Dżelada brunatna: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
drobne techniczne, dojrzałość płciowa |
m WP:SK, drobne techniczne |
||
Linia 17: | Linia 17: | ||
|rodzina = [[koczkodanowate]] |
|rodzina = [[koczkodanowate]] |
||
|podrodzina = [[koczkodany]] |
|podrodzina = [[koczkodany]] |
||
|rodzaj = dżelada{{u|a}} |
|rodzaj = dżelada{{u|a}} |
||
|gatunek = dżelada brunatna |
|gatunek = dżelada brunatna |
||
|synonimy = |
|synonimy = |
||
Linia 26: | Linia 26: | ||
|status IUCN = LC |
|status IUCN = LC |
||
|IUCN id = 21744 |
|IUCN id = 21744 |
||
|status_ref = |
|status_ref =<ref name="iucn">{{IUCN |id = 21744|nazwa = Theropithecus gelada|autorzy = Gippoliti, S. & Hunter, C.|rok = 2008|iucn rok = 2015|wersja = 2015-3 |data = 2015-10-10}}</ref> |
||
|mapa występowania = Gelada area.png |
|mapa występowania = Gelada area.png |
||
|opis mapy występowania = |
|opis mapy występowania = |
||
Linia 56: | Linia 56: | ||
== Ekologia i rozród == |
== Ekologia i rozród == |
||
Dżelady żywią się w 90% trawą<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Redakcja|tytuł=Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp|data dostępu=2017-06-04|opublikowany=www.national-geographic.pl|url=http://www.national-geographic.pl/national-geographic/przyroda/laki-dla-krwawiacych-serc-piekny-swiat-dla-fascynujacych-malp?smclient=a3cc6837-0659-456c-ba06-50f87121151b|język=pl}}</ref>, a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi<ref name=":0" />. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe [[Stado|stada]] liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}} śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}, dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat<ref>{{Cytuj pismo | autor = Radosław Kożuszek | tytuł = Gadatliwa bestia | czasopismo = [[Wiedza i Życie]] | oznaczenie = Listopad 2018 nr 11 (1007) | |
Dżelady żywią się w 90% trawą<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Redakcja|tytuł=Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp|data dostępu=2017-06-04|opublikowany=www.national-geographic.pl|url=http://www.national-geographic.pl/national-geographic/przyroda/laki-dla-krwawiacych-serc-piekny-swiat-dla-fascynujacych-malp?smclient=a3cc6837-0659-456c-ba06-50f87121151b|język=pl}}</ref>, a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi<ref name=":0" />. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe [[Stado|stada]] liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}} śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}, dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat<ref>{{Cytuj pismo | autor = Radosław Kożuszek | tytuł = Gadatliwa bestia | czasopismo = [[Wiedza i Życie]] | oznaczenie = Listopad 2018 nr 11 (1007) | strony = 42| wydawca = [[Prószyński Media]]| miejsce = Warszawa| issn = 0137-8929}}</ref>. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat. |
||
== Podgatunki == |
== Podgatunki == |
Wersja z 16:56, 14 lis 2019
Theropithecus gelada[1] | |||
(Rüppell, 1835) | |||
Samiec | |||
Systematyka | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Typ | |||
Podtyp | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Podrząd | |||
Nadrodzina | |||
Rodzina | |||
Podrodzina | |||
Rodzaj |
dżelada[a] | ||
Gatunek |
dżelada brunatna | ||
Podgatunki | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
Zasięg występowania | |||
Dżelada brunatna[3], dżelada[4] (Theropithecus gelada) – gatunek ssaka z rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus.
W anglojęzycznych źródłach określane czasami jako małpy o krwawiącym sercu[5].
Występowanie
Obecny zasięg występowania dżelady obejmuje wyżyny i góry północno-zachodniej Etiopii i Erytrei. Najliczniej występuje w Parku Narodowym Semien w Etiopii. Większość dżelad jest spotykana na wysokościach 2000-5000 m n.p.m. Dawniej były szeroko rozprzestrzenione w Afryce.
Systematyka
Taksonomia
Gatunek po raz pierwszy opisany naukowo przez E. Rüppella w 1835 roku pod nazwą Macacus gelada[6]. Jako miejsce typowe autor wskazał góry Semien w Etiopii[6]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus – dżelada[3], utworzonego przez I. Geoffroy Saint-Hilaire'a w 1843 roku[7].
Gatunek typowy: Macacus gelada Rüppell, 1835
Etymologia
Nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z języka greckiego: θήρ thēr – „dzika bestia” oraz πίθηκος píthēkos – „małpa”. Epitet gatunkowy pochodzi od gelada, nazwy używanej przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady[8].
Habitat
Zamieszkuje skaliste i zakrzewione wąwozy górskie[4].
Wygląd
Długość głowy i tułowia ok. 70 cm, ogona ok. 50 cm. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub szarawobiała. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa. Występuje charakterystyczne jasne obramowanie oczu. Ogon zakończony pędzlem[4]. Z przodu długie włosy tworzą rodzaj płaszcza, skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona, o zabarwieniu i wyglądzie zależnym od cyklu płciowego samicy. U samców twarz okolona długimi bokobrodami[4], występuje bujna grzywa.
Ekologia i rozród
Dżelady żywią się w 90% trawą[5], a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki[4]. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi[5]. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe stada liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami[4]. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy[4] śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia[4], dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat[9]. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.
Podgatunki
Dotychczas opisano dwa podgatunki dżelady[10]:
- T. gelada gelada – dżelada brunatna
- T. gelada obscurus – dżelada ciemna
Prawdopodobnie wzdłuż rzeki Uebi Szebelie istnieje jeszcze jeden, nieopisany naukowo podgatunek[2].
Zagrożenia
Gatunek był uważany za bliski zagrożeniu wyginięciem (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.
Uwagi
- ↑ Theropithecus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843.
Przypisy
- ↑ Theropithecus gelada, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c Theropithecus gelada, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015, wersja 2015-3 (ang.).
- ↑ a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48-49. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ a b c d e f g h Kowalski i in. 1990 ↓, s. 60.
- ↑ a b c Redakcja, Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp [online], www.national-geographic.pl [dostęp 2017-06-04] (pol.).
- ↑ a b E. Rüppell: Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig. Frankfurt nad Menem: S. Schmerber, 1835-1840, s. 5. (niem.).
- ↑ I. Geoffroy Saint-Hilaire. Description des Mammifères nouveaux ou imparfaitement connus de la collection du Museum d'Histoire naturelle, et remarques sur la classification et les caractères des Mammifères. „Archives du Muséum d'Histoire Naturelle, Paris”. 2 (4), s. 576, 1841. (fr.).
- ↑ T. S. Palmer: Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. Waszyngton: Government Printing Office, 1904, s. 673, seria: North American Fauna. (ang.).
- ↑ Radosław Kożuszek. Gadatliwa bestia. „Wiedza i Życie”. Listopad 2018 nr 11 (1007), s. 42. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929.
- ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]
Bibliografia
- Hiller, C.: Theropithecus gelada. (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 18 maja 2008]. (ang.).
- Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]
- K. Kowalski, A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- Wielka Encyklopedia Przyrody : Ssaki. Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, 1997, s. 116. ISBN 83-7079-784-9.
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 114. ISBN 83-01-14344-4.