Poddaństwo

Poddaństwo – forma uzależnienia chłopów od pana w społeczeństwie feudalnym. Polegało na przymusowym świadczeniu chłopa na rzecz pana danin, robocizny i innych nakazów. Forma ta była usankcjonowana instytucjonalnie i prawnie, pociągająca za sobą represje. Poddaństwo miało charakter przymusu pozaekonomicznego.

Wyróżnia się trzy rodzaje poddaństwa:

• Osobiste – ograniczenia swobody osobistej chłopów. Obejmowała: przywiązanie chłopów do ziemi i miejsca zamieszkania, zakaz posyłania dzieci do miasta na naukę zawodu, nakaz posyłania dzieci na służbę do dworu, nakaz najmów przymusowych. Na poddaństwo osobiste składał się podatek pogłówny (od każdego poddanego) i tzw. banalitety. Pan feudalny mógł oderwać chłopów od ziemi i przeznaczyć ich na sprzedaż lub dzierżawę.
• Gruntowe – ograniczenia w swobodzie dysponowania gruntem wynikające z pańskiej zwierzchności nad ziemią. Chłop nie mógł sprzedać i kupić ziemi bez zgody pana. W skład tego rodzaju poddaństwa wchodziła renta feudalna.
• Sądowe – podległość sądownicza (jurysdykcja patrymonialna). Skutek przejścia sądownictwa z władcy na pana feudalnego. Pan feudalny posiadał immunitet sądowy. Zyskał nieograniczone możliwości egzekwowania praw. Skazywał chłopów głównie na karę chłosty, grzywnę lub tortury. Jurysdykcja patrymonialna zastąpiła ławy sołeckie, które wcześniej stanowiły władzę sądowniczą pierwszej instancji.

Poddaństwo pojawiło się w Polsce w XII wieku, we wszystkich trzech rodzajach. Poddaństwo sądowe polegające na wyłącznej podległości sądom dominialnym dotknęło chłopa w 1518 r. Poddaństwo osobiste regulowała konstytucja z 1496 r. zezwalająca na opuszczenie wsi w ciągu roku tylko jednemu chłopu. Wprowadzono też zakaz zawierania małżeństw bez uzyskania przez chłopa zgody pana. Odpowiedzią chłopów na zaostrzające się poddaństwo były ucieczki ze wsi, zwane zbiegostwem. Silnie ograniczył poddaństwo dopiero uniwersał połaniecki wydany w 1794 r. przez Tadeusza Kościuszkę. W Księstwie Warszawskim poddaństwo zniosła konstytucja z 1807 r. i dekret grudniowy. Ostatecznie poddaństwo zostało zlikwidowane w XIX wieku. Było dziedziczne, tzn. dzieci dziedziczyły pozycję społeczną swoich rodziców.

Zniesienie poddaństwa w różnych krajach

• Wołoszczyzna: 1746 (reformy rolne w 1864 dokończyły procesu).
• Mołdawia: 1749 (reformy rolne w 1864 dokończyły procesu).
• Sabaudia: 19 grudnia 1771.
• Francja: 8 sierpnia 1779 (pierwszy etap; drugi etap: 1789).
• Austria: 1 listopada 1781; (pierwszy etap; drugi etap: 1848).
• Czechy: 1 listopada 1781 (pierwszy etap; drugi etap: 1848).
• Badenia: 23 lipca 1783.
• Dania: 20 czerwca 1788.
• Republika Helwecka: 4 maja 1798.
• Serbia: 1804 (de facto, de jure in 1830).
• Szlezwik-Holsztyn: 19 grudnia 1804.
• Pomorze Szwedzkie: 4 lipca 1806.
• Księstwo Warszawskie Polska: 22 lipca 1807.
• Prusy: 9 października 1807; (zaskutkowało w 1811-1823).
• Meklemburgia: październik 1807 (zaskutkowało w 1820).
• Bawaria: 31 sierpnia 1808.
• Księstwo Nassau: 1 września 1812.
• Estonia: 23 marca 1816.
• Kurlandia: 25 sierpnia 1817.
• Wirtembergia: 18 listopada 1817.
• Liwonia: 6 marca 1819.
• Hanower: 1831.
• Saksonia: 17 marca 1832.
• Węgry: 11 kwietnia 1848 (po raz pierwszy), 2 maja 1853 (po raz drugi).
• Chorwacja: 8 maja 1848.
• Cesarstwo Austrii: 7 września 1848.
• Bułgaria: 1858; (de jure przez Cesarstwo Osmańskie; de facto w 1880).
• Cesarstwo Rosyjskie: 19 lutego 1861; (reforma uwłaszczeniowa Aleksandra II).
• Tonga: 1862.
• Polska; Królestwo Kongresowe: 1864.
• Gruzja: 1864-1871.
• Kałmucja: 1892.
• Bośnia i Hercegowina: 1918
• Afganistan: 1923.
• Anglia: zanikło do XV-XVI wieku, ale tytuły dzierżawcze (Copyhold tenure) zniesiono oficjalnie dopiero w końcu 1925 roku.
• Bhutan: oficjalnie zniesione w 1959.
• Tybet: być może w 1959, choć użycie słowa poddany co do Tybetu jest kontrowersyjne.

Bibliografia

• Szpak, Jan: Historia gospodarcza powszechna. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997