten gatunek przyczynił się do powstania wszystkich obecnie żyjących gatunków wilków. W [[Eurazja|Eurazji]] dał początek wilkowi szaremu, a w Ameryce Północnej [[wilk rudy|wilkowi czerwonemu]] i [[Kojot preriowy|kojotowi]]. W [[Ameryka Południowa|Ameryce Południowej]] potomek ''Canis edwardii'' – wilk ''[[Canis ambrusteri]]'' wyewoluował do [[Canis dirus|wilka strasznego]]. Z Eurazji wilk szary migrował podczas jednego ze zlodowaceń ok. 750 tys. lat temu do [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]], a ok. 100 tys. lat temu ''[[Canis dirus]]'' (nazywany wilkiem strasznym) z [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]] powiększając faunę psowatych na kontynencie północnoamerykańskim. Około 100 tys. lat temu jeden z nieznanych krewnych wilka szarego w [[Afryka|Afryce]] ([[Etiopia]]) dał początek najmłodszemu gatunkowi wilka, czyli [[Kaberu etiopski|kaberu]]. |
|||
Wiele wilków nie przetrwało epoki lodowcowej, były wśród nich także ''Canis dirus'', ''[[Canis neghringi]]'', ''[[Canis arnensis]]'' (jego potomkiem jest współcześnie wymarły pies z Sardynii), ''[[Canis gezi]]'' czy ''[[Canis ameghinoi]]''. Ostatnio znaleziono miejsce (wyżyna [[Ozark (wyżyna)|Ozark]]), gdzie wilk straszny, jako relikt [[Epoka lodowa|epoki lodowcowej]], przetrwał jeszcze 8 tys. lat. |
|||
Wilk szary jest przedstawicielem podrodziny psów właściwych (Caninae), plemienia [[Canini]], rodzaju ''Canis''. Jego najbliższymi współczesnymi krewnymi są; kaberu, [[wilk rudy|wilk czerwony]] oraz [[Kojot preriowy|kojot]] i [[szakal złocisty]]. Osobną linię rodzaju ''Canis'' stanowią inne [[szakal]]e. |
|||
[[Wilkowór tasmański|Wilk tasmański (workowaty)]] mimo wielu podobieństw nie jest spokrewniony z rodziną psowatych. |
|||
=== Etymologia === |
|||
* ''Canis:'' {{łac.|canis}} „pies”{{odn|Jaeger|1944|s=[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015072139499;view=1up;seq=69 39]}}, |
|||
* ''lupus:'' łac. ''lupus'' „wilk”{{odn|Jaeger|1944|s=[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015072139499;view=1up;seq=157 127]}}, |
|||
* ''albus:'' łac. ''albus'' „biały”{{odn|Jaeger|1944|s=[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015072139499;view=1up;seq=40 10]}}. |
|||
=== Skamieniałości wilka na terenie Polski === |
|||
Na terenie [[Polska|Polski]] kopalne szczątki przodków współcześnie występującego wilka znaleziono w okolicach [[Wyżyna Krakowsko-Częstochowska|Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej]], [[Sudety|Sudetów]], [[Tatry|Tatr]] i na Rzeszowszczyźnie, gdzie znajdowano je w osadach [[Plejstocen|plejstoceńskich]] wraz z różnymi śladami życia i bytności tam człowieka. Podobnym znaleziskiem mogą pochwalić się wczesnośredniowieczne stanowiska archeologiczne [[Gniezno|Gniezna]], [[Gdańsk]]a i [[Opole|Opola]]. |
|||
== Charakterystyka == |
|||
[[Plik:Canis lupus tracks.jpg|thumb|180px|Trop wilka]] |
|||
[[Samiec|Samce]] wilków ([[basior]]y) są większe od [[samica|samic]] ([[Wadera|wadery]]) o ok. 20–25%. Długość ciała dorosłego wilka wynosi przeciętnie 100–130 cm{{r|msz}}, nie licząc ogona. |
|||
Średnia długość ogona (30–50 cm) to ok. 1/3 długości ciała zwierzęcia. Na grzbietowej części ogona (8–10 cm od jego nasady) znajduje się niebieskoczarny [[gruczoł]] nadogonowy, tak zwany fiołkowy, którego znaczenie nie jest jeszcze do końca wyjaśnione. |
|||
; Wielkość |
|||
* [[Wysokość w kłębie]]: samiec 70–85 cm (niekiedy do 90 cm<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Reichholf |imię = Josef |tytuł = Ssaki. Leksykon przyrodniczy |inni = Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski |data = 1996 |wydawca = GeoCenter International |miejsce = Warszawa |isbn = 83-86146-48-6}}</ref>), samica 60–75 cm, |
|||
* Długość ciała: przeciętnie 100–130 cm; niekiedy do 160 cm{{r|msz}}, |
|||
* Długość ogona: 30–50 cm{{r|msz}}, |
|||
* Masa ciała: samiec 45–60 kg (wyjątkowo do 75 kg{{r|msz}}), samica 30–50 kg. |
|||
Długość wilczego tropu wynosi 10–13,7 cm, przy szerokości 8–9 cm. Przednie nogi są ''wbite'' w stosunkowo wysoką i wąską klatkę piersiową. Łokcie skierowane są do wewnątrz, a stopy na zewnątrz, co daje możliwość stawiania nóg leżących po tej samej stronie ciała w jednej linii. Wymiary tylnej łapy są o 1–2 cm mniejsze. |
|||
{| cellspacing="0" style="float: right; margin:0 1em 0 1em; text-align: center; border: solid 1px gray;" align="right" border="1" rules="none" |
|||
|- style="background: #eeeeee;" |
|||
!colspan="2" style="border-bottom: solid 1px gray; width: 8em;"| [[Wzór zębowy]] |
|||
!style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%"| [[Siekacz|I]] |
|||
!style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%"| [[Kieł|C]] |
|||
!style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%"| [[Ząb przedtrzonowy|P]] |
|||
!style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%"| [[Ząb trzonowy|M]] |
|||
|- |
|||
|rowspan="2" style="text-align: right;"| 42 |
|||
|rowspan="2"| = |
|||
|style="border-bottom: solid 1px black; color: #ffaa00;"| 3 |
|||
|style="border-bottom: solid 1px black; color: #00dd00;"| 1 |
|||
|style="border-bottom: solid 1px black; color: #dd00dd;"| 4 |
|||
|style="border-bottom: solid 1px black; color: #0000ff;"| 2 |
|||
|- |
|||
|style="color: #ffaa00;"| 3 |
|||
|style="color: #00dd00;"| 1 |
|||
|style="color: #dd00dd;"| 4 |
|||
|style="color: #0000ff;"| 3 |
|||
|} |
|||
Pokrywa włosowa składa się z dwóch rodzajów włosów: długich i sztywnych [[włos]]ów prowadzących, zapewniających odprowadzenie [[woda|wody]] oraz [[podszerstek|podszerstka]] zapewniającego izolację termiczną. Pasmo długich włosów, osiągające nawet 17 cm, przebiegające od karku po barki, tworzy tzw. „grzywę”, którą wilk stroszy, chcąc okazać swą złość lub w momencie pobudzenia. Wilki posiadają włosy o różnej barwie – od prawie czarnych poprzez szare, brązowe aż do białych. |
|||
[[Plik:Grey Wolf 3.jpg|thumb|left|200px|Demonstracja uzębienia]] |
|||
Dorosły wilk ma 42 zęby, których długość dochodzi do 27 mm (całkowita długość kłów dochodzi nawet do 57 mm). [[Wzór zębowy]] dorosłego osobnika to 3I+1C+4P+2M w każdej połówce [[szczęka|szczęki]] i 3I+1C+4P+3M w każdej połówce [[żuchwa|żuchwy]]<ref>{{cytuj |url = http://www.naturalworlds.org/wolf/moretopics/wolf_skull.htm |tytuł = The skull of Canis lupus |opublikowany = C. Campbell’s natural worlds |język = en |data dostępu = 2008-08-15}}</ref>. Młody wilk ma 28 [[zęby|zębów]] mlecznych w układzie 3-1-3. Nacisk szczęki dorosłego wilka może wynosić do 15 kg/cm². Po ukończeniu 10 roku życia następuje powolne ścieranie się kłów i pojawiają się trudności w pobieraniu pokarmu, co w połączeniu z uszkodzeniami nabytymi w walkach może po pewnym czasie prowadzić do śmierci głodowej zwierzęcia. |
|||
[[Przełyk]] ma bardzo rozciągliwe ściany, co pozwala na połykanie nawet dużych kawałków mięsa. [[Żołądek]] o pojemności około 9 litrów jest bardzo duży w stosunku do rozmiarów ciała zwierzęcia. |
|||
Długość życia to w warunkach naturalnych od 12 do 16 lat<ref name="msz" />, w [[niewola|niewoli]] do 20 lat. Wilki uzyskują [[płodność]] zwykle w 2–3 roku życia (chociaż znane są przypadki wcześniejszego pojawienia się [[Ruja|cieczki]] – nawet w 1 roku życia) i długo mogą pozostawać płodne (do 10 roku życia, a nawet później w przypadku [[samiec|samców]]). [[Ruja]] występuje raz do roku, zwykle pod koniec zimy (luty, marzec). Rozmnażają się rodzice rodziny. [[Ciąża]] trwa 60–65 dni. Wadery rodzą (szczenią się) w norach, wykrotach lub na ziemi, w dobrze osłoniętych legowiskach<ref name="zbs" />. W jednym miocie zwykle rodzi się od 4 do 7 wilcząt, ale zdarzają się mioty liczące do 12 szczeniąt<ref name="msz" />. Młode rodzą się [[ślepota|ślepe]] i wymagają utrzymywania stałej temperatury otoczenia. Wilki otwierają oczy po 12–15 dniach. W pierwszym okresie życia matka karmi je własnym [[mleko|mlekiem]], nie opuszczając w tym czasie legowiska. Zaopatrzeniem rodziny w pokarm zajmuje się samiec. Później młode karmione są przez całe stado wstępnie [[żucie|przeżutym]] i [[trawienie|nadtrawionym]] pokarmem. W ciągu kilku pierwszych miesięcy następuje najszybszy rozwój masy ciała. Młode zaczynają polować z rodzicami po zmianie uzębienia. Śmiertelność podczas pierwszego roku życia wynosi od 50 do 85%. |
|||
Wilk jest wytrawnym wędrowcem. Może przebyć 40–70 km (średnio 20 km) dziennie, ale znane są przypadki, gdy zwierzę w ciągu doby przebyło 160 km<ref name="msz" />. Przez krótki czas (do 5 minut) może utrzymać prędkość do 60 km/h, choć zwykle porusza się z prędkością ok. 8 km/h. |
|||
[[Plik:Wolf pack in Yellowstone NP.jpg|thumb|240px|Sznurowanie]] |
|||
Poruszają się [[Stęp (chód)|stępem]], [[kłus (chód)|kłusem]] i [[Galop (chód)|galopem]]. Wataha idąca truchtem (chód pośredni między stępem a kłusem) pozostawia z reguły jeden ślad, gdyż poszczególne osobniki stąpają trop w trop (tzw. ''sznurowanie''). |
|||
Aktywność wilków zależy od wielu czynników ([[pokarm|baza pokarmowa]], [[antropopresja]], cykl świetlny, pora roku, [[temperatura]]), lecz zwykle wzmaga się w okresie porannym i wieczornym. |
|||
== Środowisko i zachowanie == |
|||
Wilk występuje w [[las]]ach, na [[równina]]ch, [[pustynia]]ch, w [[Góra|terenach górskich]] i [[Bagno|bagiennych]]. Jest gatunkiem terytorialnym. Wyznacza rewir, do którego nie dopuszcza osobników nie należących do watahy. W głębi rewiru, w miejscu najbardziej niedostępnym, urządza legowisko. Jest drapieżnikiem i do swojego życia potrzebuje średnio ok. 1,3 kg mięsa (wraz z kośćmi i skórą) dziennie. W naturze żywi się drobnymi zwierzętami ([[gryzonie]], [[Zającowate|zające]], [[borsuk]]i, [[ptaki]], [[bezkręgowce]]), ale także – o ile warunki i liczebność stada na to pozwalają – dużymi zwierzętami kopytnymi. Najczęściej poluje na [[jeleń|jelenie]], nieco rzadziej wybiera [[sarna|sarny]], [[Dzik euroazjatycki|dziki]] i [[Alceini|łosie]]. W normalnych warunkach duży wilk z ras północnych może zjeść jednorazowo do 10 kg<ref name="msz" />, jednak jest to zwykle związane z wcześniejszą, kilkudniową głodówką. Uzupełnieniem jego diety są [[owoc]]e i [[runo leśne]]. Ich system pokarmowy jest dopasowany do diety mięsnej i różni się od tego, który mają psy domowe (nieco krótszy przewód pokarmowy, wyższa kwasowość, wyższa efektywność trawienia). |
|||
Główne składniki diety zależą od bazy pokarmowej. Wilki dość elastycznie dostosowują się do dostępnych pokarmów, jednak ich wymogi energetyczne wymuszają polowanie na duże [[ssaki]]; chociaż np. zdrowe [[Żubr europejski|żubry]] czy [[bizon amerykański|bizony]] nie są zagrożone. Także w przypadku innych zwierząt (np. łosie czy jelenie), zdrowe zwierzęta zostają zabite czy też poważnie ranne tylko w wyniku 5% ataku wilków. Pozostałe ataki kończą się rezygnacją lub wręcz odniesieniem ran przez wilka. Wilk jako drapieżnik prowadzi więc [[Dobór naturalny|selekcję]] i usuwa z populacji głównie osobniki chore, słabe albo mało doświadczone, niechronione przez grupę osobników starszych. |
|||
== Znaczenie wilków w przyrodzie == |
|||
Wilki odgrywają rolę selekcjonera [[Liczebność populacji|liczebności]] dużych ssaków roślinożernych, takich jak [[sarna|sarny]] i [[jeleń|jelenie]] – które bez redukcji ze strony wilków w znaczny sposób niszczyłyby [[Uprawa leśna|uprawy leśne]] oraz [[uprawy rolne]]<ref name="Luboński2021">{{Luboński2021|strony=28|rozdział=1. Co o Bieszczadach wiedzieć wypasa}}</ref>. |
|||
Wilki, mimo że są w stanie zabić osobniki zdrowe i w sile wieku<ref name="sd" />, generalnie wybierają na swoją ofiarę osobniki starsze, młode (do 1 roku życia), słabe i chore<ref name="hmw" /><ref name="sd" /><ref name="ms" />, tym samym podnoszą średnią kondycję w populacji ofiar, zwaną też „[[zdrowotność|zdrowotnością]]”{{R|Luboński2021}}. |
|||
== Zachowania stadne == |
|||
Określenia "[[wataha]]" czy "[[stado]]" nie oddają dokładnie natury terytorialnych grup wilków. Lepszymi terminami są "grupa rodzinna" lub "rodzina", uwzględniające pokrewieństwo między jej członkami, co jest podobne do określenia rodzin bobrów. Niepoprawne są również terminy "para alfa", "[[osobnik alfa|samica alfa" czy "samiec alfa]]", gdyż odpowiedzialne za grupę wilków są rodzice lub para rodzicielska. Wilcze rodziny żyjące na wolności nie angażują się w bezwzględną walkę o przywództwo czy możliwość rozmnażania, ponieważ para rodzicielska naturalnie kieruje aktywnością wilczej rodziny. Tworzą oni grupę na podstawie doświadczenia, umiejętności łowieckich i rodzicielstwa. Błędne przekonania na temat budowania statusu w grupie rodzinnej w oparciu o przemoc i agresję pochodzą z badań dwóch niepowiązanych genetycznie grup wilków w zoo w Bazylei, opisanych przez Rudolfa Schenkela w 1947 roku. Te błędne pojęcia zostały rozpowszechnione przez amerykańskiego naukowca, dr. L. Davida Mecha, w jego monografii "Wolf" z 1970 roku, opierając się na badaniach Schenkela. Te terminy szybko stały się popularne w różnych dziedzinach, ale późniejsze badania dr. Mecha na wyspie Ellesmere Island ujawniły ich błędność. Jego odkrycia zostały potwierdzone przez badania genetyczne wilków, a dr. Mech od ponad 20 lat stara się obalić ten mit. Podkreśla on relacje w wilczych rodzinach, zwracając uwagę na rolę wilczej matki i ojca<ref>{{Cytuj |autor = Super User |tytuł = Czy wilki żyją w stadach i czy na ich czele stoi para alfa? |data dostępu = 2023-09-24 |opublikowany = www.polskiwilk.org.pl |url = https://www.polskiwilk.org.pl/wilk/fakty-i-mity/czy-wilki-zyja-w-stadach-i-czy-na-ich-czele-stoi-para-alfa |język = pl}}</ref>. |
|||
== Znakowanie terenu == |
|||
Wilki, tak jak psy, znakują swoje terytorium, by ostrzec inne osobniki przed wejściem na teren watahy. Szczególnie silnie oznaczane są miejsca ukrycia pożywienia i zdobycz. Najczęściej znaki wykonuje para alfa, samce częściej niż samice. Zazwyczaj do tego celu stosowany jest [[mocz]] i [[kał]]. Znaki służą także do nawigacji, informując watahę o tym, jak dawno była w danej części swego terenu, a poszczególne osobniki o miejscu pobytu innych członków stada. |
|||
Wilki posiadają [[Gruczoł zapachowy|gruczoły zapachowe]] na całym ciele: u nasady ogona, na [[genitalia]]ch, między zębami, przy oczach i na skórze. [[Feromony]] wytwarzane przez te gruczoły identyfikują konkretnego osobnika. Dominant ociera się o pozostałych członków watahy, by wytworzyć charakterystyczny zapach stada. |
|||
Wilki mogą odczytać sygnały zapachowe (rozpoznać i ocenić osobnika, który go zostawił) z dużej odległości dzięki znakomicie rozwiniętemu zmysłowi [[węch]]u. |
|||
== Wilcze odgłosy == |
|||
Wilki używają do porozumiewania się między sobą różnych sygnałów dźwiękowych: wycia, szczekania, warczenia, skomlenia i pisków. |
|||
'''Szczekanie''' używane jest do ostrzeżenia obcych osobników, że zbliżyły się za bardzo do nory lub zdobyczy. '''Warczenie''', tak jak u psów, jest oznaką agresji. Wilki '''skomlą''', okazując uległość lub prosząc o coś (np. o dostęp do jedzenia). '''Piski''' towarzyszą wilczej zabawie. |
|||
[[Plik:Howlsnow.jpg|thumb|Wilk wyjący na szczycie ośnieżonego wzniesienia (Dakota, USA)]] |
|||
'''Wycie''' służy do komunikacji między osobnikami i zacieśnianiu więzów grupy. Wilki wyją, by oznajmić innym swoje położenie, kończą w ten sposób udane polowanie lub odstraszają intruza<ref>{{Cytuj |autor = Sabina Nowak, Włodzimierz Jędrzejewski, Krzysztof Schmidt, Jörn Theuerkauf, Robert W. Mysłajek, Bogumiła Jędrzejewska |tytuł = Howling activity of free-ranging wolves (Canis lupus) in the Białowieża Primeval Forest and the Western Beskidy Mountains (Poland) |czasopismo = Journal of Ethology |data = 2007-09-01 |data dostępu = 2022-12-31 |issn = 1439-5444 |wolumin = 25 |numer = 3 |s = 231–237 |doi = 10.1007/s10164-006-0015-y |język = en}}</ref>. W czasie wycia panuje przyjazne nastawienie, także wobec przedstawicieli innych gatunków<ref>Vitus B. Droscher „Zachowania zwierząt. Skuteczne strategie przetrwania” Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Warszawa 2001.</ref>. Wilki wyją zazwyczaj wieczorem i wcześnie rano. Dźwięk jest jednostajny, trwający od kilku do kilkunastu sekund, często powtarzany (sesja może trwać do 2 minut). |
|||
Wycie stada zaczyna się od pojedynczego głosu samca, po czym dołączają do niego kolejne osobniki. Wycie szczeniąt przypomina raczej skomlenie i skowyt. Wycie słychać zazwyczaj z odległości 2–3 km. |
|||
Wilcze '''szczekanie''' różni się znacznie od dźwięku wydawanego przez psy. Jest cichsze, monosylabowe, przypominające nieco dźwięk „wuff”. Wilki chowane wśród psów z czasem zaczynają szczekać w taki sam sposób, jak ich udomowieni krewniacy. |
|||
* {{wymowa|Wolf howls.ogg|Wycie wilka}} |
|||
=== Język ciała === |
|||
Wilki do komunikowania się używają także języka ciała opartego na subtelnych znakach i sygnałach. |
|||
* '''Dominacja''' – dominujący wilk stoi na sztywnych nogach. Ogon jest wyprostowany i uniesiony. Uszy postawione, sierść nieco nastroszona. Często patrzy prosto w oczy innym wilkom lub wspina się na nie. |
|||
* '''Poddaństwo (aktywne)''' – całe ciało „obniżone”, wygięte w łuk, wargi i uszy opuszczone, poddany wilk liże pysk dominanta szybkimi ruchami języka z opuszczonym zadem. Ogon położony nisko, często podwinięty między tylne łapy. |
|||
* '''Poddaństwo (pasywne)''' – wilk kładzie się na grzbiecie odsłaniając delikatny brzuch i gardło. Łapy skierowane do ciała. Zwierzę często skomle. |
|||
* '''Złość''' – uszy postawione, futro zjeżone. Uniesione wargi ukazują zęby. Grzbiet może być wygięty, zwierzę warczy. |
|||
* '''Strach''' – uszy przylegają do głowy, ogon między nogami. Wilk kuli się. Może skomleć lub szczekać. |
|||
* '''Obrona''' – ciało przy ziemi, uszy położone. |
|||
* '''Atak''' – futro zjeżone. Wilk warczy i przykuca. |
|||
* '''Zrelaksowanie''' – uszy położone, wilk wypoczywa leżąc na brzuchu lub boku. Może machać ogonem. |
|||
* '''Napięcie''' – ogon nieruchomy, położony, wilk może przykucnąć. |
|||
* '''Zadowolenie''' – energiczne machanie ogonem, język może zwisać z pyska. |
|||
* '''Polowanie''' – wilk jest spięty, ale jego ogon prosty, w jednej linii z ciałem. |
|||
* '''Zabawa''' – machanie ogonem, wilk jest ruchliwy, skacze, biega. Często opuszcza przednią część ciała na sztywnych łapach. |
|||
== Polowanie == |
|||
[[Plik:Canis lupus pack surrounding Bison.jpg|thumb|220px]] |
|||
Polowanie parami lub watahami rozpoczyna się zwykle o zmierzchu i może trwać całą noc. Watahy stosują rozmaite techniki [[polowanie|polowań]], w zależności od terenu i rodzaju ofiary, wszystkie jednak opierają się na tym samym schemacie: |
|||
# Wilki tropiciele lokalizują zdobycz i donoszą o tym stadu. |
|||
# Wilki naganiacze płoszą obserwowane stado. Następnie 2–3 osobniki wybierają ofiarę i zaganiają w kierunku reszty watahy. |
|||
# Wataha zastępuje drogę zmęczonemu zwierzęciu i atakiem kończy polowanie. |
|||
=== Atakowanie zwierząt hodowlanych === |
|||
Dopóki jest wystarczająco zwierzyny łownej, wilki zdają się unikać atakowania trzód, kompletnie je ignorując. Jednak niektóre wilki i wilcze watahy mogą się wyspecjalizować w atakowaniu słabo zabezpieczonych hodowli, jeśli się tego wyuczą, pomimo powszechności zwierzyny dzikiej. Jak wynika z badań prof. [[Simona Kossak|Simony Kossak]], sytuacja ta dotyczy 10% polskich watah. W takich sytuacjach zazwyczaj najbardziej zagrożone są owce, ale [[Koń domowy|konie]] i bydło również nie są bezpieczne. Specjalne ogrodzenia, pastuchy elektryczne, wywieszenie [[Fladry|fladr]], psy strażnicze i relokacja wilków są jedynymi metodami skutecznego przeciwdziałania. Natomiast wbrew powszechnej opinii odstrzał wilków może zwiększyć poziom zagrożenia dla zwierząt hodowlanych. Dzieje się tak, gdyż w przypadku rozbicia struktury watahy wilkom trudniej polować na dziką zwierzynę. |
|||
Przez kilka stuleci pasterze i hodowcy psów stosowali hodowlę selektywną, by uzyskać duże psy, które by skutecznie broniły stad przed drapieżnikami. W Stanach Zjednoczonych z powodu ponownego zasiedlenia pewnych obszarów przez wilki i inne duże drapieżniki, amerykański Departament Rolnictwa interesował się takimi rasami, jak [[akbash dog]], [[Owczarek maremma|maremma]] czy [[kuvasz]], aby pomóc ograniczać przypadki atakowania stad przez wilki. |
|||
== Podgatunki == |
|||
W obrębie gatunku wyróżnia się ponad 30 [[podgatunek|podgatunków]]{{r|miiz|msw}}: |
|||
{| class="wikitable" style="text-align: center" |
|||
!Nazwa |
|||
!Zasięg |
|||
!Status IUCN |
|||
!Szacowana liczebność |
|||
!Wygląd |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk syberyjski]]'''<br />(''C. l. albus'') || [[Azja]]<ref>{{Cytuj |url = https://archive.ph/20130628231949/http://www.cosmosmith.com/tundra_wolves.asp |tytuł = The Tundra Wolf |autor = Cosmosmith |data = 2017-05-08 |język = en |data dostępu = 2017-05-08}}</ref> || || || [[Plik:Weisser Wolf Berlin ca 1998.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''wilk alaskański'''<br />(''C. l. alces'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk arabski]]'''<br />(''C. l. arabs'') || [[Izrael]], [[Oman]], [[Jemen]], [[Jordania]], [[Arabia Saudyjska]] || || || [[Plik:Canis lupus arabic.JPG|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk polarny]]'''<br />(''C.l. arctos'') || [[Kanada]], [[Grenlandia]] || || || [[Plik:Polarwolf004.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk meksykański]]'''<br />(''C. l. baileyi'') || [[Stany Zjednoczone]], [[Meksyk]] || || || [[Plik:Mexican wolf lounging.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''wilk nowofunladzki'''<br />(''C. l. beothucus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk pręgogrzbiety'''<br />(''C. l. bernardi'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk stepowy'''<br />(''C. l. campestris'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk tybetański]]'''<br />(''C. l. chanco'') || || || || |
|||
|- |
|||
|''C. l. columbianus'' || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk pacyficzny'''<br />(''C. l. crassodon'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[pies domowy]]'''<br />(''C. l. familiaris'') || forma udomowiona || || || [[Plik:Rottweiler standing facing left.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''wilk florydzki'''<br />(''C. l. floridanus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk cynamonowy'''<br />(''C. l. fuscus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk płowy'''<br />(''C. l. gregoryi'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk manitobański'''<br />(''C. l. griseoalbus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk samurajski]]'''<br />(''C. l. hattai'') || wyspa [[Hokkaido]] || || 0 (†1889) || |
|||
|- |
|||
|'''[[Karłowaty wilk japoński|wilk japoński]]'''<br />(''C. l. hodophilax'') || [[Japonia]] || || 0 (†1905) || [[Plik:Japanese Wolf.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''wilk zatokowy'''<br />(''C. l. hudsonicus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk jasny'''<br />(''C. l. irremotus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk apeniński]]'''<br />(''C. l. italicus'') || [[Włochy]], [[Szwajcaria]] || || || [[Plik:C. l. italicus in MNP.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''wilk labradorski'''<br />(''C. l. labradorius'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk wyspowy'''<br />(''C. l. ligoni'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk egipski]]'''<br />(''C. l. lupaster'') || [[Egipt]], [[Etiopia]]<ref>{{Cytuj pismo |autor = Eli Knispel Rueness, Maria Gulbrandsen Asmyhr, Claudio Sillero-Zubiri, David W. Macdonald, Afework Bekele, Anagaw Atickem, Nils Chr. Stenseth |tytuł = The Cryptic African Wolf:</em> Canis aureus lupaster <em>Is Not a Golden Jackal and Is Not Endemic to Egypt |czasopismo = PLoS ONE |rok = 2011 |wolumin = 6 |wydanie = 1 |strony = e16385 |doi = 10.1371/journal.pone.0016385 |język = en}}</ref> || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk europejski]]'''<br />(''C. l. lupus'') || [[Europa]] (w tym [[Finlandia]], [[Szwecja]], [[Norwegia]]<ref>{{Cytuj |url = http://tunturisusi.com/alalajit.htm |tytuł = Tunturisuden susisivut: Suden alalajit |autor = Tunturisusi |język = fi |data dostępu = 2017-05-08}}</ref>), [[Azja]] || || || [[Plik:Canis lupus portrait.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk algonkiński]]'''<br />(''C. l. lycaon'') || [[Stany Zjednoczone]], [[Kanada]] || || || [[Plik:Washtenaw County's last wolf (1907).jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''wilk inuicki'''<br />(''C. l. mackenzii'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk mały'''<br />(''C. l. manningi'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk arizoński'''<br />(''C. l. mogollonensis'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk teksaski'''<br />(''C. l. monstrabilis'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk leśny]]'''<br />(''C. l. nubilus'') || [[Stany Zjednoczone]], [[Kanada]], [[Alaska]] || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk kanadyjski]]'''<br />(''C. l. occidentalis'') || [[Kanada]], [[Alaska]] || || || [[Plik:Canis lupus with radio collar.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''wilk grenlandzki'''<br />(''C. l. orion'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk perski]]'''<br />(''C. l. pallipes'') || [[Izrael]], [[Półwysep Arabski]], [[Pakistan]] || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk jukoński'''<br />(''C. l. pambasileus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk iberyjski]]'''<br />(''C. l. signatus'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk tundrowy'''<br />(''C. l. tundrarum'') || || || || |
|||
|- |
|||
|'''wilk duży'''<br />(''C. l. youngi'') || || || | |
|||
|- |
|||
|'''† wilk jaskiniowy'''<br />(''C. l. spelaeus'')<ref>{{Cytuj |autor = Cajus G. Diedrich |tytuł = Przodkowie wilka szarego i białego euroazjatyckiego — ewolucja, adaptacja, patologie i europejskie pochodzenie psów przez 800 000 lat |data = 2022 5 grudnia |data dostępu = 2024-01-14 |url = https://www.researchgate.net/profile/Cajus-Diedrich/publication/366008062_Eurasian_Grey_and_White_wolf_ancestors-800000_years_evolution_adaptation_pathologies_and_European_dog_origins/links/63923788e42faa7e75a8e9f8/Eurasian-Grey-and-White-wolf-ancestors-800-000-years-evolution-adaptation-pathologies-and-European-dog-origins.pdf?origin=journalDetail&_tp=eyJwYWdlIjoiam91cm5hbERldGFpbCJ9 |język = en}}</ref> ||[[Europa]] || || | |
|||
|- |
|||
!colspan="5"| podgatunki o niepewnej pozycji taksonomicznej |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk tybetański]]'''<br />(''C. l. laniger'') || [[Tybet (region)|Tybet]], [[Indie]], [[Bhutan]], [[Nepal]], [[Chińska Republika Ludowa|Chiny]], [[Mandżuria]] i [[Mongolia]], [[Rosja]] || || || [[Plik:Canis lupus chanco1.jpg|center|100px]] |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk rosyjski]]'''<br />(''C. l. communis'') || [[Rosja]] || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk kaspijski]]'''<br />(''C. l. cubanensis'') || [[Rosja]], [[Azerbejdżan]] || || || |
|||
|- |
|||
|'''[[wilk trzcinowy]]''' (''C. l. minor'') || [[Austria]] i [[Węgry]] || || 0 (†1950) || |
|||
|} |
|||
Formy [[Domestykacja zwierząt|domestykacji]] wilka: |
|||
* [[pies domowy]] (''C. (l.) familiaris'') – udomowiona forma pochodząca od kilku podgatunków wilka. |
|||
* [[dingo australijski]] (''C. l. dingo'') – zdziczała, [[Australia|australijska]] forma psa domowego. Traktowany jako odrębny gatunek. Dingo przybył na kontynent australijski 3,5 tys. lat temu za pośrednictwem osadników z Azji Południowo-Wschodniej. Obecnie jest głównym ssakiem drapieżnym Australii. Podobnie jak inne pariasy pochodzi od wilka indyjskiego. |
|||
* [[śpiewający pies z Nowej Gwinei]] (''C. l. hallstromi'') – jedna z pierwotnych [[Rasy psa|ras psów]], które zostały przywiezione na [[Nowa Gwinea|Nową Gwineę]] około 6 tys. lat temu. Poprzez izolację stały się nie tylko najbardziej odrębną i pierwotną rasą psa (z punktu widzenia genetyki nie jest nawet psem domowym), ale i jednym z bardziej unikatowych, a zarazem oryginalnych podgatunków wilka. |
|||
== Wilki a psy == |
|||
Z tej samej co wilk odnogi ewolucyjnej pochodzi także [[pies domowy]] (''Canis familiaris;'' poprawna nazwa to ''Canis lupus'' f. ''familiaris''<ref>Nazwa uznana decyzją Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej, 2003 (zob. [[Nomenklatura zoologiczna#Wyjątki|Zasady tworzenia nazw systematycznych]]).</ref>). Wilki dały genetyczny początek wszystkim psom. Udomowienie nastąpiło prawdopodobnie pomiędzy 15 000 a 8000 p.n.e. na terenie Azji. |
|||
Cechami wyróżniającymi od [[pies domowy|psów]] są m.in.: |
|||
* szersza głowa z szerokim czołem, |
|||
* czaszka z grzebieniem strzałkowym zewnętrznym, |
|||
* mocno wysklepione łuki jarzmowe, |
|||
* mocna żuchwa, |
|||
* zaokrąglone i krótsze stojące uszy, |
|||
* skośnie osadzone oczy, |
|||
* większy mózg, |
|||
* dłuższe nogi (w stosunku do wielkości ciała), |
|||
* szersze łapy, |
|||
* wąska klatka piersiowa, |
|||
* gruczoł fiołkowy, |
|||
* charakterystyczne (choć osobniczo zmienne) umaszczenie. |
|||
Wyjątkiem jest [[wilczak czechosłowacki]] (słow. ''československý vlčiak''), który powstał w wyniku skrzyżowania owczarka niemieckiego z wilkiem europejskim. Posiada on wszystkie cechy typowe dla wilków. |
|||
== Krzyżówka wilka i psa ([[wilczak (kynologia)|wilczak]], wolfdog) == |
|||
Wilk i pies mają tak dużo wspólnego materiału genetycznego, że mogą się bez problemu krzyżować. Krzyżówki takie powstają w warunkach naturalnych pomiędzy wilkami i zdziczałymi psami (głównie w przypadku rozbicia watah i braku możliwości prokreacji w ramach gatunku) oraz w hodowlach – prowokowane przez człowieka. W wyniku naturalnego krzyżowania się z psami u wilków powstała ciemna okrywa włosowa<ref>{{cytuj |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7872826.stm |tytuł = Dog gene 'may aid wolf survival’ |autor = Paul Rincon |język = en |data dostępu = 2009-02-06}}</ref>. Nie została wyeliminowana przez dobór naturalny, lecz częstotliwość jej występowania stale rośnie. Prawdopodobnie ma to związek ze zmniejszaniem się habitatu arktycznego, co spowodowane jest ocieplaniem się klimatu. Drapieżniki o jasnym umaszczeniu występują rzadko poza obszarem tundry, ponieważ ich futro nie zapewnia im tam kamuflażu. |
|||
Powstałe [[mieszaniec|hybrydy]] wilka i psa (zwłaszcza w pierwszym pokoleniu F1) cechują się wysoką potrzebą [[Dominacja (biologia)|dominacji]], terytorializmem i chęcią do polowań. Trzymane w domach, stanowią duże zagrożenie dla ludzi, którzy hodują je niewłaściwie. Źle hodowane mogą wziąć małe zwierzęta lub nawet dzieci za potencjalną ofiarę, a dorosłych ludzi i inne psy potraktować jako konkurentów. Są to psy z charakterem i mają duże wymagania względem właściciela i otoczenia. Półwilki bywają też hodowane dla potrzeb rynku nielegalnych psich walk. |
|||
W wyniku długotrwałej selekcji pod względem zachowań udało się wyhodować kilka populacji (ras) [[wilczak (kynologia)|wilczaków]] o cechach użytkowych (np. [[Saarlooswolfhond]], [[wilczak czechosłowacki]]). |
|||
Niektóre rasy – jak na przykład [[wilczak czechosłowacki]] – były hodowane na potrzeby wojska jako psy patrolujące granice czy chroniące obiekty. Nie sprawdziły się jednak w tej roli z uwagi na występującą w tej rasie ekstremalnie silną więź z opiekunem, co przy częstej rotacji kadr w wojsku zmuszało do rozpoczynania szkolenia niemalże od nowa<ref>{{cytuj |url = http://www.psyimy.pl/rasa_miesiaca/9,Czechoslowacki_Wilczak/ |tytuł = Rasa miesiąca:Czechosłowacki Wilczak |opublikowany = PsyiMy.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20081211192502/http://www.psyimy.pl/rasa_miesiaca/9,Czechoslowacki_Wilczak/ |zarchiwizowano = 11 grudnia 2008 |data dostępu = 2008-08-15}}</ref>. |
|||
== Ataki na ludzi i powody zbliżania się do człowieka == |
|||
Ogółem od 2000 roku na świecie odnotowano 20 przypadków zgonów spowodowanych przez wilki{{fakt|data=2017-10}}. Przez 100 lat na kontynencie Ameryki Północnej potwierdzono 2 przypadki śmierci od wilka. Od II Wojny Światowej w Polsce nie odnotowano żadnego przypadku śmierci człowieka. Im dalej wstecz, tym historie o rzekomych atakach są coraz bardziej niewiarygodne i trudniejsze do zweryfikowania. |
|||
W szczególnych przypadkach, gdy wilki są do tego zmuszone z powodu braku naturalnej bazy pokarmowej, mogą atakować zwierzęta hodowlane nawet w obrębie gospodarstw. Istnieje także możliwość zaatakowania ludzi, choć w europejskich warunkach jest ona zdecydowanie mniej prawdopodobna, niż to, że wilk ucieknie na widok człowieka. Praktycznie jedyną sprzyjającą takiemu atakowi okolicznością jest poczucie zagrożenia i osaczenia, gdy wilk jest pozbawiony drogi ucieczki. Skrajnym przykładem są ataki na ludzi w indyjskiej prowincji [[Uttar Pradesh]], gdzie w latach 1996–1997 wilki zabiły 74 osoby, a także w stanie [[Bihar]], gdzie w latach 1993–1995 wilki zabiły 60 osób (głównie dzieci){{fakt|data=2017-10}}. Głównymi przyczynami w tym przypadku były całkowite zniszczenie naturalnej bazy pokarmowej wilków i całkowity brak możliwości obrony miejscowej ludności (powszechny brak broni palnej). W tych skrajnych przypadkach wilki traktowały ludzi jak naturalne ofiary i atakowały ich także w terenie zabudowanym{{fakt|data=2017-10}}. |
|||
Poza wymienionymi szczególnymi okolicznościami, należy stanowczo podkreślić, że wilki unikają kontaktu z człowiekiem, gdyż się go boją. Sporadycznie w historii zdarzały się przypadki wilków lub pojedynczych [[wataha|watah]] traktujących ludzi jako naturalne ofiary (patrz wyż.). W takich przypadkach wilki całkowicie zmieniały swój tryb żywienia i atakowały głównie ludzi do czasu, gdy same nie zostały wyeliminowane jako szczególnie niebezpieczne{{fakt|data=2017-10}}. Biorąc pod uwagę rozpowszechnienie wilków na świecie, są to sytuacje absolutnie marginalne. Z pewnością dużo bardziej, niż przypadki pokąsania przez psy. |
|||
Takie sytuacje mogą się zdarzać, gdy zaburzona jest wielkość populacji roślinożerców, na którą polują te drapieżniki. Nadal jednak jeszcze daleko do ataków na ludzi. W Polskich warunkach pogłowie jeleniowatych i dzików wzrasta z roku na rok (lata 1998–2008 jelenie 56%, dziki 64%,sarny 26% – dane z Roczników Statystycznych w oparciu o dane z inwentaryzacji łowieckich), wilki nie muszą więc rezygnować z bazy pokarmowej zapewnianej przez lasy. Watahy zbliżają się do osiedli ludzkich w poszukiwaniu łatwiejszej zdobyczy, nie czynią tego jednak zimą, a w okresie letnio-jesiennym. Powodami tego są: |
|||
* wzrastające zapotrzebowanie pokarmowe szczeniąt; |
|||
* fakt, że młode ssaki kopytne sprawniej uciekają; |
|||
* zagęszczenie kopytnych jest niższe niż wiosną i latem, co powoduje większe zainteresowanie wilków dodatkowymi źródłami pokarmu; |
|||
* dni są coraz krótsze, pogarsza się pogoda i obniża temperatura, co nie sprzyja dobremu nadzorowi właścicieli nad inwentarzem i ułatwia skuteczne ataki. |
|||
Należy pamiętać, że jesienią i zimą na polach nadal przebywają też dzikie zwierzęta korzystające z ochrony sąsiedztwa człowieka i żywiące się np. pozostałościami kukurydzy czy oziminą, stąd obecność wilków może być związana także z obecnością tych zwierząt. |
|||
W przypadku niewłaściwej lub niewystarczającej ochrony trzody, wilki mogą oczywiście zacząć atakować zwierzęta gospodarskie i hodowlane. Ataki można jednak zwykle ograniczyć przy zastosowaniu kilku prostych metod ochrony stad (psy pasterskie, spędzanie zwierząt na noc czy otaczanie zagród kolorowymi zwisającymi szmatami, tzw. fladrami). |
|||
Wykazano, że do gospodarstw częściej zbliżają się osobniki młode, niedoświadczone (z czasem zaczynają ich unikać) lub rozbite watahy (na skutek śmierci jednego lub obu osobników z pary alfa) – wówczas rodzina jest mniejsza i mniej samodzielna, poszukuje więc łatwiejszego sposobu zdobywania pokarmu. W szczególnych przypadkach wilki mogą wyspecjalizować się w chwytaniu psów z obejść, za którymi trafiają po śladach zapachowych. Nie stanowią jednak wówczas bezpośredniego zagrożenia dla człowieka. Najczęściej dotyczy to wałęsających się psów, które chętnie penetrują obrzeża, a nawet wnętrza lasów. Korzystają wówczas z wilczych ofiar lub same skutecznie polują. Pies więc staje się nie tylko konkurentem wilka, ale w rozumieniu tego drapieżnika realnym zagrożeniem dla szczeniąt, próbującym zawłaszczyć terytorium rodziny. |
|||
Wiele osób, które miało okazję spotkać wilka w naturze, mówi o zatracaniu przez nie lęku przed człowiekiem i wzrastającej „zuchwałości”. Wilk jednak bywa ciekawski, podobnie jak psy, dlatego zdarzają się osobniki mniej płochliwe, nie uciekające na widok człowieka. Nie oznacza to jednak, że utraciły zupełnie strach, co można sprawdzić, krzyknąwszy w ich kierunku. Warto także wiedzieć, że wilki widzą w dzień gorzej od człowieka. Ich wzrok przystosowany do wyłapywania ruchu, widzi w odcieniach szarości. Zdarza się więc, że wilki potrzebują więcej czasu na przyjrzenie się obiektowi, nim go rozpoznają, zwłaszcza gdy człowiek znajduje się od strony zawietrznej (wiatr wieje od wilka). Dopiero nocą wilk ma wzrok czterokrotnie lepszy od człowieka. W Szwecji przeprowadzono badania, z których wynika, że do wilka można podejść niezauważonym nawet na odległość 17 m. Jednak zazwyczaj zwierzę postrzega obecność człowieka (niezależnie od tego, czy go widzi, czy nie) z odległości ponad 100 m i w krótkim czasie przemieszcza się na ponad kilometr od miejsca spotkania. Stąd wynika, że człowiek budzi w nim zdecydowany niepokój. |
|||
Ataki na ludzi zdarzają się skrajnie rzadko. Ostatnia ofiara zginęła w [[Gruzja|Gruzji]] 20 lutego 2009 roku w okolicy wioski Giorgitsminda{{fakt|data=2017-10}}. Władze lokalne uzbroiły mieszkańców wioski do czasu wyeliminowania zagrożenia. Takie wyjątkowe ataki są niemal zawsze podejmowane przez pojedyncze wilki lub watahy i to eliminacja tych wyjątkowych wilków, a nie eliminacja całej lokalnej populacji wilka, jest rozwiązaniem. |
|||
Osobnym zjawiskiem są ataki powodowane przez wilki chore na [[wścieklizna|wściekliznę]]. W takich wypadkach jest to zwykle jedna seria ataków dokonywana przez chore zwierzę w krótkim okresie – do chwili śmierci z powodu choroby. W Polsce udokumentowany jest zaledwie jeden taki przypadek (biorąc pod uwagę powszechność lęku przed tym zjawiskiem jest on absolutnie nieuzasadniony). Sytuacja miała miejsce w maju 2004 r. w powiecie bieszczadzkim. Wilk biegł za ludźmi i próbował atakować samochód, w którym się schronili. Po zastrzeleniu i zbadaniu osobnika okazało się, że miał wściekliznę i znajdował się w ostatnim stadium choroby. Warto pamiętać, że wścieklizna w lasach na skutek rokrocznych akcji wykładania szczepionek jest chorobą marginalną. Jednak gdy się zdarzy, zachowanie zwierzęcia z pewnością zwróci uwagę swą nietypowością, apatycznością, brakiem lęku, podchodzenie, a nie atak z zasadzki. |
|||
Mieszańce wilków z psami najprawdopodobniej nie stanowią większego zagrożenia, niż same wilki. Pomijając rzadkość takich krzyżówek w naturalnych okolicznościach (w Polsce znany jest jeden przypadek z lasów pomorskich, po którego stwierdzeniu cały miot szczeniąt został uśpiony), szczenięta wychowane są od początku wśród wilków, od nich też uczą się zachowań i reakcji – również tych na obecność człowieka. Można powiedzieć, że są przekonane, iż są wilkami. Mieszańce żyjące dziko nie są więc ani groźniejsze, ani mniej groźne, jak „pełnokrwisty” wilk. Co innego, gdy wychowywane są przez człowieka, podobnie, jak szczenięta wilków wybrane z nor. Te rzeczywiście starają się zdominować swojego opiekuna i jego rodzinę, przejawiając zachowania trudne do kontrolowania. |
|||
W szczególnych warunkach, takich jak wojna, gdy wilki mają kontakt z dużą ilością niepogrzebanych ciał, także mogą atakować ludzi. W czasie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] w rejonach [[Wilno|Wilna]], [[Kowno|Kowna]] i [[Mińsk]]a doszło nawet do czasowego zawieszenia ognia w wyniku ciągłych ataków wilków na żołnierzy obu walczących stron{{fakt|data=2017-10}}. Podobnie w pierwszych latach [[Rewolucja październikowa|rewolucji]] w niektórych wioskach w głębi Rosji, gdy ludność została całkowicie pozbawiona broni palnej, dochodziło do ataków wilków w okresie zimowym{{fakt|data=2017-10}}. |
|||
Reasumując, można wyodrębnić kilka okoliczności, które wyjątkowo mogą generować zagrożenie ze strony wilków: |
|||
* osaczenie zwierzęcia |
|||
* pozbawienie naturalnej bazy pokarmowej połączone ze stosunkowo dużym zaludnieniem i brakiem możliwości odstraszania przez miejscową ludność |
|||
* zakażenie wścieklizną |
|||
* wyjątkowe zachowanie pojedynczych osobników ([[Dewiacja społeczna|dewiacja]]) |
|||
== Znaczenie historyczne == |
|||
Relacje między wilkami a ludźmi miały bardzo burzliwą historię. Tradycyjnie ludzie postrzegali wilki negatywnie, bali się ich. Wiadomo dziś, że ten sposób postrzegania był kompletnie niezasłużony. [[Folklor]] europejski pogarszał ten negatywny obraz, który został przywieziony do Ameryki Północnej wraz z europejskimi imigrantami. Krótko mówiąc, wilk szary, który występuje w każdym [[ekosystem]]ie na każdym kontynencie na półkuli północnej, był jednym z pierwszych gatunków, który odchodził, gdy znacząca populacja ludzi osiedlała się na danym terenie. Wraz z rozwojem technologii umożliwiających łatwiejsze zabijanie wilków i innych drapieżników, prosta kontrola populacji uchroniła je przed kompletnym wytrzebieniem. |
|||
Pomimo to wilki są ukazywane w pozytywnym świetle przez niektóre mity i legendy, a w wielu językach istnieją imiona znaczące „wilk”. |
|||
Z historycznego punktu widzenia, nieuzasadniony strach przed wilkami był odpowiedzialny za większość problemów, z jakimi ten gatunek się spotkał, włączając w to prawie całkowite wyginięcie na skutek polowań w [[Stany Zjednoczone|Stanach Zjednoczonych]] i Europie mających miejsce przed XX wiekiem. Jednak badania ekologiczne przeprowadzone w XX w. rzuciły nowe światło na wilki i inne [[drapieżnictwo|drapieżniki]], szczególnie jeśli chodzi o ich rolę w zachowaniu równowagi w ekosystemie, do którego należą. W wyniku tych i innych istotnych czynników, wilki zaczęły być postrzegane w znacznie bardziej pozytywny sposób. |
|||
Ogólna świadomość środowiska, która ma swoje korzenie w połowie XX w., zmusiła ludzi do zmiany swoich dotychczasowych wyobrażeń, włączając w to te dotyczące drapieżników. W Ameryce Północnej ludzie zrozumieli, że w czasie ostatnich ponad 20 lat nie było potwierdzonych przypadków zgonów spowodowanych przez atak zdrowego wilka. Wilki są z natury ostrożne i uciekają od ludzi, tylko czasami zbliżając się do człowieka z ciekawości. Mimo że ogólne nastawienie zmieniło się, wciąż jest wiele osób mających bardziej ostrożne poglądy na temat wilków. |
|||
== Status prawny i ochrona == |
|||
[[Plik:Wilki BPN 05.jpg|thumb|240px|Wilk – osobnik ze stada w rezerwacie pokazowym [[Białowieski Park Narodowy|Białowieskiego Parku Narodowego]]]] |
|||
=== Przyczyny ochrony wilków === |
|||
Wymieranie wilka szarego związane jest z rozwojem siedlisk ludzkich, co doprowadza do znacznego ograniczania wilczego [[środowisko|środowiska]]. Wilk do przeżycia potrzebuje rozległego terenu – od 100 do 1000 km², zależnie od ilości pożywienia. Tak komfortowe warunki może dzisiaj mieć tylko na obszarze północnym, niezamieszkanym przez ludzi, lub na słabo zaludnionych terenach azjatyckich. |
|||
=== Ochrona w Polsce === |
|||
W Polsce wilk podlega ścisłej ochronie zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001<ref>Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. {{Dziennik Ustaw|2001|130|1456}}.</ref>, które zastąpiło ochronę w oparciu o ustawy z roku 1998<ref>{{Dziennik Ustaw|1998|47|298}} z dnia 14 kwietnia 1998 i {{Dziennik Ustaw|1998|50|314}} z dnia 22 kwietnia 1998.</ref>. Wcześniej, po II wojnie światowej, wilki były tępione – od 1955 za zabicie wilka lub zabranie szczenięcia z nory wypłacano premie<ref>Zarządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 26 lutego 1955 r. w przedmiocie wykonania uchwały nr 75 Prezydium Rządu z dnia 29 stycznia 1955 r. w sprawie tępienia wilków. ({{Monitor Polski|1955|24|242}}).</ref> (1000 zł za zabicie wilka w polowaniu indywidualnym, 500 zł – w zbiorowym, za wybranie szczeniąt z nory i ich likwidację – 200 zł), wyłączono je ze spisu zwierząt łownych. 6 czerwca 1960 roku minister leśnictwa w kolejnym zarządzeniu (Monitor Polski nr 55) dopuścił trucie ich luminalem i podwyższył premie do 1200 zł za zabicie wilka w polowaniu lub jego otrucie, 500 zł za wyśledzenie watahy; dodatkowe 500 zł należało się za ubicie wilka na terenie powiatów leskiego, przemyskiego, sanockiego i ustrzyckiego<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Potaczała |imię = Krzysztof |tytuł = Bieszczady w PRL-u |data = 2012 |wydawca = Wydawnictwo BOSZ |miejsce = Olszanica |isbn = 978-83-7576-154-2 |strony = 20}}</ref>. W 1962 zezwolono na trucie wilków strychniną i sprowadzanym z Austrii cyonanem. Działania te doprowadziły do obniżenia liczebności populacji do około 100 osobników w 1973 roku. Tylko na terenie [[Województwo rzeszowskie (1945–1975)|województwa rzeszowskiego]] liczebność wilków uległa zmniejszeniu z ponad 200 sztuk przed rokiem 1956 do 44 w roku 1970. Od 1956 do 31 marca 1971 ubito tam 1118 sztuk, rejestrując łącznie 1241 zlikwidowanych wilków, przy czym pewna ilość padła po spożyciu trucizny lub zranieniu i nie została odnaleziona<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Potaczała |imię = Krzysztof |tytuł = Bieszczady w PRL-u |data = 2012 |wydawca = Wydawnictwo BOSZ |miejsce = Olszanica |isbn = 978-83-7576-154-2 |strony = 30}}</ref>. W 1975 zniesiono nagrody za zabicie wilka i wpisano go do wykazu zwierząt łownych. Pierwszym aktem prawnej ochrony wilka w Polsce było rozporządzenie 2/92 Wojewody Poznańskiego z dnia 13 kwietnia 1992 r. w sprawie gatunkowej ochrony zwierząt. Uznał on wilka za gatunek podlegający całkowitej ochronie na obszarze całego ówczesnego województwa poznańskiego. Od 1995 do 1998 stosowano nieskuteczną ochronę strefową, z możliwością odstrzałów w województwach krośnieńskim, przemyskim i suwalskim<ref>{{Cytuj |tytuł = Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 20 lutego 1995 r. w sprawie okresów polowań na zwierzęta łowne. |data dostępu = 2018-03-10 |opublikowany = isap.sejm.gov.pl |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19950230126 |język = pl}}</ref>. |
|||
Obecnie zakazane są jakiekolwiek polowania na wilki, wilk został wykreślony z listy gatunków łownych. Dopuszczalne są jedynie odstrzały osobników niebezpiecznych lub atakujących stada w oparciu o zgodę [[Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska|Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska]] (na wniosek [[Wojewódzki konserwator przyrody|Konserwatora Przyrody]]). Za szkody poczynione przez wilki odpowiada [[Skarb Państwa]]. Pomimo ochrony prawnej, wilki (jak i inna zwierzyna) padają ciągle ofiarą [[Kłusownictwo|kłusowników]]. |
|||
; Prawo krajowe |
|||
* Ochrona gatunkowa w Polsce – ochrona ścisła{{r|rozp2011|rozp2014|rozp2016}}. |
|||
* Ochrona strefowa – strefa ochrony okresowej 500 m od nory (1.04–15.07). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną ({{Dziennik Ustaw|2004|220|2237}}). |
|||
* Rekompensata strat – za szkody w pogłowiu zwierząt gospodarczych. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody ({{Dziennik Ustaw|2022|916}} z dnia 30 kwietnia 2004 r. rozdz. 10). |
|||
; Prawo międzynarodowe |
|||
* [[Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk|Konwencja berneńska]] – załącznik II. |
|||
* [[Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem|Konwencja waszyngtońska]] – załącznik II (Rozp. Rady WE 338/97 – załącznik A). |
|||
* [[Dyrektywa siedliskowa]] – załącznik II i IV. |
|||
; Kategorie [[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody|IUCN]] |
|||
* Czerwona lista IUCN (1996) – LR/lc (według Wolf Specialist Group). |
|||
* Europa – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie (Włochy) lub gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia i zależny od ochrony (Hiszpania, Portugalia i Polska). |
|||
* Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce – NT. |
|||
* Polska czerwona księga zwierząt – NT. |
|||
* Lista dla Karpat – VU (w PL – VU). |
|||
== Reintrodukcja wilka == |
|||
[[Reintrodukcja]] wilka oznacza sztuczne przywracanie wilka na terytoria, w których został wytępiony. Jest ona przeprowadzana tylko na terenach, gdzie nadal istnieją duże połacie dzikich obszarów, obfitujące w zwierzynę, na którą wilki mogą polować. Reintrodukcja była tematem wielu debat i sporów, ponieważ ludzie obawiali się, że wilki mogą podchodzić pod [[wieś|wsie]]. Obecnie jednak uważa się ją raczej za dobre przedsięwzięcie, ponieważ wilki są ważnym składnikiem [[ekosystem]]u – zabijając słabe osobniki, utrzymują lokalną populację zwierzyny w dobrej kondycji. Reintrodukcje wilków przeprowadzano wyłącznie w [[Stany Zjednoczone|USA]]. |
|||
Miejsca reintrodukcji: |
|||
; USA |
|||
* [[Park Narodowy Yellowstone|Yellowstone]] (od [[1995]]) |
|||
* Stan [[Idaho]] |
|||
* [[Arizona]] (wilk meksykański) |
|||
== Polowania na wilki == |
|||
{{Wikinews|Polski Związek Łowiecki domaga się odstrzałów redukcyjnych polskich wilków}} |
|||
Polowania na wilki, a w szczególności na wilka szarego, mają nadal miejsce w wielu rejonach świata. Prowadzi się je w celach sportowych, dla cennych futer, dla ochrony zwierząt gospodarskich, a także dla ochrony ludzi przed atakami z ich strony – mimo tego, że ataki na ludzi w USA są o wiele rzadsze niż ataki np. [[Niedźwiedź grizli|grizli]], a w Europie właściwie niespotykane. |
|||
=== Historia polowań === |
|||
Polowania na wilki rozpoczęły się w [[Średniowiecze|średniowieczu]], gdy zwierzęta te zaczęły podchodzić pod domostwa, a nawet żywić się ludzkimi, niepochowanymi zwłokami. Wilk był w owym czasie bardzo rozpowszechnionym gatunkiem. Z czasem coraz skuteczniejsze rodzaje broni i coraz szybsze środki transportu pozwalały skuteczniej niszczyć populację tego [[drapieżnictwo|drapieżnika]]. |
|||
W Polsce duże stada wilków bytowały jeszcze w połowie XIX wieku. Polowano na nie – jak podano we wspomnieniach Zygmunta Platera z [[Białaczów|Białaczewa]] – na terenie [[Gubernia radomska|guberni radomskiej]]. Z kolei [[Kazimierz Wodzicki (1816–1889)|Kazimierz Wodzicki]] w swoich ''Wspomnieniach z życia łowieckiego'' pisze, że w roku 1843 urządzano liczne łowy na wilki w okolicach [[Miechów|Miechowa]] z powodu znacznej ich liczby w okolicy<ref>Marek Żukow-Karczewski, ''Polowania w dawnej Polsce'', „AURA” (miesięcznik), nr 12/1990 r., s. 25–27.</ref>. |
|||
Do polowań na wilka bardzo często używano [[sidła|sideł]] i [[wnyki|wnyków]]. Zwłaszcza te ostatnie uważane są za wyjątkowo brutalne, ze względu na rozległe rany, jakie zadają zwierzęciu. Często powodem było ich gęste futro (skóry wilków były surowcem dla przemysłu futrzarskiego). |
|||
=== Obecnie === |
|||
; Azja Środkowa: |
|||
W [[Azja|Azji]] polowania przeprowadzane są w bardzo niezwykły sposób – z wykorzystaniem [[ptaki|ptaków]], a konkretnie podgatunku [[orzeł przedni|orła przedniego]]. Te ptaki są tak szybkie i zwinne, że mogą zabić dorosłego wilka, uderzając z wielką prędkością w jego głowę. |
|||
; Europa: |
|||
W Europie liczebność wilka została znacznie zredukowana na przestrzeni wieków. Pomimo niewielkiej liczebności tych zwierząt w [[Skandynawia|Skandynawii]], rząd [[Norwegia|norweski]] zezwolił w [[2001]] na odstrzał dziewięciu wilków. Postawa wrogości wobec tych zwierząt wciąż jest silna, zwłaszcza w północnej [[Szwecja|Szwecji]], mimo edukacji mającej na celu uświadomienie ludziom prawdziwej natury wilka i jego znaczenia w przyrodzie. |
|||
Kilka ras psów zostało specjalnie wyhodowanych do polowań na wilki lub do obrony żywego inwentarza przed nimi. Rosjanie tradycyjnie polują na wilki, wykorzystując takie psy jak [[borzoj]]e i [[greyhound]]y. Inne rasy wyspecjalizowane do walk z wilkami to np. [[wilczarz irlandzki]]. |
|||
; Stany Zjednoczone: |
|||
W Stanach Zjednoczonych polowania na wilki są zakazane w 48 [[Podział administracyjny Stanów Zjednoczonych|stanach]]. |
|||
Na [[Alaska|Alasce]] legalne są powietrzne polowania, czyli polowania z pokładu samolotu. Mają one na celu redukcję populacji wilka i ochronę lokalnych populacji [[Alceini|łosi]] i [[Renifer tundrowy|karibu]]. W [[2000]] odbyło się [[referendum]], w którym mieszkańcy stanu opowiedzieli się przeciwko temu procederowi. Władze jednak w dalszym ciągu wydają pozwolenia na polowania z udziałem samolotów, z tym że w powietrzu służą one jedynie do lokalizacji wilków. Po wylądowaniu [[łowiectwo|myśliwy]] poluje na nie już w tradycyjny sposób. |
|||
; Polowania naukowców |
|||
; |
|||
Zwierzęta są chwytane w pułapki żywołowne, takie jak np. klatki z przynętą, lub zostają postrzelone specjalnym [[pocisk]]iem ze środkiem usypiającym. W przypadku klatek zwierzę także jest usypiane. Następnie wilka bada się, pobiera próbki [[krew|krwi]] i skóry, znakuje, a niekiedy zakłada specjalną [[obroża|obrożę]] z radionadajnikiem, mającą w przyszłości ułatwić lokalizację osobnika. Po czym zwierzę otrzymuje środek wybudzający i jest wypuszczane. Takie badania mają na celu lepsze zrozumienie biologii i zachowań wilków, a w konsekwencji lepszą ich ochronę. |
|||
== Wilk w kulturze == |
|||
[[Plik:Dore ridinghood.jpg|thumb|180px|Ilustracja do ''Czerwonego Kapturka'' – [[Gustave Doré]]]] |
|||
{{osobny artykuł|Wilk w kulturze}} |
|||
Wilk występuje powszechnie w [[kultura|kulturze]] i wierzeniach wszystkich [[naród|narodów]] zamieszkujących tereny, na których występuje. Od najdawniejszych czasów jest tematem [[mit]]ów i [[legenda|legend]], a od wynalezienia [[pismo|pisma]] także częstym motywem [[literatura|literackim]]. Dostrzeżono charakterystyczne cechy wilka, takie jak niezależność, zamiłowanie do [[wolność|wolności]] i bezkresnych przestrzeni, drapieżność, siłę, zdolność do zachowań społecznych, oraz skojarzono wilcze wycie z [[Księżyc]]em. |
|||
Choć przeważa negatywny obraz wilka, niektóre jego cechy podziwiano. W kulturach [[animizm|animistycznych]], w społeczeństwach gdzie dominowała kultura zbieracko-[[łowiectwo|łowiecka]], usiłowano w sposób magiczny pozyskać siłę wilka, obdarzyć nią myśliwych. Wilcze kły pełniły często funkcję [[amulet]]ów, wilcze skóry przywdziewali [[szaman]]i i [[wołchw]]owie podczas obrzędów. Także dla wojowników wilk bywał wzorem godnym naśladowania. [[Berserk]]owie mieli według wierzeń nordyckich dysponować wilczą mocą, obok [[niedźwiedź brunatny|niedźwiedziej]]. |
|||
W wielu kulturach wilk uosabiał siły [[demon]]iczne lub sam był demonem. W chrześcijaństwie obraz wilka był zdecydowanie negatywny, jeden z ojców Kościoła, [[Augustyn z Hippony|święty Augustyn]], interpretuje słowa [[Jezus Chrystus|Jezusa]] z [[Ewangelia|Ewangelii]] (J 10,12 i J 8,44) następująco: „A kto jest wilkiem? Czyż nie diabeł? Wszak od początku był on zabójcą”. Do zaakceptowania dla chrześcijaństwa jest dopiero wilk przemieniony, „leżący z jagnięciem”, symbol [[Nawrócenie|nawróconego]] złoczyńcy. Taki obraz przedstawiają „Kwiatki świętego Franciszka”, w którym to dziele przedstawiono obraz wilka z Gubbio. Wilk ten, według legendy, za namową [[Franciszek z Asyżu|świętego]] przestał szkodzić ludziom i stał się ich przyjacielem. Jako źródło przypisywania wilkowi negatywnego wizerunku w chrześcijaństwie podaje się fakt, iż religia ta została założona przez ludność koczującą, utrzymującą się głównie z wypasu zwierząt. Wilk polując na zwierzęta będące podstawą ich egzystencji był poważnym problemem, ponieważ ochrona zwierząt hodowlanych przed wilkami wymagała stałego wysiłku<ref>{{Cytuj |tytuł = Wilk – o życiu i zwyczajach wilków – wywiad z profesorem Romanem Gulą – Przygody przyrody |data = 2022-01-19GMT+000006:32:18+00:00 |data dostępu = 2022-01-20 |url = https://przygodyprzyrody.pl/wilk-wywiad-z-romanem-gula/ |język = pl}}</ref>. |
|||
W pierwotnych, pogańskich wierzeniach europejskich obraz wilka nie jest aż tak jednoznaczny. Można doszukać się [[analogia|analogii]] z chrześcijańskim diabłem w roli jaką podczas końca świata – [[Ragnarök|Ragnarok]] – ma do spełnienia [[Fenrir]], spętane zło zrywające się z magicznych łańcuchów, by przeciwstawić się boskiemu ładowi. Karę wygnania, banicji, nazywano wilczymi imionami, u [[Celtowie|Celtów]] na przykład jej nazwa to ''cú glas'', a zatem „szary pies” lub „wilk”. W [[język polski|języku polskim]] funkcjonuje [[idiom]] „[[wilczy bilet]]”. W [[Edda młodsza|Eddzie]] szubienica to „wilcze drzewo”. |
|||
Z drugiej strony, występują mity o wilku – opiekunie ludzi, a nawet o wychowywaniu ludzi, najczęściej sławnych władców, przez wilki. Najbardziej znane to ten o [[Romulus i Remus|Romulusie i Remusie]], ale także o królu Celtów, [[Cormac Ulfada|Cormacu]]. Podobny mit występuje też w kulturze japońskiej. O ile los wilka za życia to „zły los”, to już wcielenie się w postać wilka po śmierci było nagrodą dla wojowników. Tak przedstawiają tę sprawę mitologie [[Bałtowie|Bałtów]] oraz ludów północnej Europy – [[Finowie|Finów]] czy [[Laponia|Lapończyków]]. Powszechna była także wiara w [[wilkołak|wilkołactwo]] – zdolność ludzi do przybierania, za sprawą czarów, wilczej postaci. Najczęściej losu wilkołaka doznawała ofiara czyichś czarów lub przekleństwa, była to okrutna kara. |
|||
W kulturach [[azja]]tyckich dla odmiany wilk postrzegany jest pozytywnie. [[Mongołowie]] i część ludów tureckich uważają wilka za swego mitycznego przodka. Wilk występuje w godle narodowym [[Czeczenia|Czeczenów]] i [[Gagauzi|Gagauzów]]. Dla Japończyków jest strażnikiem [[Góra|gór]] i przyjacielem ludzi, zwłaszcza [[rolnictwo|rolników]]. W [[mitologia chińska|mitologii chińskiej]] pełni rolę strażnika Niebiańskiego Pałacu, ale i próbuje pożreć Słońce podczas [[zaćmienie Słońca|zaćmienia]]. |
|||
W kulturach indiańskich dość trudne jest oddzielenie mitów o wilku od tych dotyczących [[Kojot preriowy|kojota]] czy [[szakal]]a, bywa, że zwierzęta te występują zamiennie w różnych wersjach tych samych mitów. |
|||
[[Literatura]], [[sztuka]], [[film]] i [[Gra komputerowa|gry komputerowe]] wykorzystują i przetwarzają zastane wzorce kulturowe na temat wilka. Zatem i tu obraz wilka jest w większości wypadków negatywny. Wilk jest symbolem drapieżności, zła, okrucieństwa, często zagrożenia. Istnieją jednak wyjątki od tej reguły. Już w „Kwiatkach świętego Franciszka” pozytywnie przedstawiony jest wilk, lecz jedynie wyzuty z naturalnych, wilczych cech. |
|||
Pozytywny obraz wilka „dzikiego” przedstawiają niektóre dzieła romantyków. W literaturze polskiej [[Adam Mickiewicz]] przypomniał legendę o żelaznym wilku, który przyśnił się księciu [[Giedymin]]owi i wyznaczył miejsce założenia [[Wilno|Wilna]]. |
|||
Wilczą niezależność i dumę podkreśla fragment bajki ''Pies i wilk'' [[Jean de La Fontaine|Jeana de la Fontaine’a]] przetłumaczony na język polski przez Adama Mickiewicza: „lepszy na wolności kęsek lada jaki, niźli w niewoli przysmaki”. W literaturze [[język angielski|anglojęzycznej]] wilka opiewali m.in. [[James Oliver Curwood]], [[Jack London]] czy [[Michael Blake (pisarz)|Michael Blake]]. |
|||
; Literatura |
|||
* anonim: ''[[Kwiatki św. Franciszka|Kwiatki Świętego Franciszka]]'' ([[wilk z Gubbio]]) |
|||
* [[Baśń|baśnie]]: ''[[Czerwony Kapturek]]'', ''[[Trzy małe świnki]]'', ''[[Lis i wilk]]'' |
|||
* [[Michael Blake (pisarz)|Michael Blake]]: ''[[Tańczący z wilkami (powieść)|Tańczący z wilkami]]'' |
|||
* [[James Oliver Curwood]]: ''[[Bari, syn Szarej Wilczycy]]'', ''[[Szara Wilczyca]]'', ''[[Błyskawica (powieść)|Błyskawica]]'' |
|||
* [[Hermann Hesse]]: ''[[Wilk stepowy]]'' |
|||
* [[Rudyard Kipling]]: ''[[Księga dżungli]]'' |
|||
* [[Jack London]]: ''[[Biały Kieł]]'', ''[[Zew krwi]]'' |
|||
* [[Farley Mowat]]: ''[[Nie taki straszny wilk]]'' |
|||
* [[Michelle Paver]]: ''[[Wilczy brat]]'' |
|||
* [[Clarissa Pinkola Estés]]: ''[[Biegnąca z wilkami]]'' |
|||
; Filmy |
|||
* [[Jin-Roh]] |
|||
* [[Biały Kieł (film 1991)|Biały Kieł]] |
|||
* [[Młode wilki]] |
|||
* [[Tańczący z wilkami (film)|Tańczący z wilkami]] |
|||
* [[Wilk (film 1994)|Wilk]] – reż. M. Nichols |
|||
* [[Wilk i Zając]] |
|||
* [[Wolf’s Rain]] |
|||
* [[Zakochany wilczek]] (ang. ''Alpha and Omega'') – reż. Ben Gluck i Anthony Bell |
|||
* [[Przetrwanie]] (ang. ''The Grey'') – reż. Joe Carnahan |
|||
* [[Piotruś i wilk (film)|Piotruś i wilk]] (ang. ''Peter and the Wolf'') – reż. [[Suzie Templeton]] |
|||
; Legendy i mity |
|||
* [[starożytny Rzym]] – wilczyca karmiąca [[Romulus i Remus|Romulusa i Remusa]] |
|||
* [[Skandynawia]] – [[Fenrir]] |
|||
* [[Chiny]] – Niebiański Wilk połykający Słońce podczas zaćmienia |
|||
* [[Turcja]] i [[Mongolia]] – oba narody uważają się za potomków wielkiego Szarego Wilka |
|||
* [[Indoeuropejczycy|kultury indoeuropejskie]] – [[wilkołak|wilkołactwo]], wiara w możliwość przemiany człowieka w wilka |
|||
* [[czeczeńska legenda o wilczycy]] |
|||
; Sztuki plastyczne |
|||
{| class="wikitable" style="text-align:center" |
|||
|[[Plik:LupaCapitolina.png|220px]]<br />[[Wilczyca kapitolińska]] ||rowspan=3| [[Plik:Pleine lune Mushasi Yoshitoshi.jpg|280px]]<br />[[Tsukioka Yoshitoshi]]<br />''Pełnia w Mushasi'' |
|||
|- |
|||
|[[Plik:J Chełmoński - Napad wilków (1883).jpg|220px]]<br />[[Józef Chełmoński]]<br />''Napad wilków'' |
|||
|- |
|||
|[[Plik:Wierusz-KowalskiAlfred.ZaatakowaniPrzezWilki.1880.ws.jpg|220px]]<br />[[Alfred Kowalski (malarz)|Alfred Kowalski-Wierusz]]<br />''Zaatakowani przez wilki'' |
|||
|} |
|||
* [[Józef Brandt]]: ''Napad wilków'' (obraz) |
|||
* [[Wojciech Kossak]]: ''Ucieczka na koniu przed wilkami'' (obraz) |
|||
* [[Julian Fałat]]: ''Los i wilk w lesie zimą'' (obraz) |
|||
; Kultura masowa |
|||
* Zespół [[Wilki (zespół muzyczny)|Wilki]] |
|||
* Zespół [[Wolfchant]] |
|||
* Zespół [[Powerwolf]] |
|||
* Pieśń [[Jacek Kaczmarski|Jacka Kaczmarskiego]] – ''Obława''<ref>Jacek Kaczmarski, [http://www.kaczmarski.art.pl/tworczosc/wiersze/oblawa/ ''Obława''], [w:] ''Ale źródło wciąż bije'', Warszawa 2002, s. 99 (nagranie na płycie [[dyskografia Jacka Kaczmarskiego#Krzyk, 1981|Krzyk]]).</ref> |
|||
* „Of Wolf and Man” – [[Metallica]] |
|||
* „A Wolf at the Door” – [[Radiohead]] |
|||
* „In the Year of the Wolf” – [[Motörhead]] |
|||
* „7 Days to the Wolves” – [[Nightwish]] |
|||
* „Full Moon Madness” – [[Moonspell]] |
|||
* „Wolf and Raven” – [[Sonata Arctica]] |
|||
* „Big Bad Wolf” – [[In This Moment]] |
|||
* „Wilcze Stado” – [[Lady Pank]] |
|||
* „Wilki idą” – [[Lady Pank]] |
|||
* „Marsz Wilków” – [[TSA (zespół muzyczny)|TSA]] |
|||
* „She Wolf” – [[Megadeth]] |
|||
* „Świeci Luna” – [[Donguralesko|DonGURALesko]] |
|||
* „[[She Wolf (album)|She Wolf]]” – [[Shakira]] |
|||
* „[[She Wolf (Falling to Pieces)]]” – [[David Guetta]] |
|||
* „Wolf & I” – [[Oh Land]] |
|||
* „Wilki dwa” – [[Luxtorpeda]] |
|||
* „Wilk” – [[Kacper HTA|Kacper]] x PSR feat [[Słoń (raper)|Słoń]], Jongmen |
|||
* [[Wilk chodnikowy]] – [[Bisz]] |
|||
* „Wilk” – [[Renata Przemyk]] |
|||
; Wilk w powiedzeniach i przysłowiach<ref>{{cytuj |url = http://zwierzeta.zrodla.org/index.php?strona=scenariusz&numer=17 |tytuł = Psubraty – ochrona humanitarna zwierząt |data dostępu = 2008-08-22}}</ref> |
|||
* ''Wilczy bilet'' – negatywna referencja lub opinia pisemna |
|||
* ''Głodny jak wilk'' – osoba bardzo głodna |
|||
* ''Bajka o żelaznym wilku'' |
|||
* ''Wilk morski'' – stary, doświadczony marynarz |
|||
* ''Wilcze prawo'' – bezprawie, prawo silniejszego |
|||
* ''Człowiek człowiekowi wilkiem'' ([[łacina|łac.]] ''Homo homini lupus (est))'' |
|||
* ''I wilk syty, i owca cała'' – pomyślne dla wszystkich stron załatwienie sprawy. |
|||
* ''Natura ciągnie wilka do lasu'' |
|||
* ''O wilku mowa(, a wilk tuż)'' – przywitanie kogoś, o kim właśnie toczy się rozmowa |
|||
* ''Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka'' – o człowieku, któremu odpłacono za jego czyny |
|||
* ''Wilk w owczej skórze'' – niewiniątko |
|||
* ''Nie wywołuj wilka z lasu'' – [[Przesąd|zabobonna]] przestroga przed mówieniem o rzeczy, która może się zdarzyć |
|||
* ''Nie taki wilk straszny, jak go malują'' |
|||
== Filatelistyka == |
|||
[[Poczta Polska]] wyemitowała 25 maja 1985 r. serię [[znaczek pocztowy|znaczków pocztowych]] przedstawiających wilka szarego. W serii były cztery znaczki o nominałach: 5, 10, 10 i 20 [[złoty]]ch. Na poszczególnych znaczkach ukazano: dwa wilki zimą, głowę wilka zimą, [[Wadera|waderę]] z młodymi latem oraz dwa wilki latem. Autorem projektu znaczka był [[Jacek Brodowski]]. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.<ref>{{Cytuj |url = https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-1985-zn2827 |tytuł = Dzikie zwierzęta chronione – wilk |autor = Marek Jedziniak |opublikowany = kzp.pl |data = |język = pl |data dostępu = 2018-05-28}}</ref> |
|||
Polskie znaczki pocztowe z motywem Wilk |
|||
1965-seria „Zwierzęta leśne” – katalog Fischer – numer 1486 |
|||
1968- seria „Łowiectwo w malarstwie” – „Napad wilków” – obraz Alfreda Wierusza-Kowalskiego – katalog Fischer 1745 |
|||
1973 r. seria „Zwierzyna łowna” katalog Fischer – 2100. |
|||
1977 – seria „Ochrona środowiska -ginące gatunki” – katalog Fischer 2357 |
|||
2002 -seria „Ssaki i ich młode” – katalog Fischer 3812 |
|||
== Zobacz też == |
|||
{{Siostrzane projekty |
|||
|słownik=wilk |
|||
|cytaty=Wilk |
|||
|commons=Category:Canis lupus |
|||
|species=Canis lupus |
|||
}} |
|||
* [[Pampasowiec grzywiasty|wilk grzywiasty]] |
|||
* [[wilk himalajski]] |
|||
* [[wilk indyjski]] |
|||
* [[Kojot preriowy|kojot]] |
|||
* [[Wilczak falklandzki|wilk falklandzki]] |
|||
* [[ssaki Polski]] |
|||
* [[ochrona przyrody]] |
|||
== Uwagi == |
|||
{{Uwagi| |
|||
<ref name="a">Nazwa wilk jest również używana w odniesieniu do rodzaju ''Canis'' (zob. [[Wilk (ssaki)|wilk]]).</ref> |
|||
}} |
|||
== Przypisy == |
|||
<references> |
|||
<ref name="iucn">{{IUCN |id = 3746 |nazwa = Canis lupus |autor = L. Boitani, M. Phillips, Y. Jhala |iucn rok = 2013 |wersja = 2013.2 |data dostępu = 2014-03-27}}</ref> |
|||
<ref name="autor">{{cytuj książkę |autor = C. Linnaeus |tytuł = Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis |url = https://biodiversitylibrary.org/item/10277#page/47/mode/1up |rok = 1758 |wydawca = Impensis Direct. Laurentii Salvii |miejsce = Sztokholm |wydanie = 10 |tom = 1 |strony = 39 |język = la}}</ref> |
|||
<ref name="zbs">{{cytuj |url = http://zbs.bialowieza.pl/artykul/528.html |tytuł = Komunikat z dnia 05.01.2010 r. |opublikowany = [[Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk|Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży]] |archiwum = https://web.archive.org/web/20140302042519/http://zbs.bialowieza.pl/artykul/528.html |zarchiwizowano = 2 marca 2014 |data dostępu = 2014-02-25}}</ref> |
|||
<ref name="Schreber">{{cytuj książkę |autor = J.C. D. von Schreber |tytuł = Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen |url = https://biodiversitylibrary.org/item/97341#page/31/mode/1up |rok = 1775 |wydawca = Expedition des Schreber’schen säugthier |miejsce = Erlangen |wydanie = |isbn = |strony = ryc. 89 |język = de}}</ref> |
|||
<ref name="inw">Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K. i Jędrzejewska B. 2002. Wilk i ryś w Polsce – wyniki inwentaryzacji w 2001 roku. – Kosmos 51: 491–499.</ref> |
|||
<ref name="ms37">{{cytuj pismo |autor = L. David Mech |tytuł = Canis lupus |url = http://web.archive.org/web/20130402063751/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/i0076-3519-037-01-0001.pdf |czasopismo = [[Mammalian Species]] |wolumin = 37 |strony = 1–6 |rok = 1974 |język = en}}</ref> |
|||
<ref name="miiz">Systematyka i nazwy polskie za: {{Cytuj książkę |autor = Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz |tytuł = Polskie nazewnictwo ssaków świata |wydawca = Muzeum i Instytut Zoologii PAN |miejsce = Warszawa |rok = 2015 |isbn = 978-83-88147-15-9 |strony = 147}}</ref> |
|||
<ref name="msz">{{cytuj książkę |nazwisko = Kowalski (redaktor naukowy) |imię = K. |nazwisko2 = Krzanowski |imię2 = A. |nazwisko3 = Kubiak |imię3 = H. |nazwisko4 = Rzebik-Kowalska |imię4 = G. |nazwisko5 = Sych |imię5 = L. |tytuł = Ssaki |wydanie = IV |wydawca = Wiedza Powszechna |seria = Mały słownik zoologiczny |miejsce = Warszawa |rok = 1991 |strony = 415 |isbn = 83-214-0637-8}}</ref> |
|||
<ref name="msw">{{MSW3 | id = 14000738| nazwa = ''Canis lupus''| data = 2015-07-10}}</ref> |
|||
<ref name="rozp2011">{{cytuj |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20112371419 |tytuł = Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2011 nr 237, poz. 1419) |data dostępu = 2015-02-02}}</ref> |
|||
<ref name="rozp2014">{{cytuj |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20140001348 |tytuł = Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2014 r., poz. 1348) |data dostępu = 2014-10-08}}</ref> |
|||
<ref name="rozp2016">{{cytuj |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183 |tytuł = Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183) |data dostępu = 2017-01-16}}</ref> |
|||
<ref name="hmw">{{Cytuj książkę |autor = D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (red. red.) |tytuł = [[Handbook of the Mammals of the World]] |autor r = C. Sillero-Zubiri |rozdział = Family Canidae (Dogs) |część = 1 |tytuł części = Carnivores |wydawca = Lynx Edicions |miejsce = Barcelona |strony = 413 |isbn = 978-84-96553-49-1 |rok = 2009 |język = en}}</ref> |
|||
<ref name="sd">{{cytuj książkę |autor = P. Sumiński, J. Goszczyński & J. Romanowski |tytuł = Ssaki drapieżne Europy |rok = 1993 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |miejsce = Warszawa |isbn = 83-09-01483-X |strony = 28 |język = pl}}</ref> |
|||
<ref name="ms">{{cytuj pismo |autor = L.D. Mech |tytuł = Canis lupus |url = |czasopismo = [[Mammalian Species]] |wolumin = 37 |strony = 3 |rok = 1974 |doi = 10.2307/3503924 |język = en}}</ref> |
|||
</references> |
|||
== Bibliografia == |
|||
=== Literatura polska === |
|||
* [[Henryk Okarma]], ''Monografie przyrodnicze – Wilk'', Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, [[Świebodzin]] 1997. |
|||
* [[Henryk Okarma]], ''Wilk – monografia przyrodniczo-łowiecka''. Wyd. Białowieża, 1992. |
|||
* [[Henryk Okarma]], ''Wilk, Canis lupus (Linne, 1758). W: Polska Czerwona Księga Zwierząt''. Red. Z. Głowaciński PWRiL, [[Warszawa]] 2001. |
|||
* [[Bogumila Jędrzejewska]], [[Włodzimierz Jędrzejewski]] ''Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej''. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, Warszawa. |
|||
* [[Andrzej Bereszyński]], ''Wilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce i jego ochrona'', [[Poznań]] 1998. |
|||
* [[Tadeusz Kaleta]], ''Dzikie psy i hieny''. WP, Warszawa 1998. |
|||
* [[Tadeusz Kaleta]], [[Katarzyna Fiszdon]], ''Wybrane zagadnienia z genetyki i zachowania się psów'', Wydawnictwo SGGW, 1999. |
|||
* [[Rafał T. Kurek]], ''Populacja wilka (Canis lupus L.) i [[Ryś euroazjatycki|rysia]] (Lynx lynx L.) w zachodniej Polsce w latach 1900–2001. Zasięg, rozmieszczenie, perspektywy rozwoju populacji''. Towarzystwo Ekologiczne „Ziemia Przede Wszystkim”, Poznań 2002: 3 – 58. |
|||
* [[Sabina Nowak]], [[Robert W. Mysłajek]] – ''Tropem wilka.'' Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, [[Godziszka]] 2000. |
|||
* [[Sabina Nowak]], [[Robert W. Mysłajek]] – ''Ochrona zwierząt hodowlanych przed wilkami.'' Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, [[Godziszka]] 1999. |
|||
* [[Sabina Nowak]], [[Robert W. Mysłajek]] – ''Poradnik ochrony zwierząt hodowlanych przed wilkami.'' Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, [[Twardorzeczka]] 2006. |
|||
* Vitus B. Droscher „Zachowania zwierząt. Skuteczne strategie przetrwania.” Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Warszawa 2001 |
|||
=== Literatura obcojęzyczna === |
|||
* [[David Mech|L. David Mech]], ''The Wolf: The Ecology and Behavior of an Endangered Species'' (1970). |
|||
* [[David Mech|L. David Mech]], ''The Way Of The Wolf.'' |
|||
* [[David Mech|L. David Mech]], ''The Arctic Wolf: Ten Years with the Pack.'' |
|||
* [[David Mech|L. David Mech]], [[Luigi Boitani]], ''Wolves: Behavior, Ecology, and Conservation'' (2003). |
|||
* [[Barry Holstun Lopez]], ''Of Wolves and Man.'' |
|||
* [[R. D. Lawrence]], ''Trail of the Wolf.'' |
|||
* [[Patricia A. Goodmann]], [[Erich Klinghammer]], ''Wolf Ethogram''. Ethology Series No.3, North American Wildlife Park Foundation, Battle Ground, 1990, s. 1–31. |
|||
* [[Erik Zimen]], ''Der Wolf. Mythos und Verhalten''. Meyster Verlag GmbH, Wien 1980. |
|||
* [[Bibikov DI]], ''The wolf: History, systematics, morphology, ecology'', 1985. Moscow. |
|||
* [[Bibikov DI]], ''Wold behaviour'' (A collection of scientific papers), 1980. Moscow. |
|||
* [[Nikolsky, AA, Frommolt, KH]], ''Wolf’s acoustic activity'', 1989. Moscow. |
|||
* {{cytuj książkę |autor = J. Franklin |autor link = John Franklin |tytuł = Narrative of a journey to the shores of the polar sea, in the years 1819, 20, 21, and 22 |data = 1823 |wydawca = John Murray |miejsce = Londyn |nazwisko r = Sabine |imię r = J. |rozdział = Zoological Appendix |strony = 647–703 |język = en |odn = tak}} |
|||
* {{Jaeger1944|s=1–256|odn=tak}} |
|||
=== Strony internetowe === |
|||
* {{cytuj |url = http://www.zbs.bialowieza.pl/?pl |tytuł = Wilk (''Canis lupus'') |opublikowany = Zakład Badania Ssakow PAN w Bialowiezy |data dostępu = 2008-08-12}} |
|||
* {{cytuj |url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Canis_lupus.html |tytuł = Canis lupus |autor = Dewey, T. & J. Smith |opublikowany = (On-line), Animal Diversity Web |data = 2002 |język = en |data dostępu = 2008-08-12}}* |
|||
* {{cytuj |url = http://www.wolf.org/ |tytuł = Teaching the World about Wolves |opublikowany = International Wolf Center |język = en |data dostępu = 2008-08-15}} |
|||
* [http://www.biznesistyl.pl/blogi/kamila-kwiatkowska/422_morderca-czy-ofiara-o-tym,-czy-powinnismy-bac-sie-wilkow.html Biznes i styl] |
|||
* {{Cytuj |url = http://www.polskiwilk.org.pl/aktualnosci,archiwum,2008,8 |tytuł = Stowarzyszenie Dla Natury „WILK” |opublikowany = polskiwilk.org.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20180216084922/http://www.polskiwilk.org.pl/aktualnosci,archiwum,2008,8 |zarchiwizowano = 2018-02-16}} |
|||
=== Artykuły === |
|||
* {{Cytuj pismo |autor = Bereszynski A., Pietruszczynska M., Jindra I., Wieckowski J., Skrobala D |tytuł = Badania porównawcze behawioru wilka Canis lupus i psa domowego Canis familiaris w warunkach hodowlanych |czasopismo = Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Zootechnika |wolumin = 51 |strony = 27–53 |data = 1999}} |
|||
* {{Cytuj pismo |autor = Bereszynski A., Kraśkiewicz A., Dworakowski W., Wieckowski J |tytuł = Badania aktywności głosowej wilków, Canis lupus, w cyklu rocznym, w warunkach hodowlanych |czasopismo = Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Zootechnika |wolumin = 52 |strony = 25–38 |data = 2000}} |
|||
* {{Cytuj pismo |autor = Bereszynski A., Kala B., Wieckowski J |tytuł = Występowanie wilka (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce Zachodniej |czasopismo = Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Zootechnika |wolumin = 53 |strony = 3–24 |data = 2001}} |
|||
* {{Cytuj pismo |autor = Sabina Nowak, Robert W. Mysłajek |tytuł = Problemy ochrony wilka Canis lupus w Polsce |czasopismo = Przegląd Przyrodniczy |strony = 3–4 |data = X 1999}} |
|||
=== Wydawnictwa okresowe === |
|||
* Biuletyny Stowarzyszenia dla Natury „Wilk” – Wilcza Sieć. |
|||
=== Literatura piękna i inne wydawnictwa === |
|||
* [[Adolf Dygasiński]] – ''Wilk, psy i ludzie.'' |
|||
* [[Farley Mowat]] – ''Nie taki straszny wilk (Never Cry Wolf).'' |
|||
== Linki zewnętrzne == |
|||
<!-- ============================================================ --> |
|||
<!-- NIE DODAWAJ WIĘCEJ LINKÓW. WIKIPEDIA NIE JEST ZBIOREM LINKÓW --> |
|||
<!-- ANI MIEJSCEM NA TWOJĄ (LUB CZYJĄKOLWIEK) REKLAMĘ!!! --> |
|||
<!-- Jeżeli sądzisz, że Twój link może się przydać, zamiast tutaj --> |
|||
<!-- umieść go najpierw na stronie dyskusji tego artykułu. Linki --> |
|||
<!-- umieszczone bez przeprowadzonej weryfikacji ZOSTANĄ USUNIĘTE --> |
|||
<!-- WCZEŚNIEJ przeczytaj http://pl.wikipedia.org/wiki/WP:LZ --> |
|||
<!-- ============================================================ --> |
|||
* {{Cytuj |url = http://www.wolf.wild.art.pl/ |tytuł = Pierwsza Polska Wilcza strona – wszystko o wilkach |opublikowany = wolf.wild.art.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20130310065549/http://www.wolf.wild.art.pl/ |zarchiwizowano = 2013-03-10}} |
|||
* {{Cytuj |url = http://wilki.bieszczady.pl/ |tytuł = Bieszczady Wolf Project |opublikowany = wilki.bieszczady.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20180806014800/http://wilki.bieszczady.pl/ |zarchiwizowano = 2018-08-06}} |
|||
* [http://www.wolfpunk.most.org.pl/ulve/ ULV – Ratuj Wilki] |
|||
* [http://www.anthropos.us.edu.pl/anthropos3/teksty/tekstB5.htm Wilk i wilkołak w kulturze] |
|||
* {{Cytuj |url = http://www.elyminnesota.com/cams/wolfcam/index3.php |tytuł = Podgląd wilków w IWC, Elly, USA kamera 3 |opublikowany = elyminnesota.com |archiwum = https://web.archive.org/web/20110810192715/http://www.elyminnesota.com/cams/wolfcam/index3.php |zarchiwizowano = 2011-08-10}} [https://web.archive.org/web/20050901141838/http://www.elyminnesota.com/cams/wolfcam/index2.php kamera 2] [https://web.archive.org/web/20051001152800/http://www.elyminnesota.com/cams/wolfcam/index.php kamera 1] |
|||
* {{otwarty dostęp}} [[Karolina Głowacka]] i Sabina Pierużek-Nowak, ''[https://www.youtube.com/watch?v=ZgT73zGe5Fk Wilki – jak kochają i polują największe drapieżniki polskich lasów?]'', kanał „Radio Naukowe” na [[YouTube]], 1 czerwca 2023 [dostęp 2023-09-21]. |
|||
{{Kontrola autorytatywna}} |
|||
[[Kategoria:Psowate]] |
[[Kategoria:Psowate]] |
||
Wersja z 12:01, 14 maj 2024
Wilk to gatunek z rodziny psowatych, który żyje w stadach zwanych watahami.