Cieszynka (broń)

Cieszynki w Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie

Zamek kołowy cieszynki

Cieszynka – lekka, małokalibrowa strzelba myśliwska przeznaczona do polowań na siedzące ptactwo (stąd zwana też ptaszniczką), produkowana w Cieszynie od drugiej połowy XVI wieku.

Charakteryzuje się ona bogatym zdobieniem łoża przy pomocy intarsji i inkrustacji masą perłową, rogiem i mosiądzem, kolbą w kształcie „sarniej nóżki”, gwintowaną lufą oraz specjalną konstrukcją zamka kołowego (zamek kurlandzki). Cieszynki produkowało kilkudziesięciu rusznikarzy zebranych w cech z przeznaczeniem dla bogatych odbiorców.

Dziś cieszynki są jednymi z najbardziej poszukiwanych przez kolekcjonerów obiektów dawnej broni. W muzeach i kolekcjach na całym świecie zachowało się ich około 300 sztuk. Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie posiada cztery egzemplarze.

Opis

Cieszynka należy do małokalibrowych strzelb ptaszniczych wytwarzanych od XVI wieku w Cieszynie. Jest to ręczna broń palna, z której strzelano przykładając kolbę do twarzy. Była bardzo lekka, a pod względem celności i donośności pocisków nie ustępowała innym rodzajom broni. Wyróżnia ją nie tylko kolba w kształcie sarniej nóżki, ale też bogata dekoracja w tak zwanym stylu cieszyńskim. Polegała ona głównie na gęstej inkrustacji łóż oraz kolby kością (rzadziej kością słoniową), rogiem jelenim, masą perłową, drutem mosiężnym a czasem też małymi szkiełkami imitującymi drogie kamienie. Motywami zdobniczymi były zwierzęta, fantastyczne stwory, sceny myśliwskie, rzadziej sceny religijne na przykład walka Samsona z lwem. Zdobiono także lufy, poprzez rytowanie i złocenie lub rytowane nakładki mosiężne. Istnieją jednak cieszynki, których łoża lub kolby nie są zdobione. Były to egzemplarze dla biedniejszych odbiorców lub przeznaczone na broń wojskową.

Cieszynka posiada specyficzny mechanizm zapalający – jest nim zamek kołowy. Proch zapala się przy pomocy koła z hartowanej stali, które kręcąc się dotyka do powierzchni pirytu powodując krzesanie iskier. Z powodu swojej skomplikowanej budowy zamek kołowy produkowany był przez cech ślusarzy-zameczników. Łoża często wykonywali i zdobili szyftarze, ale również sami rusznikarze. Nie ma w archiwaliach wzmianki na temat produkcji luf, które prawdopodobnie sprowadzano. Ostatnim rzemieślnikiem, który dopasowywał wszystkie części strzelby był rusznikarz. Korzystano też z pomocy złotników, grawerów, kowali, mosiężników czy stolarzy. W stylu cieszyńskim zdobiono również innego rodzaju broń to jest flinty, pistolety, arkebuzy, a także prochownice. Cech w Cieszynie założono w 1590 roku. Rzemieślnikami przebywającymi w tym czasie na terenie Cieszyna byli głównie Niemcy, Czesi oraz Polacy.

Bibliografia

• Jan Kruczek: Rusznikarstwo szkoły cieszyńskiej, Pszczyna 2001.