Ród Nałęczów herbu Nałęcz z ziemi ciechanowskiej

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nałęcze herbu Nałęcz z ziemi ciechanowskiej
Ilustracja
Nałęcz
Region

ziemia ciechanowska

Gniazdo rodzinne

wieś Nałęcze

Protoplasta

Mateusz z Nałęczy, szlachcic i ziemianin

Pierwsza wzmianka

1451

Ród Nałęczów herbu Nałęcz z ziemi ciechanowskiej wywodzi się z polskiego, średniowiecznego rodu Nałęczów. Ród ten pierwotnie zamieszkiwał na ziemi ciechanowskiej w gnieździe rodowym we wsi Nałęcze należącej do parafii w Przasnyszu. Nałęczów z Mazowsza należy odróżnić od Nałęczów z ziemi dobrzyńskiej, także noszących nazwisko Nałęcz.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Przybycie Nałęczów na północne tereny Mazowsza[edytuj | edytuj kod]

Nałęcze przybyli na północ ziemi ciechanowskiej z Gawarca, gdzie później ci z Nałęczów, którzy tam zamieszkiwali przyjęli nazwisko Gawarecki. Niektórzy z Nałęczów przybyli tam też z Kujaw Brzeskich już co najmniej pod koniec pod koniec XIV wieku[1].

Niemierza z Gawarca żył na przełomie XIV i XV wieku. Nałęcze z Gawarca byli blisko spokrewnieni z Nałęczami z Kujaw mającymi główne gniazdo rodowe w Przywieczerzynie[2].

Piegłowo w powiecie mławskim było jednym z dóbr Niemierzy. Nie jest wiadome, kiedy dokładnie uzyskał te dobra, choć nastąpiło to przed 1419 r.[3] W 1423 r. książę mazowiecki Siemowit IV nadał Niemierzy prawa nieodpowiedne i zwolnienie od kar oraz prawo chełmińskie na wieś Piegłowo[4].

Z dwóch zapisów[5] wynika, że Niemierza miał trzech synów występujących na Mazowszu: Stanisława, Więcława i Nałęcza[6]. Jeden z synów używał nazwy rodu zamiast chrzestnego imienia. Synowie Niemierzy nabyli dobra w Tańsku w powiecie przasnyskim w 1419 r. i w 1420 r.[7]

Nałęcze byli już w Tańsku wcześniej. Tańsk złożony był z różnych przysiółków tworzących później tzw. okolicę szlachecką. Niektóre z nich istniały wcześniej[8], tak jak Tańsk-Dobrogosty, Tańsk-Przedbory. Dostępne dokumenty sugerują, że należały one do rodowców spokrewnionych z Niemierzą i jego synami. Na przykład Tomasz i Jakub z Gawarca w 1425 r. przekazali swoje części w Tańsku Szymonowi z Gawarca[9]. Ponadto sami synowie Niemierzy odkupili części w Tańsku od rodowców z Kujaw Brzeskich[10].

Nałęcze zamieszkali w Piegłowie i Tańsku dali początek dwóm nowym gałęziom Nałęczów – Piegłowskim i Tańskim herbu Nałęcz.

Współczesny widok na wieś Nałęcze

Powstanie wsi Nałęcze, gniazda rodowego[edytuj | edytuj kod]

Obszar, na którym została założona wieś nazwana Nałęcze, leżał na ziemiach rodu Załogów. Książę mazowiecki Janusz I nadał w 1426 r. 20 włók lasu Gdzew. Obdarowanymi byli bracia z Trzcianki. Jednak już w 1437 r. właścicielem tego działu został Załoga (prawdopodobnie w drodze kupna), który tu się przeniósł, sprzedawszy swą część ojcowizny w Jaćwiężynie[11].

Synowie Załogi – Mączymir, Ścibor i Andrzej otrzymali jeszcze od księcia Bolesława dodatkowe 28 włók lasu gdzewskiego w 1451 r.[12] Następnie około tegoż roku Nałęcz z Tańska zamienił z Mączymirem dobra w Tańsku na 9 i pół włóki lasu Gdzew[13].

Nałęcz to zgodnie z imieniem chrzestnym Mateusz[14]. Nazwa wsi Nałęcze pochodzi od używanego przezwiska rodowego pierwszego właściciela. Podobnie jak położone obok wsie Załogi od imienia Załoga, Łaguny od imienia Łaguna.

Okres Królestwa Polskiego[edytuj | edytuj kod]

Z rejestru podatku łanowego z 1567 r. wynika, że we wsi Nałęcze było 5 gospodarstw szlacheckich, 4 zagrodników i 1 kowal[15].

Gdy Turcja atakowała pod Chocimiem w 1621 r. wsparciem miało być pospolite ruszenie. Ostatecznie zwołana szlachta nie wzięła udziału w walkach, ale została zwolniona do domu. Całość zebrała się w okolicach Lwowa i tam m.in. został sporządzony 21 października 1621 r. rejestr pospolitego ruszenia z ziemi ciechanowskiej. W rejestrze jest 14 Nałęczów (przy czym 1 został zwolniony do domu w drodze): Jakub syn Stanisława, Jakub syn Wojciecha, Kacper syn Stanisława, Marcin syn Jakuba, Mateusz syn Erazma, Paweł syn Jana, Paweł syn Jana, Paweł syn Józefa, Sebastian syn Jakuba, Sebastian syn Piotra, Wojciech syn Marcina, Wojciech syn Sebastiana, Wojciech syn Stanisława oraz nieznany z imienia Nałęcz, syn Baltazara[16].

Na podstawie rejestru podatku pogłównego z 1662 r. wiadome jest, że było ówcześnie 10 Nałęczów, jako dziedziców części wsi w Nałęczach: Bartłomiej, Jan, Józef, 3 Mateuszów, Szymon, 2 Walentych, Wojciech[17].

Szlachta Mazowsza ze względu na bliskość do Warszawy, gdzie na błoniach Woli dokonywano elekcji, zawsze była licznie reprezentowana. Szczególnie licznie była obecna podczas elekcji z 1697 r. Z samej ziemi ciechanowskiej przybyło jej 1.100[18]. Przybyło też 11 Nałęczów: Jakub, Jan, 2 Kacprów, 2 Mikołajów, Szymon, 2 Wojciechów, Walenty i Zygmunt[19], spośród łącznie 13.641 głosów oddanych na Augusta Mocnego[20].

Zgodnie z rejestrem podatku podymnego z 1775 r. wieś Nałęcze liczyła 12 domów (dymów), z czego 8 zamieszkałych było przez rodziny Nałęczów: Andrzeja, Antoniego, Jakuba, Jana, Józefa, Kazimierza, Wawrzyńca i Wojciecha[21].

W okresie tym Nałęcze rozprzestrzeniają się nie tylko na ziemi ciechanowskiej, ale też na sąsiadujących ziemiach płockiej i różańskiej. Nałęcze odnotowani są w parafiach w Czernicach Borowych, Koziczynie, Karniewie (koło Makowa Mazowieckiego), Płońsku, Przasnyszu, Gzach[22].

Pomnik ks. Balcera Nałęcza w parku w Rostkowie postawiony z okazji I zjazdu rodu Nałęczów, 25 września 2022 r.

XIX wiek[edytuj | edytuj kod]

W XIX wieku Nałęcze dalej rozprzestrzeniają się na ziemi ciechanowskiej. Odnotowani są w parafiach w Bogatym, Ciechanowie, Czernicach Borowych, Dzierzgowie, Gołyminie, Karniewie, Koziczynku, Krzynowłodze Małej, Krzynowłodze Dużej, Łysakowie, Opinogórze, Pałukach, Przasnyszu, Węgrze, Zeńboku, Zielonej i Żmijewie Kościelnym.

W prowadzonym przez heroldię w zaborze rosyjskim Spisie szlachty Królestwa Polskiego są wymienieni Nałęcze. Część z nich to Nałęcze z ziemi dobrzyńskiej. Są też Mateusz i Baltazar jako synowie Piotra[23][24].

Okres II Rzeczypospolitej[edytuj | edytuj kod]

W okresie niepodległości Polski na ziemi ciechanowskiej status ziemiański utrzymał Jan Teofil Nałęcz (1876-1956)[25]. Jego dwóch synów Zygmunt i Stanisław miało zostać na ziemi ciechanowskiej jako gospodarze majątków Nowe Żmijewo i Wróblewko. W ramach tzw. reformy rolnej z 1944 r. majątki te zostały ostatecznie odebrane[26].

Przedstawiciele[edytuj | edytuj kod]

  • ks. Balcer Nałęcz (żył w I połowie XVII w.) - proboszcz w latach 1645-1648 parafii p. w. św. Wojciecha w Przasnyszu. Odbudował kościół parafialny p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny po pożarze w 1645 r.[27][28]
  • ks. Ksawery Nałęcz (1812-1880) - proboszcz w latach 1841-1880 parafii p. w. św. Gotard w Pałukach. Budowniczy kościoła parafialnego p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pałukach z fundacji hrabiego Wincentego Krasińskiego i parafian[29][30][31]
  • Józef Nałęcz (1832-1891) - uczestnik Powstania Styczniowego[32][33]
  • Czesław Nałęcz (1892-1941) - farmaceuta, działacz związku zawodowego farmaceutów w okresie II RP[34][35]
  • Marian Nałęcz (1901-1972) - nauczyciel, dyrektor gimnazjów w Pułtusku, Płocku i Falenicy, uczestnik tajnego nauczania[36]
  • Eugeniusz Nałęcz (1924-1945) - żołnierz poakowskiej grupy zbrojnej działającej na terenie powiatu przasnyskiego, poległ w zasadzce UB we wsi Lipa 15 lipca 1945 r.[37][38]
  • Eugeniusz Nałęcz (1940-2015) - nauczyciel, działacz państwowy i społeczny, w latach 1984-1990 wicewojewoda ostrołęcki[39]

Nałęcze w kulturze[edytuj | edytuj kod]

Aleksander Świętochowski (1849-1938), wybitny myśliciel pozytywizmu pochodził z lubelskiego, ale związał się na trwałe z ziemią ciechanowską. Mieszkał i tworzył w podciechanowskiej Gołotczyźnie od 1912 r. aż do śmierci. W 1928 wydał powieść p.t. Nałęcze[40].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Nałęcz 2022 ↓, s. 5-7.
  2. ↑ A. Supruniuk, Uzupełnienia i uwagi do „Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza”, część III: dokumenty z lat 1356–1381, Studia Źródłoznawcze 40, 2002 r., s. 159.
  3. ↑ W dokumencie datowanym na 1419 r. jest wskazane, że synowie Niemierzy Więcław i Stanisław piszą się z Piegłowa (AGAD, Metryka Mazowiecka 3, k. 19).
  4. ↑ T. Jurek (red. ogólna), Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elektroniczna: www.slownik.ihpan.edu.pl. Hasło: Piegłowo [dostęp 2020-12-04].
  5. ↑ AGAD, Metryka Mazowiecka 3, k. 116 v-117.
  6. ↑ W tym i innych dokumentach w języku łacińskim słowo Nałęcz zapisane jest jako Nalancz. Zapis słowa Nałęcz po łacinie jako Nalancz wynika z tego, że nie występują tam odrębne litery dla nosówek (ą, ę).
  7. ↑ W 1419 r. (AGAD, Metryka Mazowiecka 3, k. 19). W 1420 r. (AGAD, Metryka Mazowiecka 3, k. 67).
  8. ↑ A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku: (1370-1526), Wrocław 1970 r., s. 182.
  9. ↑ AGAD, Metryka Mazowiecka 333, k. 17.
  10. ↑ Dobra nabyli od Mikołaja z Toporzyszczewa i Tomasza z Janowic. Te dwie wsie odnaleźć można na Kujawach Brzeskich, gdzie mieli swoje dobra Nałęcze. Por.: J. Bieniak, Polskie rycerstwo średniowieczne, Kraków 2002 r. i J. Bieniak, Polskie rycerstwo średniowieczne. Suplement, Kraków 2005 r.
  11. ↑ A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku: (1370-1526), Wrocław 1970 r., s. 64–65.
  12. ↑ AGAD, Metryka Mazowiecka 4, k. 123 v.
  13. ↑ AGAD, Metryka Mazowiecka 6, k. 367 v (zapis jest mało czytelny; podobny zapis zawarty jest też na tylnej okładce Metryki Mazowieckiej 3). Wymiana 9 i pół włóki odpowiada 1/3 (z niewielkim naddatkiem) z 28 włók, które trzech synów Załogi uzyskało w 1451 r. Z dokumentów trudno dokładnie określić, kiedy Mączymir wymienił dobra z Nałęczem (można jedynie zawęzić do okresu w przedziale lat 1451–1455). Należy przyjąć, że wymiana nastąpiła tuż po nadaniu ze strony księcia Bolesława, czyli w 1451 r.
  14. ↑ Metryka Mazowiecka podaje, że Niemierza miał trzech synów występujących na Mazowszu: Stanisław, Więcława i Nałęcza. Dla określenia kim był Nałęcz kluczowym dokumentem jest zapis w kościelnych aktach sądowych z 1464 r. (Archiwum diecezjalne w Płocku, Ep. 9, k. 97 v). Stroną był pleban parafii w Przasnyszu i Mateusz zwany Nałęcz ze wsi Nałęcze.
  15. ↑ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego I 1/7/0/3/40, k. 737.
  16. ↑ A. A. Pszczółkowski (opracował), Rejestr pospolitego ruszenia ziemi ciechanowskiej z dnia 21 października 1621 r., Warszawa 2021 r., s. 153-155, 161 i 166.
  17. ↑ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego I 66, k. 342.
  18. ↑ W. Smoleński, Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908 r., s. 111.
  19. ↑ O. Zaprzaniec z Siemuszowej Pietruski, Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d., Lwów 1845 r., s. 236–237.
  20. ↑ W. Kaczorowski, P. Dydyński, Reprezentacja Mazowsza i Podlasia wśród elektorów Władysława IV Wazy w 1632 roku, Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego, 9/2, 2006 r., s. 279.
  21. ↑ AGAD, księga Ciechanowskie grodzkie relacje oblaty 61, k. 43.
  22. ↑ K. Chłapowski, S. Górzyński (oprac.), "Regestr diecezjów" Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie w 1783 r., Warszawa 2006 r., s. 436, 439, 512, 572, 582, 589 i 590.
  23. ↑ Spis szlachty Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiej informacji o dowodach szlachectwa, Warszawa 1851, s. 163–164 [dostęp 2023-11-30].
  24. ↑ Nałęcz h. Nałęcz. W: Elżbieta Sęczys: Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836–1861. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2007, s. 469.
  25. ↑ Por. T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w 1930 r. Województwo warszawskie, Warszawa 1991 r., s. 48. W spisie zawarci są też Nałęcze dobrzyńscy.
  26. ↑ Nowe Żmijewo liczące 132,5 hektary, Wróblewko 126,7 hektarów. Por. Praca zbiorowa, Ciechanów w okresie władzy ludowej, Ciechanów 1970 r., s. 48.
  27. ↑ Nałęcz 2022 ↓, s. 88-89.
  28. ↑ I. Galicka, H. Sygietyńska, Katalog zabytków w Polsce. Przasnysz i okolice, zeszyt 18, Warszawa 1980 r., s. 22-23.
  29. ↑ Nałęcz 2022 ↓, s. 89-91.
  30. ↑ Ks. M. M. Grzybowski, Duchowieństwo diecezji płockiej, Wiek XIX, tom 2, Płock 2010 r.
  31. ↑ Z. Sudolski, Wincenty Krasiński i współcześni. Studia i materiały, Warszawa 2003 r., s. 483.
  32. ↑ Nałęcz 2022 ↓, s. 68-69.
  33. ↑ E. Nałęcz, Pro domo sua et de Mazovia nostra, Ostrołęka 2011 r. Na podstawie zawartych w tej pozycji wspomnień Eugeniusza Nałęcza (1940-2015), prawnuka Józefa.
  34. ↑ Nałęcz 2022 ↓, s. 78-80.
  35. ↑ Franciszek Nowak, Czesław Nałęcz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXII/3, Zeszyt 94, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 492.
  36. ↑ Nałęcz 2022 ↓, s. 73.
  37. ↑ Nałęcz 2022 ↓, s. 83-84.
  38. ↑ W. Łukaszewski, „Trzynastka” – tragiczna liczba, "Kwartalnik Wyklęci", nr 1/2016, s. 149-155.
  39. ↑ E. Nałęcz, Pro domo sua et de Mazovia nostra, Ostrołęka 2011 r.
  40. ↑ A. Świętochowski, Nałęcze. Powieść, Warszawa 1928 r.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ród_Nałęczów_herbu_Nałęcz_z_ziemi_ciechanowskiej&oldid=72915578”