Rajtaria: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m robot dodaje: de:Deutsche Reiter |
WP:SK, poprawa linków |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
[[ |
[[Plik:Michalowski Rajtar.jpg|thumb|[[Piotr Michałowski]], [[Rajtar (obraz)|''Rajtar'']]]] |
||
[[ |
[[Plik:Reiter gdanski 2.1.jpg|thumb|Rajtar gdański]] |
||
[[ |
[[Plik:Reiter color.2.jpg|thumb|Rajtar]] |
||
'''Rajtaria''', '''rajtarzy''' (od [[język niemiecki|niem.]] ''reiter'' – "jeździec") – polskie określenie [[jazda|jazdy]] używającej w walce przede wszystkim [[pistolet]]ów. |
'''Rajtaria''', '''rajtarzy''' (od [[język niemiecki|niem.]] ''reiter'' – "jeździec") – polskie określenie [[jazda|jazdy]] używającej w walce przede wszystkim [[pistolet]]ów. |
||
Rajtaria powstała wraz z [[arkebuzer]]ami w połowie [[XVI]] |
Rajtaria powstała wraz z [[arkebuzer]]ami w połowie [[XVI wiek]]u w Niemczech, w związku z rozwojem broni palnej i związaną z tym utratą znaczenia ciężkiej jazdy (która została zachowana w postaci nielicznych oddziałów [[kirasjerzy|kirasjerów]]). Oddziały [[jazda|kawaleryjskie]] stały się jednostkami pomocniczymi w stosunku do piechoty i [[artyleria|artylerii]]. Znacznie zmniejszyła się zatem liczebność jazdy w armiach. Do upowszechnienia rajtarii przyczynił się [[Maurycy Orański]] (1567-1625) - hrabia de [[Nassau]], syn [[Wilhelm I Orański|Wilhelma I Orańskiego]], reorganizator i wódz armii niderlandzkiej, a od 1585 r. namiestnik północnych prowicjii niderlandzkich. |
||
Rajtarzy uzbrojeni byli najczęściej w 2 kołowe pistolety typu [[puffer]] (ewentualnie trzeci noszono za cholewą buta) oraz [[rapier]] lub pałasz waloński. Niekiedy uzbrojenia dopełniała broń długa, najczęściej w postaci [[bandolet]]u, choć niekiedy zdarzały się [[karabin]]y. |
Rajtarzy uzbrojeni byli najczęściej w 2 kołowe pistolety typu [[puffer]] (ewentualnie trzeci noszono za cholewą buta) oraz [[rapier]] lub pałasz waloński. Niekiedy uzbrojenia dopełniała broń długa, najczęściej w postaci [[bandolet]]u, choć niekiedy zdarzały się [[karabin]]y. |
||
| Linia 14: | Linia 14: | ||
Rajtaria dysponująca uzbrojeniem ochronnym zwykle dosiadała cięższych koni, stąd w XVII w. zaczęto odróżniać rajtarię lekką i ciężką. Ta ostatnia częściowo wyparła w poszczególnych państwach jednostki [[arkebuzer]]ów i tzw. półkirasjerów, stanowiące wcześniej jazdę średniozbrojną. |
Rajtaria dysponująca uzbrojeniem ochronnym zwykle dosiadała cięższych koni, stąd w XVII w. zaczęto odróżniać rajtarię lekką i ciężką. Ta ostatnia częściowo wyparła w poszczególnych państwach jednostki [[arkebuzer]]ów i tzw. półkirasjerów, stanowiące wcześniej jazdę średniozbrojną. |
||
W walce rajtaria stosowała taktykę zwaną [[karakol]]em. Król szwedzki [[Gustaw Adolf]] po doświadczeniach w walce z husarią polską jako pierwszy użył rajtarii na dużą skalę w roli typowej dla kawalerii, stosując gwałtowne uderzenie zwartej masy rajtarów walczących rapierami i pistoletami w bezpośrednim zwarciu z przeciwnikiem ([[szarża]]). Od tego czasu rajtaria szwedzka, a następnie także innych państw, stosowała oba rodzaje taktyki (karakol i szarżę). |
W walce rajtaria stosowała taktykę zwaną [[karakol]]em. Król szwedzki [[Gustaw II Adolf]] po doświadczeniach w walce z husarią polską jako pierwszy użył rajtarii na dużą skalę w roli typowej dla kawalerii, stosując gwałtowne uderzenie zwartej masy rajtarów walczących rapierami i pistoletami w bezpośrednim zwarciu z przeciwnikiem ([[szarża]]). Od tego czasu rajtaria szwedzka, a następnie także innych państw, stosowała oba rodzaje taktyki (karakol i szarżę). |
||
Lekka rajtaria była używana zarówno w walce, jak i do zadań łupieżczo-pacyfikacyjnych w większości armii zachodnioeuropejskich. Stąd po okresie wojen polsko-szwedzkich w połowie [[XVII]] |
Lekka rajtaria była używana zarówno w walce, jak i do zadań łupieżczo-pacyfikacyjnych w większości armii zachodnioeuropejskich. Stąd po okresie wojen polsko-szwedzkich w połowie [[XVII wiek]]u słowo "rajtar" stało się w [[Polska|Polsce]] synonimem rabusia, grabieżcy. |
||
Specyficznym typem rajtara niemieckiego był tzw. ''Schwarzreiter'' czyli "czarny jeździec". Nazwa pochodzi od tego, że nosił czernioną (ochrona przed korozją) zbroję. |
Specyficznym typem rajtara niemieckiego był tzw. ''Schwarzreiter'' czyli "czarny jeździec". Nazwa pochodzi od tego, że nosił czernioną (ochrona przed korozją) zbroję. |
||
W [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] oddziały rajtarii jako jazdy ciężkiej, zmieniającej się z czasem w lekką, pojawiły się w czasach [[Stefan Batory|Stefana Batorego]] w 1579 r.(wg. innych jeszcze przed nim) i istniały przez cały wiek XVII i początek [[XVIII]] jako [[ |
W [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] oddziały rajtarii jako jazdy ciężkiej, zmieniającej się z czasem w lekką, pojawiły się w czasach [[Stefan Batory|Stefana Batorego]] w 1579 r.(wg. innych jeszcze przed nim) i istniały przez cały wiek XVII i początek [[XVIII wiek]]u jako [[Autorament|wojska cudzoziemskiego autoramentu]]. W [[Korona Królestwa Polskiego|Koronie]] rajtaria była zwykle dość nieliczna, natomiast zorganizowana była w jednostki o wysokich stanach osobowych - [[regiment]]y i [[skwadron]]y. Na [[Wielkie Księstwo Litewskie|Litwie]] występowały liczne jednostki rajtarii, najczęściej w postaci samodzielnych [[kompania|kompanii]]. Istniały one w ramach [[komput]]u, wojsk prywatnych, a także formowano kompanie i [[chorągiew (wojsko)|chorągwie]] rajtarii ze szlachty powoływanej na [[pospolite ruszenie]]. W drugiej połowie XVII w. każdy litewski [[powiat]] obowiązany był wystawić na pospolite ruszenie jedną chorągiew husarską, jedną [[kozacy|kozacką]] i jedną rajtarską. |
||
Rajtaria nigdy nie uchodziła za typowo polski rodzaj jazdy, jednak polscy rajtarzy wielokrotnie odznaczyli się w toczonych przez Rzeczpospolitą wojnach. Na przykład, w [[bitwa pod Gniewem|bitwie pod Gniewem]] piękną kartę zapisał regiment rajtarów litewskich, dowodzony przez wojewodzica smoleńskiego [[Mikołaj Abramowicz (wojewoda trocki)|Mikołaja Abrahamowicza]]. Był on zresztą dość nietypowy, został bowiem zaciągnięty systemem towarzyskim, a ponieważ jego żołnierze nosili zbroje husarskie, regiment ten niekiedy był brany za jednostkę husarii. Pod Chocimiem w 1621 r. rajtarzy salwą swych pistoletów odpierali atak Turków na szańce polskich wojsk, a pod Kircholmem rajtarzy kurlandzcy dowodzeni osobiście przez księcia Fryderyka Kettlera pomagali husarzom w zwalczaniu piechoty szwedzkiej w centrum bitwy. |
Rajtaria nigdy nie uchodziła za typowo polski rodzaj jazdy, jednak polscy rajtarzy wielokrotnie odznaczyli się w toczonych przez Rzeczpospolitą wojnach. Na przykład, w [[bitwa pod Gniewem|bitwie pod Gniewem]] piękną kartę zapisał regiment rajtarów litewskich, dowodzony przez wojewodzica smoleńskiego [[Mikołaj Abramowicz (wojewoda trocki)|Mikołaja Abrahamowicza]]. Był on zresztą dość nietypowy, został bowiem zaciągnięty systemem towarzyskim, a ponieważ jego żołnierze nosili zbroje husarskie, regiment ten niekiedy był brany za jednostkę husarii. Pod Chocimiem w 1621 r. rajtarzy salwą swych pistoletów odpierali atak Turków na szańce polskich wojsk, a pod Kircholmem rajtarzy kurlandzcy dowodzeni osobiście przez księcia Fryderyka Kettlera pomagali husarzom w zwalczaniu piechoty szwedzkiej w centrum bitwy. |
||
| Linia 35: | Linia 35: | ||
== Bibliografia == |
== Bibliografia == |
||
* Brian Todd Carey, Joshua B. Allfree, John Cairns, ''Wojny średniowiecznego świata. Techniki walki.'', rdz. VII, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2008 |
* Brian Todd Carey, Joshua B. Allfree, John Cairns, ''Wojny średniowiecznego świata. Techniki walki.'', rdz. VII, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2008 |
||
Wersja z 13:26, 19 lip 2010
Rajtaria, rajtarzy (od niem. reiter – "jeździec") – polskie określenie jazdy używającej w walce przede wszystkim pistoletów.
Rajtaria powstała wraz z arkebuzerami w połowie XVI wieku w Niemczech, w związku z rozwojem broni palnej i związaną z tym utratą znaczenia ciężkiej jazdy (która została zachowana w postaci nielicznych oddziałów kirasjerów). Oddziały kawaleryjskie stały się jednostkami pomocniczymi w stosunku do piechoty i artylerii. Znacznie zmniejszyła się zatem liczebność jazdy w armiach. Do upowszechnienia rajtarii przyczynił się Maurycy Orański (1567-1625) - hrabia de Nassau, syn Wilhelma I Orańskiego, reorganizator i wódz armii niderlandzkiej, a od 1585 r. namiestnik północnych prowicjii niderlandzkich.
Rajtarzy uzbrojeni byli najczęściej w 2 kołowe pistolety typu puffer (ewentualnie trzeci noszono za cholewą buta) oraz rapier lub pałasz waloński. Niekiedy uzbrojenia dopełniała broń długa, najczęściej w postaci bandoletu, choć niekiedy zdarzały się karabiny.
Ubrani zwykle byli w rajtrok (kolet, skórzany kaftan), kapelusze z szerokim rondem, spodnie i botforty - długie, sięgające za kolana skórzane buty zwane po staropolsku "rajtarskimi". W niektórych państwach (np. Rosja, Austria, Niemcy, Szwecja) rajtarzy używali zbroi i hełmów, w innych (np. Francja, także i Szwecja) walczyli bez uzbrojenia ochronnego.
Typowa zbroja rajtarska - w postaci hełmu typu szturmak lub pappenheimer (rzadziej morion) oraz kirysu niekiedy z naramiennikami, nałokietnikami, parą zarękawi, folgowanymi nabiodrkami i parą nakolanków - chroniła cały korpus, przy czym ochrona w żadnym miejscu nie była dostateczna (grubość napierśnika nie przekraczała 3 mm), a sama zbroja znacznie cięższa np. od husarskiej.
Rajtaria dysponująca uzbrojeniem ochronnym zwykle dosiadała cięższych koni, stąd w XVII w. zaczęto odróżniać rajtarię lekką i ciężką. Ta ostatnia częściowo wyparła w poszczególnych państwach jednostki arkebuzerów i tzw. półkirasjerów, stanowiące wcześniej jazdę średniozbrojną.
W walce rajtaria stosowała taktykę zwaną karakolem. Król szwedzki Gustaw II Adolf po doświadczeniach w walce z husarią polską jako pierwszy użył rajtarii na dużą skalę w roli typowej dla kawalerii, stosując gwałtowne uderzenie zwartej masy rajtarów walczących rapierami i pistoletami w bezpośrednim zwarciu z przeciwnikiem (szarża). Od tego czasu rajtaria szwedzka, a następnie także innych państw, stosowała oba rodzaje taktyki (karakol i szarżę).
Lekka rajtaria była używana zarówno w walce, jak i do zadań łupieżczo-pacyfikacyjnych w większości armii zachodnioeuropejskich. Stąd po okresie wojen polsko-szwedzkich w połowie XVII wieku słowo "rajtar" stało się w Polsce synonimem rabusia, grabieżcy.
Specyficznym typem rajtara niemieckiego był tzw. Schwarzreiter czyli "czarny jeździec". Nazwa pochodzi od tego, że nosił czernioną (ochrona przed korozją) zbroję.
W Rzeczypospolitej oddziały rajtarii jako jazdy ciężkiej, zmieniającej się z czasem w lekką, pojawiły się w czasach Stefana Batorego w 1579 r.(wg. innych jeszcze przed nim) i istniały przez cały wiek XVII i początek XVIII wieku jako wojska cudzoziemskiego autoramentu. W Koronie rajtaria była zwykle dość nieliczna, natomiast zorganizowana była w jednostki o wysokich stanach osobowych - regimenty i skwadrony. Na Litwie występowały liczne jednostki rajtarii, najczęściej w postaci samodzielnych kompanii. Istniały one w ramach komputu, wojsk prywatnych, a także formowano kompanie i chorągwie rajtarii ze szlachty powoływanej na pospolite ruszenie. W drugiej połowie XVII w. każdy litewski powiat obowiązany był wystawić na pospolite ruszenie jedną chorągiew husarską, jedną kozacką i jedną rajtarską.
Rajtaria nigdy nie uchodziła za typowo polski rodzaj jazdy, jednak polscy rajtarzy wielokrotnie odznaczyli się w toczonych przez Rzeczpospolitą wojnach. Na przykład, w bitwie pod Gniewem piękną kartę zapisał regiment rajtarów litewskich, dowodzony przez wojewodzica smoleńskiego Mikołaja Abrahamowicza. Był on zresztą dość nietypowy, został bowiem zaciągnięty systemem towarzyskim, a ponieważ jego żołnierze nosili zbroje husarskie, regiment ten niekiedy był brany za jednostkę husarii. Pod Chocimiem w 1621 r. rajtarzy salwą swych pistoletów odpierali atak Turków na szańce polskich wojsk, a pod Kircholmem rajtarzy kurlandzcy dowodzeni osobiście przez księcia Fryderyka Kettlera pomagali husarzom w zwalczaniu piechoty szwedzkiej w centrum bitwy.
Od czasów Jana III Sobieskiego zaczęto w Polsce używać zamiennie pojęć rajtaria i arkebuzeria co było związane z rozwiązaniem tej drugiej formacji w tym właśnie czasie.
W I poł. XVIII w. przestano rozróżniać rajtarię ciężką jako odrębny od kirasjerów typ jazdy. W państwach gdzie była jazdą lekką została rozwiązana; w Polsce w 1717 r. na mocy postanowień tzw. sejmu niemego.
Żyjący później w epoce romantyzmu Aleksander Orłowski namalował obraz pt. Rajtar na białym koniu.
W adaptacji filmowej Potopu Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Hoffmana pokazano technikę walki rajtarii Bogusława Radziwiłła z Tatarami dowodzonymi przez Andrzeja Kmicica w bitwie pod Prostkami 8 października 1656 r.:
najpierw zbliżają się do nacierającego przeciwnika stępem, oddają w jego kierunku dwie salwy z pistoletów, po czym przechodząc w galop przystępują z nim do walki na broń białą.
Bibliografia
- Brian Todd Carey, Joshua B. Allfree, John Cairns, Wojny średniowiecznego świata. Techniki walki., rdz. VII, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2008
- Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej., Kraków 1895. (reprint Wyd. KURPISZ, Poznań 2004)
- Włodzimierz Kwaśniewicz: Leksykon dawnej broni palnej. Warszawa: Bellona, 2004. ISBN 83-11-09874-3.
- Leszek Podchorodecki: Chocim 1621., seria: "Historyczne bitwy", Wyd. MON, 1988
- Robert Szcześniak: Kłuszyn 1610. Warszawa: "Bellona", 2004. ISBN 83-11-09785-2.
- Stephen R Turnbull: Wojny złotego wieku: od upadku Konstantynopola do wojny trzydziestoletniej. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10825-7.
- Henryk Wisner: Kircholm 1605. Warszawa: Bellona, 2005. ISBN 83-11-10032-2.
- Zdzisław Żygulski (junior): Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982. ISBN 83-01-02515-8.