Derogacja (prawa człowieka)

Derogacja w międzynarodowym systemie ochrony praw człowieka oznacza tymczasowe zawieszenie wykonywania zobowiązań nałożonych na państwo-stronę umowy międzynarodowej z dziedziny ochrony praw człowieka. Derogacja zobowiązań jest możliwa pod ściśle określonymi warunkami - przeważnie jest to wyjątkowe niebezpieczeństwo publiczne zagrażające istnieniu narodu i ogłoszone urzędowo. W klauzuli derogacyjnej znajduje się też zawsze katalog praw niederogowalnych, czyli takich, których wykonywania państwo nie może zaprzestać.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966)

Przepisy regulujące sposób stosowania derogacji przez państwa-strony Państwa-strony MPPOiP znajdują się w artykule 4 Paktu. Sygnatariusz Paktu może skorzystać z klauzuli derogacyjnej jedynie w sytuacji urzędowo ogłoszonego niebezpieczeństwa publicznego, które może zagrozić istnieniu narodu. Zawieszenie wykonywania praw następuje w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji, nie może też pociągać za sobą dyskryminacji wyłącznie z powodu rasy, koloru skóry, płci, języka, religii lub pochodzenia społecznego. O korzystaniu z prawa do zawieszenia stosowania zobowiązań państwo musi niezwłocznie poinformować pozostałe państwa-strony Paktu za pośrednictwem Sekretarza Generalnego ONZ. Katalog praw niederogowalnych w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych obejmuje:

• prawo do życia
• zakaz wydawania i wykonywania kary śmierci za przestępstwa nie będące najcięższymi zbrodniami
• zakaz wydawania i wykonywania kary śmierci na podstawie nieprawomocnego wyroku sądu
• zakaz ludobójstwa
• prawo skazanego na śmierć do ubiegania się o ułaskawienie lub zmianę kary
• prawo skazanego na śmierć do amnestii, ułaskawienia lub zmiany kary
• zakaz wydawania wyroków śmierci za przestępstwa popełnione przez osoby poniżej 18 lat
• zakaz wykonywania wyroków śmierci na kobietach ciężarnych
• zakaz tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania
• zakaz niewolnictwa, handlu niewolnikami i poddaństwa
• zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych
• zakaz retroaktywności prawa
• prawo do podmiotowości prawnej
• prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania oraz ich uzewnętrzniania

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1950)

Europejska Konwencja Praw Człowieka, uchwalona na forum Rady Europy, zezwala na derogację wykonywania zobowiązań przez sygnatariuszy w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu. Państwo składa stosowną deklarację, zawierającą powody i środki podjęte przy derogacji zobowiązań, Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy. Również poprzez złożenie Sekretarzowi Generalnemu deklaracji państwo informuje następnie o terminie przywrócenia wykonywania praw uprzednio derogowanych.

Katalog praw niederogowalnych w EKPC obejmuje:

• prawo do życia
• zakaz wykonywania kary śmierci bez wyroku sądu
• zakaz tortur ani nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania
• zakaz niewolnictwa i poddaństwa
• zakaz retroaktywności prawa

Bibliografia

• Michał Balcerzak, Sebastian Sykuna, Leksykon ochrony praw człowieka, Warszawa 2010
• Wasiński Marek Jan, Prawa człowieka w zarysie. Skrypt wykładu, Łódź 2014
• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167
• Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284