Cywilizacja Majów
Cywilizacja Majów - potoczna nazwa dla historii narodów Majów, zwłaszcza w odniesieniu do czasów prekolumbijskich.
Uwaga terminologiczna
Jako że większa część współczesnej literatury maistycznej wydawana jest w języku angielskim, a nie powstała jak dotąd osobna polska terminonologia fachowa, w tym artykule wszelkie ważniejsze terminy będą także podawane w swym oryginalnym lub angielskim brzmieniu - kursywą.
Geografia
Region zamieszkany przez Majów dzieli się na cztery główne krainy historyczne:
- Północne Równiny (Northern Lowlands) obejmujące większość właściwego Półwyspu Jukatan.
- Centralne Równiny - Petén (Central Lowlands) - region obejmujący tropikalny las podzwrotnikowy Petén, czyli większość współczesnego terytorium Belize, wcinający się klinem w północną Gwatemalę oraz południowe rejony meksykańskiego stanu Campeche.
- Południowe Równiny (Southern Lowlands) - zwane również Równinami Przejściowymi - obejmują pas ziemi od południowej granicy Belize i zachodniej Hondurasu, wzdłuż zlewiska rzeki Usumacinta aż do jej ujścia do Atlantyku.
- Wyżyny Gwatemali (Guatemalan Highlands) - obejmują pas łańcuchów górskich i wulkanicznych, mniej więcej od granic Salwadoru po wybrzeże atlantyckie stanu Tabasco, wzdłuż Pacyfiku. Tak granica wschodnia jak i zachodnia tego obszaru są trudne do określenia, głównie ze względu na niskie zaludnienie i mieszanie się kultur w przeszłości.
Historia
Początki
Początki osadnictwa Majów w regionie zamieszkiwanym przez nich do dziś datuje się na okolice XXX wieku p.n.e., jednak podstawy późniejszej kultury Majów są widoczne dopiero u Olmeków. To oni właśnie mniej więcej w XVI wieku p.n.e. stworzyli wysoce rozwiniętą kulturę duchową i materialną. W miastach takich jak La Venta i San Lorenzo widać m.in. użycie platform konstrukcyjnych (low platforms) i piramid, a także symboliki związanej z kultem zaświatów, jak na przykład przedstawienie wejścia w zaświaty za pomocą ust lub paszczy Potwora Ziemi (Earth Monster). Mniej więcej w tym samym czasie na terenach zamieszkanych przez Majów pojawiają się rolnictwo i ceramika, wyraźnie zapożyczone od Olmeków.
Po upadku cywilizacji olmeckiej w późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic), to jest mniej więcej w V wieku p.n.e, na terenach Majów widoczne jest kilka centrów rozwoju:
- Na wybrzeżu atlantyckim dzisiejszej Gwatemali kultura Epi-Olmeków (Epi-Olmecs) budowała m.in. stele, ołtarze, a także używała swoistego alfabetu, który miał wielki wpływ na późniejsze pismo Majów. Składał się on z około 400 znaków i używał systemu kropek i kresek na oznaczenie liczb, a także zbliżonego systemu kalendarzowego. W warstwie ikonograficznej, Epi-Olmekowie często utożsamiali jaskinie z wejściem w zaświaty.
- W Petén powstały pierwsze większe zorganizowane wewnętrznie osady (m.in. El Mirador i Nakbé).
- Na terenie dzisiejszego środkowego Belize pojawiają się pierwsze domy zdobione stiukiem i zbudowane wokół centralnego dziedzińca.
Okres preklasyczny
W tym okresie na wybrzeżu Pacyfiku i Wyżynach Gwatemali pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury Majów. Prawdopodobnie dzięki ożywionym kontaktom handlowym między poszczególnymi osadami, a także dzięki początkom polityki dynastycznej i formowania się arystokracji, zdobycze cywilizacyjne poszczególnych regionów a także innych kultur (jak olmekowie), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania ceramiki stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.
W tym okresie nastąpił również swoisty boom demograficzny na całym obszarze Mezoameryki, który zaowocował gwałtownym rozwojem miast, w których zaczęły pojawiać się większe budowle kamienne.
W późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic) na całym obszarze kultury Majów notuje się stratyfikację społeczną, przejawiającą się między innymi w gwałtownym rozwoju ceremoniału związanego z pochówkiem zmarłych, a także związanych z nim kamiennych świątyń, bogato zdobionych motywami dynastycznymi i mitologicznymi. Pojawiają się też pierwsze przypadki użycia pisma, choć głównie w formie ideograficznej.
Pomiędzy I a połową III wieku naszej ery, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. słynne centra Tikal, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (kilkadziesiąt metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w stiukowych płaskorzeźbach. Jednakże pod koniec tego okresu miasta te stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana.
Okres klasyczny
Okres klasyczny schyłkowy
Okres postklasyczny
Konkwista
Współczesność
Kultura
Wojna
Wbrew opiniom lansowanym od połowy XIX wieku, popieranym zwłaszcza przez Erica Thompsona, Majowie nie byli ludem nastawionym pacyfistycznie. Poszczególne miasta prowadziły ze sobą w różnych okresach wiele wojen, jednak ich nasilenie było o wiele mniejsze, niż konfliktów zbrojnych w ówczesnej Europie. Armie rzadko przekraczały liczebność kilkuset wojowników, a gęsty las podzwrotnikowy w zasadzie uniemożliwiał zastosowanie skomplikowanych manewrów strategicznych. Podobnie jak w innych kulturach Mezoameryki, bitwy Majów sprowadzały się zazwyczaj do serii potyczek między poszczególnymi wojownikami.
W walce najczęściej używano różnego rodzaju maczet wykonanych z drewna i ostrych kawałków obsydianu, pik oraz maczug. Gęste zalesienie spowodowało, że nie wytworzył się u Majów żaden specyficzny typ broni miotającej, ani specjalizacja w obrębie wojsk.