Klitoria
 Kwiat klitorii ternateńskiej | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
klitoria | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Clitoria Linnaeus Sp. Pl. 753. 1 Mai 1753[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
|
| |||
Klitoria (Clitoria L.) – rodzaj roślin z rodziny bobowatych. Obejmuje co najmniej 66 gatunków[5], występujących dziko w strefie tropikalnej i subtropikalnej[6], z kilkoma gatunkami sięgającymi do strefy klimatu umiarkowanego[7]. Nazwa naukowa nadana została z powodu podobieństwa kwiatów do łechtaczki (clitoris). Z tych samych powodów rośliny wykorzystywane były w medycynie tradycyjnej jako afrodyzjak i w leczeniu chorób wenerycznych.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Pnącza wieloletnie, często o pędach drewniejących[6].
- Liście
- Złożone, z trzema, pięcioma lub siedmioma listkami i trwałymi przylistkami[6].
- Kwiaty
- Motylkowe, odwrócone, okazałe, wyrastają z kątów liści pojedynczo lub po dwa. Przysadki w parach, podobne do przylistków, poza tym u nasady kielicha podobne podkwiatki, u niektórych gatunków okazałe, czasem liściokształtne. Kielich błoniasty, lejkowaty, 5-działkowy. Ząbki działek lancetowate lub trójkątne, równej długości lub krótsze od rurki kielicha. Płatki korony, także w liczbie 5, dłuższe od kielicha. Górny płatek to okazały żagielek, z powodu skręcenia kwiatów skierowany jest w dół, jest płasko rozpostarty lub kapturkowaty, na końcach nieco owłosiony. Boczne płatki i płatek dolny tworzą znacznie krótsze skrzydełka i łódeczkę. Wewnątrz łódeczki znajduje się 10 pręcików i słupek. Pręciki zrosłe są w rurkę i tylko jeden, najwyższy, jest zwykle wolny. Zalążnia jest górna, powstaje z jednego owocolistka i zawiera wiele zalążków rozwijających się w nasiona. Szyjka słupka jest długa i wygięta[6].
- Owoce
- Strąki cylindryczne lub spłaszczone, równowąskie lub owalne, mięsiste. Zawierają nasiona owalne lub kulistawe[6].
Nomenklatura
[edytuj | edytuj kod]Charakterystyczny wygląd kwiatów, podobnych do kobiecych zewnętrznych narządów płciowych, był powodem nadania rodzajowi nazwy naukowej od łacińskiej nazwy łechtaczki (clitoris). Wiele nazw ludowych tych kwiatów w różnych językach ma podobne odniesienia. Pierwsza nazwa naukowa została opublikowana przez gdańskiego przyrodnika Johanna Philippa Breyna w 1678 (Flos clitoridis ternatensibus). Nazwa Clitoria ustalona została przez Karola Linneusza w 1753[4]. Z powodów obyczajowych kilkakrotnie proponowano zmianę tej nazwy (na Vexillaria Eaton 1817 i Nauchea Descourtilz 1826), jednak zmiany te nie zostały zaakceptowane[4].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna rodzaju według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)
Jeden z rodzajów podrodziny bobowatych właściwych Faboideae w rzędzie bobowatych Fabaceae s.l.[2] W obrębie podrodziny należy do plemienia Phaseoleae i podplemienia Clitoriinae[8].
- Wykaz gatunków[5]
- Clitoria amazonum Benth.
- Clitoria andrei Fantz
- Clitoria annua J.Graham
- Clitoria arborea Benth.
- Clitoria arborescens R.Br.
- Clitoria australis Benth.
- Clitoria brachycalyx Harms
- Clitoria brachystegia Benth.
- Clitoria canescens Fantz
- Clitoria cavalcantei Fantz
- Clitoria cordiformis Fantz
- Clitoria cordobensis Burkart
- Clitoria coriacea Schery
- Clitoria dendrina Pittier
- Clitoria densiflora (Benth.) Benth.
- Clitoria epetiolata Burkart
- Clitoria fairchildiana R.A.Howard
- Clitoria falcata Lam.
- Clitoria flagellaris (Benth.) Benth.
- Clitoria flexuosa Fantz
- Clitoria fragrans Small
- Clitoria froesii Fantz
- Clitoria glaberrima Pittier
- Clitoria guianensis (Aubl.) Benth.
- Clitoria hanceana Hemsl.
- Clitoria hermannii Fantz
- Clitoria heterophylla Lam.
- Clitoria humilis Rose
- Clitoria irwinii Fantz
- Clitoria javanica Miq.
- Clitoria javitensis (Kunth) Benth.
- Clitoria juninensis Fantz
- Clitoria kaessneri Harms
- Clitoria kaieteurensis Fantz
- Clitoria lasciva Benth.
- Clitoria laurifolia Poir.
- Clitoria leptostachya Benth.
- Clitoria linearis Gagnep.
- Clitoria macrophylla Benth.
- Clitoria magentea Fantz
- Clitoria magnifica Alf.Fern. & P.Bezerra
- Clitoria mariana L.
- Clitoria mexicana Link
- Clitoria monticola Brandegee
- Clitoria moyobambensis Fantz
- Clitoria nana Benth.
- Clitoria nervosa Herzog
- Clitoria obidensis Huber
- Clitoria pendens Fantz
- Clitoria plumosa Fantz
- Clitoria polystachya Benth.
- Clitoria pozuzoensis J.F.Macbr.
- Clitoria rubiginosa Pers.
- Clitoria sagotii Fantz
- Clitoria selloi Benth.
- Clitoria simplicifolia (Kunth) Benth.
- Clitoria snethlageae Ducke
- Clitoria steyermarkii Fantz
- Clitoria stipularis Burkart
- Clitoria ternatea L. – klitoria ternateńska
- Clitoria triflora S.Watson
- Clitoria tunuhiensis Fantz
- Clitoria vaupellii J.Graham
- Clitoria woytkowskii Fantz
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]
Większe znaczenie ekonomiczne ma tylko szerzej rozpowszechniona klitoria ternateńska, pozostałe gatunki znane są tylko lokalnie. Najwyraźniej z powodu specyficznego wyglądu kwiatów i tzw. nauki o sygnaturach, z której wynikać miało, że na każdą chorobę istnieje ziele rozpoznawane przez odpowiedni kształt lub barwę, rośliny z tego rodzaju wykorzystywano w celu poprawy płodności, regulacji cyklu miesiączkowego i w leczeniu rzeżączki[7]. Sproszkowany korzeń klitorii ternateńskiej stosowany jest w medycynie ajurwedyjskiej[9]. Kwiaty tego gatunku wykorzystywane są też jako błękitny barwnik spożywczy[10].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-26] (ang.).
- ↑ a b c Clitoria. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2014-06-03].
- ↑ a b c Paul R. Fantz. Nomenclatural Notes on the Genus Clitoria for the Flora North American Project. „Castanea”. 65, 2, s. 89-92, 2000.
- ↑ a b Clitoria. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2014-06-03].
- ↑ a b c d e Ren Sa & Michael G. Gilbert: Clitoria. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-06-03].
- ↑ a b Paul R. Fantz. Ethnobotany of Clitoria (Leguminosae). „Economic Botany”. 45, 4, s. 511-520, 1991. DOI: 10.1007/BF02930715.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-06-03].
- ↑ The Ayurvedic Pharmacopoeia of India (Part I Volume II). Government of India. Ministry of Health and Family Welfare. s. 10-11. [dostęp 2014-06-03].
- ↑ Sinha, Keka; Das, Papita; Datta, Siddhartha. Natural Blue Dye from Clitoria Ternatea: Extraction and Analysis Methods. „Research Journal of Textile & Apparel”. 16, 2, s. 34, 2012.