Strona bierna w języku polskim
Strona bierna w języku polskim – kategoria gramatyczna służąca do przedstawienia dopełnienia jako podmiotu w języku polskim.
Uwagi ogólne[edytuj | edytuj kod]
Strona bierna ma w języku charakter czysto składniowy; przy przekształceniu zdania ze strony czynnej na bierną podlega przebudowanie całej struktury zdania: podmiot w zdaniu czynnym staje się dopełnieniem, dopełnienie bliższe przekształca się w podmiot, zmienia się forma czasownika z prostej na złożoną. Po przekształceniu pod względem znaczeniowym zdanie jest tym samym komunikatem, co oznacza, że strona nie jest wartością semantyczną[1]. Jej zadaniem jest zmiana hierarchii w treści zdania: elementy dotychczas towarzyszące po przekształceniu nabierają większego znaczenia. W zdaniu najważniejsze miejsce zajmuje wykonawca czynności, niższe miejsce zajmuje obiekt lub rezultat czynności (Dozorca sprząta podwórze), przyczyna (Student ziewa z nudów) czy miejsce (On mieszka w Edynburgu). Strona bierna powoduje odwrócenie hierarchii: Podwórze jest sprzątane przez dozorcę. Zastosowanie strony biernej może powodować niekiedy zmianę znaczenia[2]. Językoznawczyni Alicja Nagórko podaje następujący przykład:
- Bobry budują tamy.
- Tamy są budowane przez bobry.
Pierwsze zdanie zawiera ogólne informacje o zwyczajach bobrów, natomiast zdanie drugie może być rozumiane jako informacja o budowaniu tam[3].
Tworzenie strony biernej[edytuj | edytuj kod]
Strona bierna w języku polskim jest formą analityczną (złożoną): w jej skład wchodzą formy osobowe czasowników być, zostać oraz imiesłów bierny czasownika głównego. W języku polskim strona bierna odmienia się w liczbie pojedynczej, występuje w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim, w liczbie mnogiej występuje w rodzajach męskoosobowym i niemęskoosobowym (żeńskorzeczowym)[4].
Liczba pojedyncza:
| rodzaj męski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki |
|---|---|---|
| jestem widziany | jestem widziana | * jestem widziane |
| jesteś widziany | jesteś widziana | * jesteś widziane |
| jest widziany | jest widziana | jest widziane |
Form oznaczonych gwiazdką nie używa się.
Liczba mnoga:
| rodzaj męskoosobowy | rodzaj żeńskorzeczowy |
| jesteśmy widziani | jesteśmy widziane |
| jesteście widziani | jesteście widziane |
| są widziani | są widziane |
Aspekt dokonany i niedokonany[edytuj | edytuj kod]
Strona bierna może występować zarówno w aspekcie niedokonanym, jak i dokonanym. Rzutuje to na wybór czasownika posiłkowego do tworzenia form strony. Czasownika być można użyć w obu przypadkach[4]:
- jestem zaproszony na imieniny
- książka jest czytana.
Czasownik posiłkowy zostać odnosi się wyłącznie do czasowników dokonanych, niezależnie od czasu[4]:
- zostałem zaproszony na imieniny
- książka zostanie pokazana na wystawie.
Z występowaniem czasowników dokonanych i niedokonanych związane jest również tworzenie czasów w stronie biernej. Czasowniki niedokonane w stronie biernej tworzą trzy czasy: czas teraźniejszy, przeszły i przyszły. Czasowniki dokonane tworzą dwa czasy: przeszły dokonany i przyszły dokonany: zostałem zaproszony i zostanę zaproszony[4].
| czas przeszły niedokonany | czas przeszły dokonany | czas teraźniejszy | czas przyszły niedokonany | czas przyszły dokonany |
|---|---|---|---|---|
| byłem proszony | zostałem zaproszony | jestem proszony | będę proszony | zostanę zaproszony |
| byłeś proszony | zostałeś zaproszony | jesteś proszony | będziesz proszony | zostaniesz zaproszony |
| był proszony | został zaproszony | jest proszony | będzie proszony | zostanie zaproszony |
| byliśmy proszeni | zostaliśmy zaproszeni | jesteśmy proszeni | będziemy proszeni | zostaniemy zaproszeni |
| byliście proszeni | zostaliście zaproszeni | jesteście proszeni | będziecie proszeni | zostaniecie zaproszeni |
| byli proszeni | zostali zaproszeni | są proszeni | będą proszeni | zostaną zaproszeni |
Formy strony biernej występują również w trybie warunkowym: czasowniki posiłkowe być, zostać przyjmują wtedy formy warunkowe byłbym, zostałbym w odpowiedniej osobie i liczbie. Podobnie jak w trybie oznajmującym, w liczbie pojedynczej mogą być w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim, a w liczbie mnogiej w rodzaju męskoosobowym i żeńskorzeczowym[4].
Liczba pojedyncza:
| rodzaj męski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki |
|---|---|---|
| byłbym widziany | byłabym widziana | * byłobym widziane |
| byłbyś widziany | byłabyś widziana | * byłobyś widziane |
| byłby widziany | byłaby widziana | byłoby widziane |
Liczba mnoga:
| rodzaj męskoosobowy | rodzaj żeńskorzeczowy |
| bylibyśmy widziani | byłybyśmy widziane |
| bylibyście widziani | byłybyście widziane |
| byliby widziani | byłyby widziane |
Użycie strony biernej[edytuj | edytuj kod]
Strona bierna uchodzi za bardziej skomplikowaną od strony czynnej i występuje w języku rzadziej[5]. Używa się jej wtedy, kiedy chce się podkreślić, że dana czynność jest wykonywana na podmiocie, który zachowuje się biernie: Dziecko jest kąpane. Zamiennikiem dla strony biernej w wielu przypadkach bywa forma nieosobowa[5]:
- Jaki film jest teraz grany w kinie? (strona bierna) → Jaki film teraz grają w kinie? (forma nieosobowa)
Strona bierna bywa wyrażana także przez użycie strony zwrotnej (czasownika z się), kiedy podmiot czynności nie jest określony. Roman Laskowski w haśle w Encyklopedii wiedzy o języku polskim podaje przykład »Płaszcz się właśnie szyje.«[6].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 104.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 104-105.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 105.
- ↑ a b c d e Bąk 1977 ↓, s. 358.
- ↑ a b Bąk 1977 ↓, s. 359.
- ↑ * Stanisław Urbańczyk (red.), Encyklopedia wiedzy o języku polskim, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1978, s. 335.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Piotr Bąk, Gramatyka języka polskiego. Zarys popularny, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977, ISBN 83-214-0923-7.
- Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007, ISBN 978-83-01-15390-8.