Heksametr nonniański

Heksametr nonniański – grecki system wersyfikacyjny opracowany w V wieku przez Nonnosa z Panopolis na podstawie heksametru kallimachowego w związku z zanikiem iloczasu w języku greckim.

Technika heksametru homeryckiego zmodyfikowana w wielu punktach w III wieku przed Chrystusem przez Kallimacha przetrwała do IV wieku, kiedy to recytacja zaczęła coraz bardziej odbiegać od naturalnego kierunku rozwoju języka greckiego, w którym zanikało poczucie iloczasu, a dotychczasowy akcent melodyczny przeszedł w ekspiratoryczny. Sprawiło to, że dotychczasowy heksametr iloczasowy z dynamicznym akcentem i prawie bez różnic iloczasowych w głoskach akcentowanych i nieakcentowanych (prawie gdyż w istocie głoski akcentowane były wymawiane minimalnie dłużej) upodobnił się do prozy, i to nierytmicznej. Próby zaradzenia tej tendencji podjęli poeci egipscy V wieku. Głównym ich przedstawicielem był Nonnos z Panopolis.

Nonnos podjął starania, by akcent wierszowy uzgodnić z wyrazowym, to jest tak dobierać wyrazy, by sylaby metrycznie długie były zarazem sylabami akcentowanymi. Powodowało to wiele ograniczeń w budowie heksametru:

• między innymi syllaba biceps (długa pokrywająca się z dwiema krótkimi) musiała być wypełniona zgłoską akcentowaną, stąd przy cezurze męskiej, między dwoma stykającymi się stopami leży zawsze biceps dwuzgłoskowa;
• heksametr nonniański stale akcentuje przedostatnią zgłoskę wiersza;
• wiersze z cezurą męską uzupełnia o dodatkową cezurę po 4. longum (dawna sylaba długa, odtąd również akcentowana);
• nie dopuszcza końca wyrazu po 5. longum;
• wyklucza spondej w piątej stopie;
• wyklucza następstwo po sobie dwóch spondejów, chyba że przedzielonych cezurą męską;
• monosylaby na końcu wiersza mogą stać tylko przy cezurze bukolicznej;
• na końcu wiersza nie są dopuszczalne proparoksytony, a krótkie sylaby końcowe możliwe są tylko przy więcej niż dwuzgłoskowych paroksytonach lub perispomena, jak też przy spójnikach: de, men, gar i zaimku autos;
• paroksytony i oksytony przed cezurą męską stoją tylko wtedy, gdy poprzedza ją cezura trithemimeres.

Specjaliści naliczyli 19 rozmaitych ograniczeń. Czynią one pisanie tego typu wierszem niezwykle skomplikowanym, a sam wiersz ze względu na przewagę daktyli nad spondejami - monotonnym.

W heksametrze nonniańskim oprócz samego Nonnosa tworzyli w V i VI wieku: Pamprepios, Chrystodor z Koptos, Jan z Gazy, Agatiasz Scholastyk, Trifiodoros, Kolutos, Muzajos. Ostatnim poetą piszącym heksametrem nonniańskim był tworzący w VII wieku Jerzy Pizydes.

Bibliografia

• Tadeusz Sinko: Zarys historii literatury greckiej. T. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964.