Pachnica dębowa
| Osmoderma eremita | |
| (Scopoli, 1763) | |
 Samiec | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Rząd | |
| Nadrodzina | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Plemię | |
| Podplemię | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
pachnica dębowa |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[1] | |
 | |
Pachnica dębowa, pachnica próchniczka[2] (Osmoderma eremita) – gatunek dużego chrząszcza z rodziny poświętnikowatych (Scarabaeidae). Relikt lasów pierwotnych, ściśle związany ze starymi, dziuplastymi drzewami. W Polsce, jak i we wszystkich innych państwach, w których występuje, podlega ochronie prawnej[3].
Kontrowersje taksonomiczne[edytuj | edytuj kod]
Status systematyczny europejskich przedstawicieli rodzaju Osmoderma podlega intensywnej dyskusji od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, co związane jest z istnieniem dwóch grup populacji, wywodzących się z odrębnych refugiów glacjalnych. Obecnie, od 2007 roku, proponuje się podział gatunku Osmoderma eremita na co najmniej dwa gatunki - Osmoderma eremita s. str. w Europie zachodniej oraz O. barnabita w Europie wschodniej, z granicą zasięgów przebiegającą między innymi w północno-zachodniej Polsce. Podział ten jednak oparty jest tylko na cząstkowych badaniach genetycznych na niewielkiej grupie osobników (26 okazów) i kwestionowany przez wielu specjalistów. Nie udowodniono również różnic morfologicznych i ekologicznych między obydwoma proponowanymi gatunkami, udało się natomiast stwierdzić wykorzystywanie przez nie tego samego feromonu, co dodatkowo podaje w wątpliwość ich status taksonomiczny w randze odrębnych gatunków[3]. W tym artykule przyjęto klasyczne ujęcie sprzed podziału na O. eremita s. str. oraz O. barnabita.
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Gatunek europejski rozprzestrzeniony od rzeki Wołgi na wschodzie po wybrzeża Atlantyku i północną Hiszpanię na zachodzie. Południowa granica zasięgu biegnie od Morza Śródziemnego do wybrzeży Morza Czarnego i północnego Kaukazu. Na północ sięga do południowej Skandynawii, Petersburga i Moskwy. Nieobecny w Wielkiej Brytanii oraz w większej części Półwyspu Iberyjskiego[4].
W Polsce pachnica dębowa jest dość szeroko rozsiedlona, zwłaszcza na ziemiach byłego zaboru pruskiego, co prawdopodobnie związane jest z dawniejszym intensywnym tworzeniem na tym obszarze zadrzewień kulturowych (np. alei przydrożnych). Liczne stanowiska gatunku znane są z województw warmińsko-mazurskiego, lubuskiego, wielkopolskiego, opolskiego, dolnośląskiego i świętokrzyskiego, z niektórych części województw pomorskiego, zachodniopomorskiego i kujawsko-pomorskiego oraz z Puszczy Białowieskiej. Dużo rzadsza jest na Podlasiu, Lubelszczyźnie i w większej części Mazowsza. Liczne, ale obecnie niepotwierdzone stanowiska podawane były z Małopolski[3]. W województwie śląskim występuje na Granicznych Meandrach Odry[5]
Siedlisko[edytuj | edytuj kod]
Bezwzględnym warunkiem występowania pachnicy dębowej jest obecność odpowiedniej liczby starych, dziuplastych drzew z obszernymi próchnowiskami, będącymi jej jedynym środowiskiem życia. Silnie preferowane są drzewa rosnące w nasłonecznieniu. W pierwotnym, puszczańskim krajobrazie Europy siedliskiem pachnicy były dojrzałe, świetliste drzewostany w fazie rozpadu. Dziś w lasach gospodarczych tego typu ekosystemy należą do wielkiej rzadkości, w związku z czym podstawowe znaczenie dla przetrwania gatunku mają siedliska zastępcze, związane z krajobrazem kulturowym, tworzonym przez człowieka, szczególnie aleje przydrożne, ale także stare parki i sady, zadrzewienia śródpolne i cmentarne, szpalery drzew towarzyszące zbiornikom wodnym i inne skupienia wolno stojących, starych drzew. Ocenia się, że w Polsce północnej tego typu siedliska zastępcze skupiają obecnie aż 90% zasobów populacyjnych omawianego gatunku[3].
Wbrew swojej nazwie pachnica dębowa nie wykazuje szczególnego przywiązania do dębów, co częściowo może być spowodowane niską dostępnością drzew w odpowiednim wieku (ze względu na twardość drewna dęby wykształcają odpowiednie dziuple dopiero w wieku co najmniej stu kilkudziesięciu lat). W niektórych częściach kraju podstawowymi gatunkami żywicielskimi pachnicy są drzewa o wyższej podatności na próchnienie (tworzące dziuple już w wieku kilkudziesięciu lat), takie jak lipy, olsze czy wierzby głowiaste, ale zasiedlane mogą być też inne gatunki drzew liściastych[3].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Owady dorosłe długości od 22 do 32 mm, sporadycznie do 40 mm, brunatne, brunatnoczarne lub czarne ze słabym oliwkowo-metalicznym połyskiem[3][6]. Głowa z wydatnym, prostokątnym nadustkiem oraz parą guzków położonych u nasady czułków. Czułki krótkie, dziesięcioczłonowe, załamane, z buławką złożoną z trzech członów. Przedplecze zaokrąglone, z podłużnym zagłębieniem w części środkowej. Pokrywy szerokie o wyraźnie zaznaczonych guzach barkowych[3]. Wyraźny dymorfizm płciowy ujawniający się między innymi w budowie głowy (u samca guzki u nasady czułków wyższe i połączone listewką), przedplecza (u samca bruzda na środku przedplecza znacznie głębsza i wyraźnie otoczona wypukłościami)[3] oraz członów przednich stóp[4].
Larwy pędrakowate, białawe, o ciele zgiętym na kształt litery "c". Na spodniej stronie ostatniego segmentu ciała występują równo rozproszone szczecinki (układ szczecinek jest cechą odróżniająca od larw niektórych spokrewnionych gatunków z rodziny żukowatych)[3]. W ostatnim stadium larwy mogą osiągać masę 12 g i do 60 mm[3], a według innych źródeł do 100 mm długości[4].
Cykl rozwojowy i aktywność[edytuj | edytuj kod]
Samica składa ok. 30 jaj. Larwy żerują wewnątrz dziupli przez 3-4 lata. Owady dorosłe również większość czasu spędzają w próchnowiskach, w których się rozwijały, rzadko odbywając loty, czy pobierając pokarm. Aktywniejsze są zazwyczaj w słoneczne dni, kiedy samce chętnie przesiadują na pniach drzew w pobliżu wylotu dziupli, wydzielając charakterystyczny zapach wabiący samice, od którego powstała nazwa gatunkowa tych owadów. Pachnica dębowa jest gatunkiem narażonym na wyginięcie ze względu na zanik odpowiednich środowisk, tj. ekosystemów w znacznym stopniu nasyconych starymi, dziuplastymi drzewami.
Status prawny[edytuj | edytuj kod]
Pachnica dębowa w Polsce jest na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska objęta ścisłą ochroną gatunkową[7]. Jest również chroniona na kanwie dyrektywy siedliskowej UE 92/43/EWG jako gatunek priorytetowy[3]. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej występowanie pachnicy dębowej na danym terenie, podobnie jak obecność innych gatunków i siedlisk przyrodniczych, wymienionych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej, może stanowić podstawę do wyznaczenia Specjalnego obszaru ochrony siedlisk sieci Natura 2000[8][9]. Instrumentem prawnym na poziomie krajowym regulującym tworzenie tego typu obszarów jest Ustawa o ochronie przyrody z 2004 roku[10]. Polska jest także zobowiązana zapewnić przetrwanie i właściwy stan ochrony krajowych zasobów tego gatunku[11][10].
Do wykrywania obecności pachnicy niekiedy stosuje się specjalnie przeszkolone psy, reagujące na zapach larw[12]. W Polsce nadleśnictwo Żmigród przeprowadziło w roku 2016 program szkoleń psów[13], by wykorzystać je do poszukiwania stanowisk pachnicy dębowej, co ma ułatwić monitorowanie i ochronę gatunku[14].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Osmoderma eremita, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Aleje przydrożne – tętniące życiem przyrodnicze arterie. Część 3 – owady. jestemnaptak.pl
- ↑ a b c d e f g h i j k Andrzej Oleksa: Pachnica dębowa Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) w: Małgorzata Makomaska-Juchiewicz (red.) - Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część pierwsza. Warszawa: Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2010, s. 90-111. ISBN 978-83-61227-44-1.
- ↑ a b c Daniel Kubisz: Osmoderma eremita (SCOPOLI, 1763) Pachnica dębowa w: Adamski P. Bartel R., Bereszyński A. Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 111-114. ISBN 83-86564-43-1.
- ↑ Graniczne Meandry Odry - Śląskie. Informacja Turystyczna ... [online], slaskie.travel [dostęp 2023-04-10] (pol.).
- ↑ Żukowate - Scarabaeidae. Grupa podrodzin: Scarabaeidae laparosticti. Klucze do oznaczania owadów Polski, cz. XIX, zeszyt 28 a. Stebnicka Z.. Warszawa: 1976.
- ↑ Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 1348)
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony i wyznaczenia obszarów Natura 2000(Dz.U. 2005 Nr 94 poz. 795). 2005-05-30. [dostęp 2010-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-08)]. (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. 2010 Nr 77 poz. 510). 2010-05-10. [dostęp 2010-10-06]. (pol.).
- ↑ a b Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody (tekst jednolity) (Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 220). 2010-05-10. [dostęp 2010-10-06]. (pol.).
- ↑ Paweł Pawlaczyk, Andrzej Jermaczek: Natura 2000 – narzędzie ochrony przyrody. Planowanie ochrony obszarów Natura 2000. Warszawa: WWF Polska, 2004, s. 78.
- ↑ Fabio Mosconi i inni, Training of a dog for the monitoring of Osmoderma eremita, „Nature Conservation”, 20, 2017, s. 237-264, DOI: 10.3897/natureconservation.20.12688 [dostęp 2020-05-17].
- ↑ Z psem na pachnicę dębową — Lasy Państwowe [online], www.lasy.gov.pl [dostęp 2017-04-25].
- ↑ Pachnica i Pies - Nadleśnictwo Żmigród. vnstudio 2017-01-12. [dostęp 2017-04-25].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Oleksa A., Szwałko P., Gawroński R. 2003: Pachnica Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Scarabaeoidea) w Polsce – występowanie, zagrożenia i ochrona. Rocznik naukowy PTOP „Salamandra” 7: 101-123.
- Oleksa A., Ulrich W., Gawroński R. 2007: Host tree preferences of hermit beetles (Osmoderma eremita Scop., Coleoptera) in a network of rural avenues in Poland. Pol. J. Ecol. 55(2): 315-323.[1]
- Ranius, T. et al 2005: Osmoderma eremita (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae) in Europe. Animal Biodiversity and Conservation 28(1): 1-44.[2]
- Oleksa A. (red.), 2012: Ochrona pachnicy w Polsce. Propozycja programu działań, Fundacja EkoRozwoju [3]