Aglibol
Aglibol – bóstwo semickie czczone przede wszystkim w syryjskiej Palmyrze jako bóg księżyca.
Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]
Należał do dawnych bóstw pochodzenia kananejskiego, a jego imię dosłownie oznaczało „byczek Pana [Bela]”[a]. W ciągu historycznym uważany był przede wszystkim za bóstwo lunarne[b]. Najprawdopodobniej – podobnie jak pokrewne bóstwa prowincjonalne (Jarhibol, Malakbel) – wywodził się z miejscowego kultu plemiennego, rozwijanego i stopniowo przekształcającego się dopiero w czasach hellenistyczno-rzymskich.
Częstokroć występował wraz z bliźniaczym Malakbelem, którego w kulcie przewyższał jednak znaczeniem – być może dlatego, iż z przesłanek etymologicznych obydwu imion wynika również starszy rodowód Aglibola[c]. Zróżnicowanie imion pozwala przypuszczać, że obydwa bóstwa występowały początkowo niezależnie, a zbliżeniu i powiązaniu uległy dopiero z biegiem czasu.
W Palmyrze zarówno Aglibol, jak i Malakbel towarzyszyli bóstwu naczelnemu, tj. Baalszaminowi, będąc jako bóstwa księżyca i słońca zarazem opiekunami płodności oraz urodzaju[1], i tworząc wraz z nim lokalną triadę. Mieli tam też najpewniej wspólną świątynię lub okrąg kultowy.
Ikonografia[edytuj | edytuj kod]
Aglibola zwykle przedstawiano z półksiężycem poza głową lub ramionami, często też zdobi go dodatkowy nimb promienisty wokół głowy. Spotykane są dwa typy jego przedstawień: jako młodzieńca i człowieka dojrzałego. Na ogół ukazywano go w rzymskim ubiorze wojskowym, z mieczem lub z tarczą i włócznią u boku. W wyobrażeniach triady bóstw palmyreńskich (syryjskich) umiejscowiony jest zawsze po prawej stronie Baalszamina, podczas gdy Belowi towarzyszy po lewej[2]. Tak właśnie ukazany jest na znanej płaskorzeźbie z Luwru, znalezionej w pobliżu syryjskiego Bir Wereb (Wadi Miyah) w okolicach Palmyry, a prezentującej trójcę najwyższych bóstw miejscowych. Podobnie Aglibol usytuowany jest na rzeźbionym fragmencie pochodzącym zapewne z kultowej niszy świątyni Baalszamina, gdzie widnieje na prawo od orła symbolizującego bóstwo naczelne[3].
Z reguły wyobrażano go w pozycji na wprost, z oczami utkwionymi w widza, co jest cechą charakterystyczną sztuki palmyreńskiej w jej konwencji „sztywnej”, przyjętej w początkach naszej ery. Dotychczas nie są poświadczone jego wizerunki na monetach, co potwierdzałoby ograniczony zasięg i rangę kultu.
Kult[edytuj | edytuj kod]
Poza reprezentowaną symboliką lunarno-solarną Aglibol z Malakbelem stanowili parę miejscowych bóstw wyraźnie związanych z wegetacją i światem zwierzęcym. Pod tym względem ściśle łączono ich ze sobą na tyle, że jako „świętym braciom” wspólnie oddawano im cześć w jednym miejscu kultowym. Określano je mianem „świętego gaju [ogrójca]” lub „ogrodu bogów”[4], co daje wyobrażenie o jego nietypowym charakterze. Sanktuarium tego dotąd w Palmyrze nie zlokalizowano. Istnienia jego przekonująco dowodzi jednak zachowany fragmentarycznie fryz (zwany też płaskorzeźbą "przymierza"), który pierwotnie zdobił portal palmyreńskiej świątyni Bela. W schematycznym przedstawieniu świątyni-ogrodu z ołtarzami i drzewem oraz z drugoplanowymi postaciami kapłanów (wiernych?), widnieją postacie obu bogów symbolicznie podających sobie nad ołtarzem ręce[5].
Również w inskrypcjach wotywnych dwa bóstwa wymieniane są razem, a uwidoczniają to nawet napisy na lampkach ofiarnych z Palmyry[6]. Symbol księżyca widniejący wśród innych symboli astralnych na miejscowych teserach pozwala zaś przypuszczać, że i w sanktuarium Aglibola odbywały się uczty rytualne ku czci bóstwa[7].
Wiele wskazuje również na to, że okazała nisza północna w celli monumentalnego sanktuarium Bela musiała zawierać i posąg Aglibola wśród triady palmyreńskiej[8]. W zestawieniu kultowym bóg księżyca łączony bywał jednak także z innym bóstwem solarnym – palmyreńskim Jarhibolem, z którym tworzy parę lub triadę[d]. Dodatkowo sporadycznie kojarzono go z syryjską "Wenus" – Astarte oraz z arabską "Gwiazdą Wieczorną" – przedislamską boginią Arsu, zwaną też Ruda[9].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ A. van Reeth: Encyclopedie…. Sens imienia wynika z przesłanki, że sierp księżyca miały pierwotnie symbolizować właśnie rogi byka (Mitologia Egiptu i starożytnego Wschodu, Warszawa 2004, s. 24). Podawane jest też inne znaczenie tego imienia: „rydwan Bela” (J. Teixidor: The Pantheon of Palmyra, Leiden 1979, s. 34n).
- ↑ Wymownie potwierdza to zastąpienie go grecką boginią księżyca Selene w przedstawieniu Zodiaku z palmyreńskiej świątyni Bela (M. Gawlikowski: Sztuka Syrii, Warszawa 1976, s. 222).
- ↑ Końcówka bol będąca przekształceniem kananejskiego ba'al, wskazuje na genezę z czasów Amorytów (XII w. p.n.e.) (O. Eissfeldt: Tempel und Kulte syrischer Städte…, Leipzig 1941, s. 84n).
- ↑ Wówczas jednak zawsze występuje po jego prawej stronie i nigdy wspólnie z Malakbelem (E. Łukasiak: Ikonografia Jarhibola, "Studia Palmyreńskie" V (1974), ss. 17-22).
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ M. Gawlikowski: Sztuka Syrii, s. 225.
- ↑ H.J.W. Drijvers: The Religion of Palmyra, Leiden 1976, s. 12n.
- ↑ H.J.W. Drijvers, dz. cyt., s. 16 ; por. M. Gawlikowski, dz. cyt., il. 88, s. 230.
- ↑ M. Gawlikowski, dz. cyt., s. 225 ; 229.
- ↑ M. Gawlikowski, dz. cyt., s. 223n.
- ↑ Sztuka Palmyry…, Warszawa 1986, s. 47, nr kat. 96.
- ↑ Sztuka Palmyry…, dz. cyt., s. 36.
- ↑ Sztuka Palmyry…, dz. cyt., s. 19.
- ↑ Mitologia Egiptu i starożytnego Wschodu, dz. cyt., s. 162.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- «Aglibol» w Mitologia Egiptu i starożytnego Wschodu. Minikompendium. Warszawa 2004
- «Aglibol» w A. van Reeth: Encyclopedie van der Mythologie. Baarn 1994
- H.J.W. Drijvers: The Religion of Palmyra. Leiden 1976
- M. Gawlikowski: Sztuka Syrii. Warszawa 1976
- J. Teixidor: The Pantheon of Palmyra (Études préliminaires aux religions orientales dans l'Empire romain 79). Leiden 1979
- O. Eissfeldt: Tempel und Kulte syrischer Städte in hellenistisch-römischer Zeit. Leipzig 1941
- Sztuka Palmyry ze zbiorów Arabskiej Republiki Syryjskiej. 50 lat polskich wykopalisk na Bliskim Wschodzie [katalog wystawy w Muz. Narodowym]. Warszawa 1986