Moskwa – Trzeci Rzym

Herb Bizancjum przejęty przez Rosję po jego upadku.

Herb współczesnej Rosji

Teoria Trzech Rzymów – koncepcja historiozoficzna stworzona przez mnicha Filoteusza z Pskowa pod koniec XV wieku. Teoria trzech Rzymów głosiła, że pierwszy Rzym upadł na skutek herezji, drugi Rzym – Konstantynopol na skutek zdrady prawdziwej wiary, trzecim Rzymem jest Moskwa a czwartego już nie będzie. Najstarszym zachowanym dokumentem, w którym teoria trzech Rzymów została zaprezentowana jest list Filoteusza do księcia Wasyla III Rurykowicza z 1510.

Po upadku Rzymu (476) i wielkiej schiźmie (V-XIII wiek) chrześcijaństwo rozdzieliło się na dwa główne nurty – wschodnie i zachodnie. W oczach ówczesnych prawosławnych (chrześcijan wschodnich) chrześcijaństwo zachodnie (katolicyzm) było herezją. Głównym ośrodkiem prawosławia aż do XV wieku było Cesarstwo Wschodniorzymskie, czyli Bizancjum. Podczas Soboru Florenckiego (na którym zasiadali także biskupi Rusi) prawosławni biskupi bizantyjscy podporządkowali się papieżowi i zgodzili się wejść pod jurysdykcję Rzymu w zamian za pomoc papieską w walce przeciw Turkom. Natomiast większość biskupów ruskich odmówiła na soborze posłuszeństwa papieżowi. Tym samym głównym ośrodkiem prawosławia stała się Rosja. Po wojnie z Turcją i nie udzieleniu obiecanej pomocy przez papieża, Bizancjum w 1453 upadło. Moskwa miała stać się kolejnym, nowym centrum świata, czyli "trzecim Rzymem" – czwartego miało już nie być.

Legendarne insygnia władzy cesarzy bizantyjskich i carów rosyjskich

Po upadku Konstantynopola Moskwa chciała wykorzystać ten fakt aby zyskać na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog (1472), bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego Konstantyna XI Dragazesa, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Począwszy od XV w. wielcy książęta moskiewscy zaczęli używać tytułu - carów, a od czasów koronacji Piotra I w 1721 roku - cesarzy. Tytulatura ta jednak nie była uznawana np. na dworze polskich królów. Z kolei sułtanowie tureccy po zdobyciu Konstantynopola sami używali tytułu cesarza rzymskiego. Jako pierwszy tytuł wielkiego księcia i cara Wszechrusi przyjął Iwan III Srogi w 1478 r. Car "Wszechrusi" jako spadkobierca tradycji Rzymu i Bizancjum miał pod sztandarem Cerkwi prawosławnej pokonać "heretycki" Zachód na czele z papieżem i cesarzem rzymskim narodu niemieckiego. Koncepcja ta jednak nigdy nie stała się oficjalną ideologią państwową. Używano ją natomiast często w celu wytłumaczenia ekspansywnej polityki Cesarstwa Rosyjskiego i była popularna w Rosji do 1917. Do dziś jest jedną z podstaw wrogości rosyjskiej cerkwi prawosławnej wobec kościoła katolickiego.