Baszta Halszki

Baszta Halszki

nr rej. 2457/A z 21.12.1932
Państwo	Polska
Miejscowość	Szamotuły
Typ budynku	wieża mieszkalno-obronna
Kondygnacje	4
Ukończenie budowy	XV w.
Ważniejsze przebudowy	1518
Położenie na mapie Polski Baszta Halszki
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Baszta Halszki
Położenie na mapie powiatu szamotulskiego Baszta Halszki
Położenie na mapie gminy Szamotuły Baszta Halszki
Położenie na mapie Szamotuł Baszta Halszki
52°36′52,8690″N 16°34′37,0596″E
Strona internetowa

Baszta Halszki – późnogotycka wieża mieszkalna, zwana także wieżą czarnej księżniczki, pozostałość dawnego systemu obronnego zamku w Szamotułach. W jego skład wchodziły ponadto narożnikowe baszty obronne połączone murem oraz zachowana od strony wschodniej i południowej fosa. Zbudowana jest na planie prostokąta, ma cztery kondygnacyjne. Wzniesiono ją w XV wieku jako budowlę obronną i około 1518 r. przystosowano do celów mieszkalnych.

Od 1957 r. była siedzibą Muzeum Ziemi Szamotulskiej. Obecnie wchodzi w skład zespołu Muzealnego Zamku Górków. Ekspozycja w Baszcie Halszki poświęcona jest dziejom miasta i najbliższej okolicy. Na czterech kondygnacjach pokazano historię od czasów najdawniejszych do 1945 roku.

• Piwnica Baszty – w piwnicy baszty zorganizowano stałą wystawę archeologiczną przedstawiającą pradzieje Ziemi Szamotulskiej; ekspozycję tworzą rekonstrukcje pochówków od epoki brązu do wczesnego średniowiecza oraz umieszczone w gablotach wybrane zabytki z poszczególnych epok archeologicznych
• II kondygnacja – komnata Halszki, celem tej ekspozycji, prezentowanej na drugiej kondygnacji baszty, jest ukazanie funkcji mieszkalnych tego wnętrza,
• III kondygnacja – dzieje miasta od 1231 r. (najstarsza wzmianka dotycząca Szamotuł) do początku XIX wieku – temu problemowi poświęcona jest trzecia kondygnacja baszty,
• IV kondygnacja – dzieje miasta od XIX wieku do 1945 r.

• 
• 
• 
• 
  Widok sprzed 1917

Historia

Według Witolda Gałki wieża była najstarszą, pierwotnie wolnostojącą częścią obecnego zespołu zamkowego i datował jej powstanie na koniec 2. ćwierć XV w. Z kolei Jan Skuratowicz przypisał budowę wieży Dobrogostowi lub jego synowi Piotrowi, określając ją jako obronno-mieszkalną wieżę przybramną. Wyniki innych badań wskazują, że budowę wieży należy łączyć z Piotrem Szamotulskim, lub jego synem Andrzejem Szamotulskim. Należy też sądzić, że budowla ta była pierwotnie wolnostojąca i dlatego jej budowniczy zdecydował się na umieszczenie machikułów we wszystkich elewacjach, a nie tylko od strony zagrożenia, na zewnątrz murów zamkowych. Podobnie istnienie diagonalnych przypór wskazuje na pierwotnie samotne posadowienie budowli.

Z wieżą związana jest tragiczna historia księżny Elżbiety Ostrogskiej (Halszki). Elżbieta była córką księcia Ilii Ostrogskiego i Beaty Kościelskiej. Zmarły tuż przed jej urodzeniem 19 listopada 1539 r. ojciec pozostawił olbrzymi majątek położony na Wołyniu. O rękę Halszki, która oprócz wielkich posiadłości po ojcu, po matce odziedziczyła niezwykłą urodę, zaczęli ubiegać się liczni panowie polscy, litewscy i ruscy. Ich zakusy skutecznie odpierała księżna Beata, pragnąca jak najkorzystniejszego układu majątkowego, a także stryj Halszki – książę Wasyl Konstanty Sanguszko. Jako jej prawny opiekun chciał on, aby majątek Ostrogskich nie dostał się w ręce panów polskich. Beata jednak zwlekała z wydaniem córki za mąż. O ożenek z Halszką starał się m.in. starosta czerkaski Dymitr Sanguszko, który w 1553 roku najechał Ostróg i siłą zmusił Halszkę do ożenku. Postępek Dymitra wywołał wielkie oburzenie w całym kraju. Król Zygmunt August skazał Dymitra na śmierć i infamię. Król zdecydował wydać Halszkę za mąż za wojewodę poznańskiego Łukasza III Górkę. Beata nie popierała tego małżeństwa, ale nie ośmieliła się sprzeciwić się królowi. Wesele miało miejsce w Warszawie w 1555 r. Halszka jednak posłuszna woli matki uciekła wraz z nią do Lwowa, chroniąc się za murami jednego z klasztorów. Beata doprowadziła do ślubu Halszki z kniaziem Symeonem Olelkowiczem Słuckim. Jednak ślub kniazia z Elżbietą nie zdał się na nic. Górka po zdobyciu klasztoru zabrał żonę do swojego zamku w Szamotułach. Tam, jak głosi legenda, uwięził ją w baszcie, a na twarz założył czarną, metalową maskę. Każdego dnia mogła udawać się podziemnym krużgankiem do pobliskiej Kolegiaty, aby wysłuchać mszy św. i żałować za popełnione grzechy. W wieży przebywała przez 14 lat aż do śmierci Łukasza Górki w 1573 roku.

Architektura

Wieża została zbudowana na rzucie zbliżonym do prostokąta, o wymiarach ok. 8,25 × 10,75 m, z diagonalnymi przyporami w narożach. Czterokondygnacyjna budowla posiada najwyższą kondygnacją nadwieszoną, wyodrębnioną arkadowym fryzem, kryjącym otwory machikuł. Na każdym poziomie znajdowały się pierwotnie jednoprzestrzenne izby z niewielką sienią, nakryte najprawdopodobniej płaskimi stropami drewnianymi. Jedynie w przyziemiu założono kolebkowe sklepienie, być może wzniesione jednak w późniejszym czasie z rozbiórkowego materiału. We wnętrzach od początku istnienia budowli funkcjonowały urządzenia grzewcze (kominki) oraz wykusz służący za latrynę. Ościeża okienne zdobione dekoracją malarską o motywach rybiego pęcherza. Komunikację między piętrami zapewniały zewnętrzne drewniane schody i ganki. Ceglane elewacje ożywiały blendy, zamknięte łukami w ośli grzbiet. Otoczenie wieży oraz jej pierwotny obwód obronny są słabo rozpoznane. Zapewne towarzyszyły jej murowane budynki mieszkalne, znacznie przekształcone w XIX w. Natomiast odsłonięte w pobliżu wieży pozostałości kompleksu bramnego z czworoboczną basztą i wysuniętym przedbramiem, jak też mur obronny ze strzelnicami dla broni palnej, zdają się być już dziełem późniejszym z XVI wieku.

Bibliografia

• Krygier R, Mordal P., Vademecum Krajoznawcze Ziemi Szamotulskiej, Szamotuły: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Oddział w Szamotułach, 2002.
• Mordal P., Ziemia Szamotulska, Poznań 1993.