Dżangalije

Mirza Kuczek-chan

Dżangalije (z perskiego partyzantka leśna, Ludzie z Lasu) – ruch partyzancki w regionie Gilanu, początkowo łączący hasła socjalistyczne i komunistyczne z islamskimi; z czasem uległ radykalizacji i w bliskiej współpracy z komunistami rosyjskimi utworzył Radziecką Republikę Iranu (Republikę Gilańską), która istniała od czerwca 1920 do lutego roku następnego.

Historia

Ruch dżangalije ukształtował się na okupowanych od 1909 przez Rosję ziemiach nad Morzem Kaspijskim, w Gilanie, na nielicznych w Iranie terenach zalesionych i w paśmie Alborzu (Elburs). Panowały tam warunki dogodne dla działania oddziałów partyzanckich. Anna Krasnowolska uważa dżangalije za jedną z późnych kontynuacji ruchu rewolucji konstytucyjnej. Na czele partyzantki stał Mirza Kuczek-chan, który rozpoczął walkę w Gilanie przed 1916, kierując trzystuosobowym oddziałem. Jego oddziały zdobywały broń od dezerterów rosyjskich i dokonywały napadów na zamożnych posiadaczy ziemskich, porywając ich dla okupu. Równocześnie walczyły zarówno z Rosjanami, a po 1918 z oddziałami brytyjskimi interweniującymi na Zakaukaziu. W starciach z Brytyjczykami dżangalije ponieśli poważne straty.

Początkowo program dżangalije zawierał silne akcenty islamskie, współpracował z organizacją Ettehad-e Eslam, związaną z kolei z tureckimi panislamistami. Wyraźne były w nim również wpływy socjalistyczne i komunistyczne. Powstańcy żądali również respektowania zapisów konstytucyjnych dotyczących samorządów lokalnych oraz przeprowadzenia reformy rolnej. W początkowej fazie partyzantka leśna miała charakter ruchu utopijnego, a nie separatystycznego; jej przywódcy chcieli utworzyć idealną społeczność wprowadzającą w życie zapisy konstytucyjne, a nie tworzyć odrębne państwo. Z czasem grupa przybierała coraz bardziej radykalną orientację lewicową, na co wpływ miało dołączanie do dżangalije rewolucyjnych działaczy z Zakaukazia (m.in. lewicowego intelektualisty ormiańskiego Awetisa Soltanzadego) i zaktywizowanie się w Gilanie komunistycznej Partii Sprawiedliwości, blisko współdziałającej z bolszewikami. Jej działacz Hejdar-chan Amuoghli nakłonił Murzę Kuczek-chana, by również nawiązał taką współpracę.

Symbolem partyzantki był transparent z napisem Kawe, odnoszącą się do bohatera poematu Szahname.

Działalność komunistów zakaukaskich. Utworzenie Republiki Gilańskiej

Gazeta ścienna obwieszczająca powstanie komunistycznej Radzieckiej Republiki Iranu z napisami w językach rosyjskim i perskim

W maju 1920 w Gilanie (po zakończeniu podboju Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu) pojawiły się wojska bolszewickie, które połączyły się z miejscowymi komunistami. W kolejnym miesiącu, pod ich wpływem, Mirza Kuczek-chan proklamował utworzenie Radzieckiej Republiki Iranu i ogłosił się jej pierwszym prezydentem. Wydana została jej konstytucja, w której nie wyjaśniono, jaki miał być status nowego państwa (i jego stosunku z Iranem oraz z Rosją), skupiając się jedynie na zagadnieniach społecznych i gospodarczych.

Krótko po utworzeniu Republiki Gilańskiej na jej terenie odbył się kongres Partii Sprawiedliwości, podczas którego przekształciła się ona w Komunistyczną Partię Iranu. Gościem honorowym zjazdu był komunista azerski Nəriman Nərimanov. Partia szybko rozpadła się na rywalizujące odłamy; odtąd partyzanci dżangalije toczyli równocześnie walkę z Brytyjczykami, armią irańską, jak i między sobą. W walkach wewnętrznych zginął m.in. Hejdar-chan Amuoghli. Ostateczny upadek Republiki Gilańskiej nastąpił po zawarciu dwóch układów: radzieckiego-irańskiego traktatu o przyjaźni w lutym 1921, po zamachu stanu Rezy Chana, oraz porozumienia radziecko-brytyjskiego, w którym obie strony zobowiązywały się do zakończenia wzajemnych ataków na terenie Iranu. W takich warunkach zreorganizowane przez Rezę Chana wojska irańskie, przy wsparciu zarówno brytyjskim, jak i radzieckim, mogły zlikwidować Republikę Gilańską i ostatecznie pokonać ruch dżangalije.