Pacyfikacja wsi Popówka
 Pomnik w miejscu spacyfikowanej wsi | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejsce | |
| Data |
30 czerwca – 3 lipca 1943 |
| Liczba zabitych |
37 osób |
| Typ ataku |
egzekucja przez rozstrzelania |
| Sprawca | |
Położenie na mapie Polski w 1939  | |
 53°07′44,71″N 23°32′08,64″E/53,129086 23,535733
| |
Pacyfikacja wsi Popówka – masowy mord na ludności cywilnej połączony z grabieżą i niszczeniem mienia dokonany przez okupantów niemieckich w dniach 30 czerwca – 3 lipca 1943 roku we wsi Popówka w powiecie białostockim.
Wieś, którą zamieszkiwała ludność prawosławna, została spacyfikowana w odwecie za współpracę jej mieszkańców z sowiecką partyzantką. 30 czerwca 1943 roku niemiecka żandarmeria aresztowała wszystkich mężczyzn, a dwa dni później ten sam los spotkał kobiety i dzieci. 3 lipca wszystkich zatrzymanych rozstrzelano na cmentarzu żydowskim w Gródku. Wieś po uprzednim ograbieniu doszczętnie zniszczono. Po wojnie nie została odbudowana.
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Popówka leżała na terenie Puszczy Knyszyńskiej, w odległości około 20 kilometrów od Białegostoku. Przed pacyfikacją liczyła pięć gospodarstw i 34 mieszkańców[1].
Latem 1941 roku Popówka wraz z resztą Białostocczyzny znalazła się pod niemiecką okupacją. W pobliskich lasach założył swoją bazę oddział sowieckiej partyzantki, którym dowodził lejtnant Dymitr Nowikow ps. „Miszka”. Miejscowa ludność prawosławna udzielała partyzantom wszechstronnej pomocy[2].
Po pewnym czasie Niemcy nasilili działania przeciwpartyzanckie, co zmusiło „Miszkę” do likwidacji bazy i podzielenia oddziału na niewielkie patrole. W kwietniu 1943 roku białostockie Gestapo zdołało wprowadzić do oddziału swojego agenta, Eugeniusza Biwojno. Dzięki jego doniesieniom władze okupacyjne dowiedziały się o współpracy mieszkańców Popówki z partyzantami[2].
Przebieg pacyfikacji[edytuj | edytuj kod]
30 czerwca 1943 roku do Popówki przybyła ekspedycja karna, w której skład wchodzili żandarmi z posterunków w Gródku i sąsiednich miejscowości. Niemcy aresztowali wszystkich mężczyzn, a następnie zabrali ich do aresztów w Gródku i Raduninie. 2 lipca powrócili do wsi, aby aresztować kobiety i dzieci. Zostały one zabrane do Gródka[1]. Aresztowania uniknęła tylko Elżbieta Matejczuk z d. Dzienisiuk, gdyż udało jej się ukryć w zbożu[2], a według innej wersji – w piecu do pieczenia chleba[3].
2 lipca aresztowano także pięciu mieszkańców sąsiedniej wsi Pieszczaniki, w tym jedną kobietę. Zostali oni dołączeni do zatrzymanych mieszkańców Popówki. Żandarmi brutalnie znęcali się nad więźniami, bijąc ich, głodząc i szczując psami[1].
Przez trzy dni Niemcy systematycznie rabowali Popówkę, zabierając inwentarz żywy i cenniejsze przedmioty. Dwa budynki, które były wykonane z lepszych materiałów, zostały rozebrane. Pozostałe spalono[4].
3 lipca wszyscy aresztanci zostali rozstrzelani. Egzekucja odbyła się na cmentarzu żydowskim w Gródku, nad zbiorowym grobem, do którego wykopania zmuszono grupę mężczyzn z Gródka[5]. Według autorów opracowania Wieś białostocka oskarża… zamordowano wtedy 36 osób, w tym szesnaścioro dzieci[1]. Autorzy monografii Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945 podają natomiast, że rozstrzelano 37 osób, w tym dziesięciu mężczyzn, jedenaście kobiet i szesnaścioro dzieci. Najmłodsza ofiara liczyła rok, a najstarsza 60 lat[3].
Wśród funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego odpowiedzialnych za pacyfikację Popówki znajdowali się: komisarz gminny w Gródku – Górski, komendant posterunku żandarmerii w Gródku – Richvel, komendant posterunku żandarmerii w Załukach – Rochman[6].
Epilog[edytuj | edytuj kod]
W 1945 roku[3][6], a według innych źródeł w 1946 roku[2][7], zwłoki ofiar pacyfikacji zostały ekshumowane i pogrzebane we wspólnej mogile na cmentarzu w Królowym Moście.
Popówka nie została odbudowana[6]. 4 września 1960 roku w miejscu nieistniejącej wsi odsłonięto pamiątkowy kamień[2][7]. Tego samego dnia tablicę upamiętniającą rozstrzelanych mieszkańców Popówki odsłonięto na cmentarzu żydowskim w Gródku[2].
W 1965 roku na zbiorowej mogile na cmentarzu w Królowym Moście wzniesiono niewielki pomnik z wyrytymi imionami pomordowanych[7]. W tym samym roku tablicę pamiątkową na cmentarzu żydowskim w Gródku zastąpiono obeliskiem, który ufundowały Zasadnicza Szkoła Zawodowa i Technikum Drogowe w Białymstoku. Honorowy patronat sprawowała nad nim szkoła podstawowa w Królowym Moście[2].
29 sierpnia 1982 roku w miejscu spacyfikowanej wsi odsłonięto pomnik ku czci pomordowanych mieszkańców. W uroczystości udział wzięło około 1,5 tys. osób, w tym przewodniczący Rady Głównej Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa – Stanisław Marcinkowski, kierownictwo wojewódzkich władz państwowych i partyjnych, przedstawiciele LWP, a także delegacja z Białoruskiej SRR. Odsłonięcia pomnika dokonali przewodniczący Komitetu Wojewódzkiego PZPR Stefan Zawodziński oraz Elżbieta Matejczuk z d. Dzienisiuk – jedyna ocalała z pacyfikacji mieszkanka Popówki[2].
Ofiary pacyfikacji Popówki upamiętniono także na pomniku prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956, który odsłonięto w Białymstoku w 2012 roku[8].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Gnatowski, Monkiewicz i Kowalczyk 1981 ↓, s. 137.
- ↑ a b c d e f g h Popówka. Pamiętamy. archiwumgckgrodek.kreo.pl. [dostęp 2019-02-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-11)].
- ↑ a b c Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 41.
- ↑ Fajkowski 1972 ↓, s. 204.
- ↑ Gnatowski, Monkiewicz i Kowalczyk 1981 ↓, s. 137 i 139.
- ↑ a b c Gnatowski, Monkiewicz i Kowalczyk 1981 ↓, s. 139.
- ↑ a b c Popówka. radunin.podlasie.pl. [dostęp 2019-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-11)].
- ↑ Moroz 2016 ↓, s. 82–83.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Józef Fajkowski: Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1972.
- Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
- Michał Gnatowski, Waldemar Monkiewicz, Józef Kowalczyk: Wieś białostocka oskarża. Ze studiów nad eksterminacją wsi na Białostocczyźnie w latach wojny i okupacji hitlerowskiej. Białystok: OKBZH i Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku, 1981. ISBN 83-00-00323-1.
- Anna Moroz. Konflikt pamięci na pograniczu polsko-białoruskim na przykładzie działalności Romualda Rajsa ps. „Bury”. „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”. 5, 2016. ISSN 2300-0562.