Tekst źródłowy strony Stany Zjednoczone

{{inne znaczenia|Stanów Zjednoczonych Ameryki|[[Stany Zjednoczone (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tej nazwy]]|przekierowanie=USA||inne przekierowania=[[Usa|inne znaczenia USA]]}}
{{Państwo infobox
 |nazwa                  = Stany Zjednoczone Ameryki
 |nazwa oryginalna       = {{K|en|United States of America}}
 |dopełniacz nazwy       = Stanów Zjednoczonych
 |lata istnienia         = 
 |herb                   = 
 |godło                  = Great Seal of the United States (obverse).svg
 |flaga                  = Flag of the United States.svg
 |dewiza                 = [[In God we trust|{{J|en|In God we trust}}]]{{u|infobox1}}<br />(Ufamy Bogu)
 |hymn                   = [[Hymn Stanów Zjednoczonych Ameryki|{{J|en|The Star-Spangled Banner}}]]<br />(Gwiaździsty sztandar)
 |hymn audio             = Star Spangled Banner instrumental.ogg
 |ustrój polityczny      = [[System prezydencki|republika konstytucyjna]]
 |konstytucja            = [[Konstytucja Stanów Zjednoczonych]]
 |stolica                = [[Waszyngton]]
 |data powstania         = 4 lipca 1776 (uznanie niepodległości 1783)
 |data likwidacji        = 
 |władca                 = 
 |prezydent              = [[Joe Biden]]
 |premier                = 
 |powierzchnia           = 9 833 520 km²
 |wysokość               = 
 |rok                    = 01.01.2022
 |liczba ludności        = 332 403 650<ref>{{cytuj |tytuł = {{J|en|U.S. Census Bureau}} |opublikowany = census.gov |url = https://www.census.gov/library/stories/2021/12/happy-new-year-2022.html |język = en}}</ref>
 |gęstość zaludnienia    = 34 os./km²
 |ISO 3166               = US
 |waluta                 = 1 [[dolar amerykański]] = 100 [[cent]]ów (USD, $)
 |numer kierunkowy       = +1
 |domena                 = [[.us]]
 |kod samochodowy        = USA
 |kod samolotowy         = N
 |strefa czasowa         = [[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] –5 do –11 – zima<br />UTC –4 do –10 – lato
 |narodowości            = 
 |język urzędowy         = [[angielski]], [[francuski]], [[hiszpański]] i [[polski]] w stanie [[Illinois]]
 |religia dominująca     = [[protestantyzm]]&nbsp;(46,5%) [[katolicyzm]] (20,8%)
 |terytoria zależne      = Pacyfik: [[Baker (terytorium)|Baker]], [[Guam]], [[Howland]], [[Jarvis]], [[Johnston (terytorium)|Johnston]], [[Kingman (rafa)|Kingman]], [[Mariany Północne]], [[Midway]], [[Palmyra (terytorium)|Palmyra]], [[Samoa Amerykańskie]], [[Wake]]; Atlantyk: [[Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych]], [[Navassa]], [[Portoryko]]
 |terytoria autonomiczne = 
 |pkb rok                = 2023
 |pkb                    = 26 854,60 mld<ref name="IMF">Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|Międzynarodowego Funduszu Walutowego]] na rok 2023: {{cytuj stronę |url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=87&pr.y=6&sy=2016&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=914&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |tytuł = {{J|en|World Economic Outlook Database, April 2023}} |autor = {{J|en|International Monetary Fund}} |język = en |data dostępu = 2023-05-22}}</ref> [[Dolar amerykański|USD]]
 |pkb na osobę           = 80 035{{r|IMF}} [[Dolar amerykański|USD]]
 |pkb psn rok            = 2023
 |pkb psn                = 26 854,60 mld{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
 |pkb psn na osobę       = 80 035{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
 |mapa                   = Us-map.png
 |alt mapy               = 
 |opis mapy              = 
 |lokalizacja mapa       = USA orthographic.svg
 |nazwa lokalizacji      = 
 |opis lokalizacji       = 
 |kod mapy               = 
 |współrzędne            = 
 |opis miejsca           = 
 |commons                = Category:United States
 |wikinews               = Kategoria:USA
 |wikicytaty             = Stany Zjednoczone
 |wikisłownik            = Stany Zjednoczone Ameryki
}}
'''Stany Zjednoczone Ameryki''', '''Stany Zjednoczone''', potocznie '''Ameryka''' ({{ang.|United States of America}}, {{K|en|USA}}; {{K|en|United States}}, {{K|en|US}}; pot. {{K|en|America}}), do 11 lipca 1778 r. '''Stany Zjednoczone Ameryki Północnej'''<ref>{{Cytuj |tytuł = USA kontra SZA – Poradnia językowa PWN |data dostępu = 2021-04-29 |opublikowany = sjp.pwn.pl |url = https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/USA-kontra-SZA;18497.html}}</ref> – państwo [[Federacja|federacyjne]] w [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]] [[podział administracyjny Stanów Zjednoczonych|składające się]] z 50 [[Stan (podział administracyjny)|stanów]], graniczące z [[Kanada|Kanadą]] od północy, [[Meksyk]]iem od południa, [[Ocean Spokojny|Oceanem Spokojnym]] od zachodu, [[Ocean Arktyczny|Oceanem Arktycznym]] od północnego zachodu i [[Ocean Atlantycki|Oceanem Atlantyckim]] od wschodu.

Trzecie [[Lista państw świata według liczby ludności|pod względem liczby ludności]] [[państwo]] (po [[Indie|Indiach]] i [[Chińska Republika Ludowa|Chinach]])<ref>{{cytuj pismo |tytuł = Świat w liczbach |czasopismo = {{J|en|The Economist}} |strony = 12, 14 |język = en |data = 2003}}</ref>, i trzecie [[Lista państw świata według powierzchni|pod względem powierzchni]] (po [[Rosja|Rosji]] i [[Kanada|Kanadzie]]). W jego skład wchodzą także pozastanowe wyspy na Pacyfiku ([[Baker (terytorium)|Baker]], [[Guam]], [[Howland]], [[Jarvis]], [[Johnston (terytorium)|Johnston]], [[Kingman (rafa)|Kingman]], [[Mariany Północne]], [[Midway]], [[Palmyra (terytorium)|Palmyra]], [[Samoa Amerykańskie]], [[Wake]]) i na Atlantyku ([[Portoryko]] – największa z nich, formalnie [[państwo stowarzyszone]] ze Stanami Zjednoczonymi – [[Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych|Wyspy Dziewicze]], [[Navassa]]). Terytorium {{K|la|de facto}} należącym do tego państwa jest również [[baza wojskowa]] [[Naval Station Guantanamo Bay|Guantanamo]] (na [[Kuba (wyspa)|Kubie]]).

[[Plik:Samochodem przez Stany Zjednoczone. T. 2 1934 (86501642) (cropped).jpg|mały|alt=Mapa Stanów Zjednoczonych Ameryki|Mapa Stanów Zjednoczonych Ameryki (1934)]]

== Geografia ==
[[Plik:MtHood TrilliumLake.jpg|mały|[[Mount Hood]] w stanie [[Oregon]]|alt=W centrum zaśnieżona góra, u jej podnóża iglaste drzewa. Blisko widza czyste jezioro w którym odbija się błękitne niebo i zaśnieżony szczyt góry.]]
{{osobny artykuł|Geografia Stanów Zjednoczonych}}
{{zobacz też|Geografia Portoryko|Geografia Wysp Dziewiczych Stanów Zjednoczonych}}

=== Informacje ogólne ===
* '''Obszar:'''
** całkowity: 9 834 000 &nbsp;km²
** lądu: 9,2 mln km²
** wodny: 470 tys. km²

* '''Granice lądowe:'''
** długość całkowita: 12&nbsp;248&nbsp;km
** granica z [[Kanada|Kanadą]]: 8893&nbsp;km (w tym 2477&nbsp;km z [[Alaska|Alaską]]), z [[Meksyk]]iem: 3326&nbsp;km
** linia brzegowa: 19&nbsp;924&nbsp;km (bez wysp na Pacyfiku i Atlantyku)

=== Klimat ===
[[Plik:USA map of Köppen climate classification.svg|mały|Mapa Stanów Zjednoczonych według klasyfikacji klimatów Köppena]]
[[Plik:Average precipitation in the lower 48 states of the USA.png|mały|Mapa średnich rocznych opadów atmosferycznych na terenie 48 stanów kontynentalnych (bez [[Alaska|Alaski]] i [[Hawaje|Hawajów]]) w [[cal]]ach]]
Główny podział na strefy klimatyczne stosowany w [[Klasyfikacja klimatów Köppena|systemie klasyfikacji]] [[klimat]]ów [[Wladimir Köppen|Köppena]] dzieli Stany Zjednoczone południkowo na część wschodnią i zachodnią<ref name="kkm1">{{cytuj stronę |url = http://www.plantmaps.com/koppen-climate-classification-map-united-states.php |tytuł = {{J|en|Interactive United States Köppen Climate Classification Map}} |opublikowany = PlantMap |język = en |data dostępu = 2017-09-22}}</ref>. Granica podziału przebiega wzdłuż [[Góry Skaliste|Gór Skalistych]].

Klimat części wschodniej zmienia się wraz z szerokością geograficzną<ref name="data.org">{{cytuj stronę |url = https://en.climate-data.org/country/163/ |tytuł = {{J|en|Climate: United States of America}} |opublikowany = climate-data.org |język = en |data dostępu = 2017-09-22}}</ref><ref name="kkm2">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20170922194638/https://catalog.data.gov/dataset/koppen-climate-classification-for-the-conterminous-united-states/resource/e8671ef5-ff1d-4416-b72a-8f6abcdd8479 |tytuł = {{J|en|Koppen Climate Classification for the Conterminous United States}} |opublikowany = Data.gov |język = en |data dostępu = 2017-09-22}}</ref>. Część wschodnia od północy (rejon [[Wielkie Jeziora|Wielkich Jezior]], [[Dakota Północna]], [[Wisconsin]], [[Michigan]], stan [[Nowy Jork (stan)|Nowy Jork]] i wszystkie stany na wschód od stanu Nowy Jork oraz północna część [[Pensylwania|Pensylwanii]]) charakteryzują się klimatem ''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat kontynentalny z ciepłym latem (Dfb, Dwb, Dsb)|Dfb]]'' (klimat wilgotny kontynentalny z łagodnym latem)<ref name="kkm1" />, następnie w środkowej części (wschodnia część [[Dakota Południowa|Dakoty Południowej]], [[Nebraska|Nebraski]] i [[Kansas]] oraz [[Iowa]], [[Illinois]], [[Indiana]], [[Missouri (stan)|Missouri]] oraz południowa część Pensylwanii) panuje klimat ''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat kontynentalny z gorącym latem (Dfa, Dwa, Dsa)|Dfb]]'' (klimat wilgotny kontynentalny z gorącym latem)<ref name="kkm1" /> oraz na południu ([[Oklahoma]], [[Kentucky]], [[Arkansas]], [[Tennessee]], [[Missisipi (stan)|Missisipi]], [[Alabama]], [[Georgia]], [[Karolina Północna]], [[Karolina Południowa]], [[Luizjana]], wschodnia część [[Teksas]]u oraz [[Floryda]] bez południowego krańca) panuje klimat ''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat subtropikalny (Ca, Cfa, Cwa)|Dfb]]'' (klimat wilgotny subtropikalny, bez pory suchej i z gorącym latem)<ref name="kkm1" />. Południowy kraniec Florydy oraz Hawaje wyróżniają się klimatem tropikalnym sawann (''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat sawann (Aw)|Aw]]'')<ref name="kkm1" /><ref name="data.org" />.

Klimat zachodniej części Stanów Zjednoczonych jest bardziej skomplikowany i w większym stopniu uzależniony jest od wyniesienia ponad poziom morza, oraz odległości od Oceanu Spokojnego<ref name="kkm1" />. Tereny leżące na wschód od gór [[Sierra Nevada (Stany Zjednoczone)|Sierra Nevada]] oraz [[Góry Kaskadowe|Gór Kaskadowych]] znajdują się w ich [[Cień opadowy|cieniu opadowym]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/rain-shadow/ |tytuł = {{J|en|Rain shadow}} |opublikowany = {{J|en|National Geographic}} |język = en |data dostępu = 2017-09-22}}</ref> przez co charakteryzują się najczęściej zimnym, półsuchym klimatem stepowym ''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat stepów (BS)|BS]]'')<ref name="kkm1" /><ref name="data.org" />. Natomiast tereny w tej części położone na znacznych wysokościach (zachodnia część [[Kolorado (stan)|Kolorado]], [[Wyoming]], zachodnia [[Montana]] oraz centralna część stanu [[Nevada]]) mają klimat wilgotny kontynentalny z łagodnym latem, bądź (najwyżej położone) klimat subarktyczny ''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat kontynentalny subarktyczny / borealny (Dfc, Dwc, Dsc)|Dfc]]''<ref name="kkm1" /><ref name="data.org" />. Na terenach tego obszaru o stosunkowo niskim położeniu względem poziomu morza dominuje zimny klimat pustynny (''BWh'') a tylko południe wzdłuż granicy z Meksykiem (od [[Las Vegas]] w Nevadzie do południa [[Arizona|Arizony]] i południowo-wschodniej [[Kalifornia|Kalifornii]]) panuje subtropikalny klimat pustynny (''BWh'')<ref name="kkm1" /><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.blueplanetbiomes.org/sonoran_desert_climate.htm |tytuł = {{J|en|Sonoran Desert Climate}} |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20090219210801/http://blueplanetbiomes.org/sonoran_desert_climate.htm |zarchiwizowano = 2009-02-19 |data dostępu = 2017-09-22}}</ref>.

Na Alasce dominuje klimat kontynentalny subarktyczny (''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat kontynentalny subarktyczny / borealny (Dfc, Dwc, Dsc)|Dfc]]'') z nieznacznymi fragmentami ''Dsc'' i ''Dwc'', a także z klimatem arktycznym, tundry na północnych krańcach (''[[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimat tundry (ET)|ET]]'')<ref name="kkm1" />.

=== Ukształtowanie powierzchni ===
Powierzchnia kraju jest ukształtowana przez równiny centralne, góry na zachodzie, wzgórza i niskie góry na wschodzie; krajobraz wulkaniczny na [[Hawaje (archipelag)|Hawajach]].
* najniższy punkt: Death Valley ([[Dolina Śmierci (Kalifornia)|Dolina Śmierci]]) 86 m [[p.p.m.]]
* najwyższy punkt: ([[Alaska]]) [[Denali]] (McKinley) 6194 m [[n.p.m.]]

=== Zasoby naturalne ===
Zasoby naturalne to m.in. [[Węgle kopalne|węgiel]], [[miedź]], [[ołów]], [[molibden]], [[fosforany]], [[Uran (pierwiastek)|uran]], [[złoto]], [[rtęć]], [[nikiel]], [[potas]], [[srebro]], [[wolfram]], [[cynk]], [[ropa naftowa]], [[gaz ziemny]], [[Drewno (technika)|drewno]] i olbrzymie zasoby niewykorzystywanych (stan na 2014) [[łupki bitumiczne|łupków bitumicznych]] (do produkcji benzyny).

Zasoby te w większości są niewykorzystywane. Spowodowane jest to szczególną polityką Stanów Zjednoczonych, która zmierza do oszczędzania surowców naturalnych (większość jest kupowana od innych państw). W chwili, gdy światowe zapasy surowców będą już wykorzystane, tylko USA będą je mieć.

=== Naturalne zagrożenia ===
Naturalne zagrożenia kraju to [[huragan]]y wzdłuż wybrzeża [[Ocean Atlantycki|Atlantyku]] i w [[Zatoka Meksykańska|Zatoce Meksykańskiej]], [[Tornado|tornada]] na obszarach centralnych i południowo-wschodnich ([[Aleja Tornad]]), [[tsunami]], [[wulkan]]y, [[Trzęsienie ziemi|trzęsienia ziemi]], [[Powódź błotna|lawiny błotne]] i [[pożar]]y w [[Kalifornia|Kalifornii]], [[Powódź|powodzie]].

== Historia ==
[[Plik:Una Vida Chaco Canyon rock art enhanced 2.jpg|mały|[[Petroglify]] Una Vida w [[Historyczny Park Narodowy Kultury Chaco|Chaco Culture National Historical Park]], [[kultura Anasazi]] (I w. p.n.e. do końca XIII wieku n.e.)]]
{{Osobny artykuł|Historia Stanów Zjednoczonych}}

=== Wprowadzenie ===
Zróżnicowane językowo i kulturowo, wojujące pomiędzy sobą ludy [[Tubylczy Amerykanie|tubylczych Amerykanów]], w tym stosunkowo mniej rozszczepieni [[Inuici]], zamieszkiwały obszary dzisiejszych Stanów Zjednoczonych przez około 10 tys. lat. Przed przybyciem Europejczyków i, co za tym idzie, sprowadzeniu siłowo przez nich na te ziemie pojmanych w [[Afryka Zachodnia|Afryce Zachodniej]] i zniewolonych [[Czarna odmiana człowieka|Afrykanów]] do pracy na [[plantacja]]ch, populacja [[autochton]]ów stanowiła ponad 1 mln mieszkańców. Wskutek ścierania się z imigracją Europejczyków, dysponujących lepszą bronią, populacja tubylcza poddana była chronicznym działaniom wojennym, kulturowo wyniszczającym. W ich wyniku została sprowadzona do znikomego ułamka nowej całości. [[Afroamerykanie]] zaś, pierwotnie niewolnicy, wskutek krwawej [[Wojna secesyjna|wojny secesyjnej]] w latach 60. XIX wieku i wygranej przez [[Abolicjonizm|przeciwników niewolnictwa]] zostali uwolnieni. Proces ich integracji społecznej, jak i [[Indianie|Indian]], nadal trwa.

Dziś Stany Zjednoczone są zróżnicowanym kulturowo, etnicznie, religijnie i obyczajowo krajem. Z drugiej strony, są także głęboko miejscami spolaryzowanym, podzielonym politycznie, etnicznie, ekonomicznie i obyczajowo państwem. Jest to kraj o populacji liczącej ponad 323 mln ludzi z tendencją wzrostową, nacechowany dużym wzrostem imigracji (legalnej i nielegalnej), szczególnie z sąsiedniego [[Meksyk]]u. Niektóre społeczności Indian, które przetrwały, nadal utrzymują odrębność kulturowo-narodowościową ([[Dakotowie|Lakotowie]], [[Hopi]]). Wielu Indian służy czy służyło w siłach zbrojnych Stanów Zjednoczonych (np. [[Nawahowie]] służący podczas II wojny światowej jako [[Indiańscy szyfranci]]). W wielu środowiskach o odosobnionym charakterze etnicznym, imigranci czy rodzimi obywatele w dużej mierze utożsamiają się z etnicznością przodków, jednak nie jest to krajową normą społeczną.

=== Europejskie początki ===
[[Plik:Viking landing.jpg|mały|Inscenizacja z 2000 r., przedstawiająca przybycie [[Wikingowie|wikingów]] do zatoki w [[L’Anse aux Meadows]] w „[[Winlandia|Winlandii]]” ([[Nowa Fundlandia|Nowej Fundlandii]], ok. 1000&nbsp;r.)]]
Pierwsi Europejczycy prawdopodobnie dotarli na obrzeża Stanów Zjednoczonych ok. 1000<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.smithsonianmag.com/history/the-vikings-a-memorable-visit-to-america-98090935/ |tytuł = {{J|en|The Vikings: A Memorable Visit to America}} |język = en |opublikowany = {{J|en|The Smithsonian Institution}} |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>. Byli to [[wikingowie]], a ściślej, [[Islandczycy]], którzy najpierw zostali [[Banicja|banitami]] wydalonymi na [[Grenlandia|Grenlandię]], lub byli to ich potomkowie. Znalezisko archeologiczne w postaci liczącej kilka wieków osady wikingów z szeregiem domostw odkryto w latach 60. XX wieku na samym skraju północnej [[Nowa Fundlandia|Nowej Fundlandii]] w [[L’Anse aux Meadows]]. Archeolodzy skandynawscy szukali jej na podstawie dokładnych chronologii i opisów w [[Saga (literatura)|sagach]] islandzkich, pierwotnie przekazywanych [[Tradycja oralna|tradycją ustną]]. Miejsce to, po pieczołowitej rekonstrukcji i budowie przeszklonego nowoczesnego muzeum, zostało wpisane na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]]. Zagadnieniem obecnie badanym, aczkolwiek nadal nieustalonym, jest gdzie konkretnie ci wikingowie, korzystający z L’Ans Aux Meadows, zapuścili się dalej na południe wzdłuż wybrzeża Atlantyku, czy w głąb kontynentu pobliskim wielkim ujściem [[Rzeka Świętego Wawrzyńca|Rzeki Świętego Wawrzyńca]].

Dopiero ok. 500 lat później w 1492 wyprawa [[Krzysztof Kolumb|Krzysztofa Kolumba]] dotarła m.in. na plaże [[Portoryko]]. W prawie tym samym czasie (1497, 1498) [[Giovanni Caboto]] (John Cabot), [[Republika Wenecka|wenecki]] żeglarz pochodzenia włoskiego w służbie króla [[Anglia|Anglii]], opływał kanadyjskie i amerykańskie wybrzeża, szukając [[Przejście Północno-Zachodnie|Przejścia Północno-Zachodniego]] do Indii, lądując m.in. w dzisiejszym stanie [[Maine]]. Zginął na morzu w drodze powrotnej, w pobliżu Islandii, niemniej jego żegluga stała się podstawą prawną roszczeń Anglii do ziem Ameryki Północnej, w tym obszarów po części stanowiących Wybrzeże Wschodnie dzisiejszego terytorium Stanów Zjednoczonych. Niedługo potem, w 1542, Kalifornia została „odkryta” przez portugalskiego żeglarza [[Juan Rodríguez Cabrillo|Juana Rodrígueza Cabrillo]], który służył królowi Hiszpanii. Kraina ta była ludnie zamieszkana przez rozmaitych Indian.

W 1565 roku hiszpański żeglarz [[Pedro Menéndez de Avilés]] założył [[Saint Augustine|St. Augustine]] na Florydzie, pierwszą stałą, przetrwałą do dziś osadę Europejczyków na terenie Stanów Zjednoczonych. Przez następne 235 lat była stolicą hiszpańskiej Florydy<ref>{{cytuj stronę |url = https://fcit.usf.edu/florida/lessons/augustine/augustine.htm |tytuł = {{J|en|Florida’s Historic Places: St. Augustine}} |opublikowany = {{J|en|College of Education, University of South Florida}} |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>.

Natomiast pierwsi koloniści z Anglii, po stosunkowo trwałej osadzie na obszarze Stanów Zjednoczonych, założyli ufortyfikowaną osadę [[Jamestown (Wirginia)|Jamestown]] w nowej [[Kolonia Wirginia|kolonii Wirginia]] w 1607. Jednak osada ta, podatna na ataki Indian i głód, nie przetrwała i została ostatecznie po latach ewakuowana.

Nieco późniejsi koloniści z Anglii, których osada jednak przetrwała i dała początek anglojęzycznej kulturze Stanów Zjednoczonych w postaci obecnej, to [[Purytanizm|purytanie]], protestanccy uchodźcy na tle religijnym, przybyli w okolice dzisiejszego nadmorskiego [[Plymouth (Massachusetts)]] w 1620 na statku „[[Mayflower]]”.

=== Konflikty kolonistów z władzami Wielkiej Brytanii i deklaracja niepodległości ===
{{Osobny artykuł|Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych}}
[[Plik:Boston Massacre.jpg|mały|Masakra w Bostonie]]
[[Plik:Boston Tea Party Ship & Museum, Boston (493623) (11062434853).jpg|mały|Współczesna replika statku, na którym miało miejsce „{{J|en|Boston Tea Party}}” ([[herbatka bostońska]]), zakotwiczona na stałe jako muzeum w Bostonie]]
Większością [[Kolonia (geografia polityczna)|kolonii]] zarządzali wtedy specjalnie przysłani z Anglii [[gubernator]]zy, przeważnie niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Jednocześnie rozwijały się jednak lokalne samorządy, które dążyły do uzyskania większej niezależności od [[Metropolia (państwo)|metropolii]]. Wyrazem tego był np. [[Kongres w Albany|Kongres z Albany]]. Tymczasem Anglia traktowała swe zamorskie posiadłości jako rynek zbytu i źródło surowców. Nie było zgody na powstawanie [[Manufaktura|manufaktur]], co nie poprawiało nastrojów wśród kolonistów. [[Akty nawigacyjne]], czyli ustawy mające za zadanie ochronę angielskich posiadłości przed konkurencją innych mocarstw kolonialnych dokładnie regulowały, które towary mogą być produkowane w koloniach, a które muszą być sprowadzane z Europy.

Działania zbrojne w czasie [[Wojna o panowanie w Ameryce Północnej|brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami]] skłoniły władze do nowego rodzaju opodatkowania ludności. W 1765 wprowadzono tak zwaną [[Opłata skarbowa|opłatę stemplową]]. Wywołało to wzburzenie mieszkańców, gdyż uważali oni za niesprawiedliwy obowiązek płacenia podatków do wspólnej kasy, przy jednoczesnym braku swej reprezentacji w parlamencie. Ogłoszono nawet bojkot angielskich towarów, co spowodowało chwilowe ustępstwa rządu, jednak stało się jasne, że bez radykalnej zmiany obecnego stanu, ponowny konflikt pozostawał kwestią czasu.

W 1770 przeciwko nowym cłom wystąpili mieszkańcy [[Boston]]u. Protestujący tłum został ostrzelany przez wojsko, a całe wydarzenie przeszło do świadomości kolonistów jako [[masakra bostońska]]. W 1773 [[Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska]] otrzymała od rządu prawo do sprzedaży herbaty [[Trzynaście kolonii|amerykańskim koloniom]] z pominięciem ceł i podatków, co wyraźnie uderzało w lokalnych importerów tego produktu. W odpowiedzi kilkudziesięciu członków konspiracyjnej organizacji [[Synowie Wolności]], tuż po przypłynięciu transportu herbaty do portu w Bostonie wdarło się na pokład statku (przebrani za [[Indianie|Indian]]) i zniszczyło jego ładunek. Zajście nazwano ironicznie [[Herbatka bostońska|herbatką bostońską]]. Reakcją brytyjską było zamknięcie bostońskiego portu, co spowodowało zakłócenia handlu w regionie. Nastroje społeczne uległy [[radykalizacja|radykalizacji]], a zwołany w 1774 [[Kongres Kontynentalny|I Kongres Kontynentalny]] podjął decyzję do przygotowania zbrojnego wystąpienia, usiłując jednak nadal prowadzić rokowania ze stroną brytyjską.

Polityka prowadzona przez Wielką Brytanię, zwłaszcza w latach 60. i 70. XVIII wieku oraz szerzące się idee [[Oświecenie (epoka)|oświeceniowe]] dokonały gruntownej zmiany w społeczeństwie kolonistów. Przestawali być już poddanymi brytyjskimi i jawnie zaczęli dążyć do niezależności. Zachodzące w tym czasie procesy i wydarzenia tego okresu zwane są [[Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych|rewolucją amerykańską]]. 19 kwietnia 1775 roku doszło do pierwszej konfrontacji zbrojnej sił kolonistów z armią brytyjską – [[Bitwa pod Lexington i Concord|bitwy pod Lexington]].

Po pierwszym starciu uzbrojonych kolonistów z oddziałami angielskimi zebrał się po raz drugi Kongres Kontynentalny, który postanowił prowadzić wojnę z Anglią i powierzył naczelne dowództwo George’owi Washingtonowi, ziemianinowi z Wirginii.

Nie było jednak jasności, o co walczyć: czy o ustępstwa rządu w sprawie podatków, czy o połączenie stanów w federacje i uzyskanie pełnej samodzielności. W świetle prawa międzynarodowego kolonie były częścią Anglii, a do tej pory nie zdarzyło się, aby część jakiegoś państwa jednolitego narodowo zbuntowała się i ogłosiła odrębnym państwem. Jednak pod wpływem idei oświeceniowych wśród kolonistów zwyciężyła myśl o ogłoszeniu pełnej niepodległości. Zgromadzenia poszczególnych stanów zaczęły ogłaszać niepodległość. Powołano specjalny komitet z Thomasem Jeffersonem na czele, który opracował projekt [[Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych|Deklaracji Niepodległości]]. Deklaracja stwierdzała, że wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi i są obdarzeni nienaruszalnymi prawami – do życia, wolności i ubiegania się o szczęście. W celu zabezpieczenia tych praw został wyłoniony rząd. W dniu 4 lipca 1776 wszyscy członkowie Kongresu (bez jednego) podpisali Deklarację Niepodległości. Równało się to powstaniu nowego państwa – Stanów Zjednoczonych Ameryki. W Deklaracji Niepodległości po raz pierwszy idee oświecenia zostały zastosowane w praktyce.

=== Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna ===
[[Plik:Edward S. Curtis Collection People 042.jpg|mały|Dziewczyna z plemienia [[Arikarowie|Arikara]]. Sepia, 1909. Z tomu nr 5 kolekcji „{{J|en|The North American Indian}}” 2228 fotografii Indian autorstwa Edwarda S. Curtisa. W zbiorach cyfrowych [[Biblioteka Kongresu|Library of Congress]] Arikara nietypowo uprawiali rolę, zamieszkując [[Preria|preryjne]] okolice koryta [[Missouri (rzeka)|Missouri]], na terytorium zakupionym od Francji]]
Pomimo licznych kłopotów wewnętrznych, Stany Zjednoczone z powodzeniem rozszerzały swoje terytorium. W 1803 [[Thomas Jefferson]] odkupił francuską [[Luizjana (kolonia francuska)|Luizjanę]] od [[Napoleon Bonaparte|Napoleona Bonapartego]], co niemal dwukrotnie zwiększyło terytorium kraju. Ponadto w 1818 udało się uzyskać [[Terytorium Dakoty]].

=== Wojna brytyjsko-amerykańska ===
{{Osobny artykuł|wojna brytyjsko-amerykańska}}
W 1812 wybuchł kolejny spór brytyjsko-amerykański. Zarzewiem konfliktu stało się pogranicze [[Górna Kanada|kanadyjskie]] oraz spór związany z blokadą handlową ([[blokada kontynentalna]]) stosowaną przez napoleońską Francję wobec Brytyjczyków. Anglia wykorzystała pretekst, aby podjąć zbrojną próbę przywrócenia statusu kolonialnego Stanów Zjednoczonych, ale bez skutku. [[Wojna brytyjsko-amerykańska]] zakończyła się [[Traktat gandawski|traktatem gandawskim]] w 1814, w zasadzie nie przynosząc wymiernych korzyści żadnej ze stron. W końcowej fazie jednak przewaga militarna była po stronie amerykańskiej, co zapoczątkowało budowę mitu o niezwyciężonej armii. Było to także dodatkowym czynnikiem w procesie formowania się narodu amerykańskiego. Konsekwencją konfliktu było także podpisanie [[ugoda Rusha-Bagota|ugody Rusha-Bagota]] w 1817, dotyczącej [[Demilitaryzacja|demilitaryzacji]] strefy nadgranicznej oraz [[Konwencja z 1818|konwencji w 1818]], dotyczącej regulacji granic.

=== Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu ===
[[Plik:Flag of Cross of Burgundy.svg|mały|Flaga [[Nowa Hiszpania|Nowej Hiszpanii]]]]
W 1821 kolejny prezydent Stanów Zjednoczonych, [[James Monroe]], doprowadził do uzyskania [[Floryda (kolonia hiszpańska)|hiszpańskiej Florydy]], co było kolejnym krokiem w umacnianiu pozycji państwa jako najsilniejszego gracza na kontynencie. W 1823 prezydent Monroe ogłosił opracowaną przez ówczesnego [[Sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych|sekretarza stanu]], [[John Quincy Adams|Johna Quincy’ego Adamsa]], tzw. [[Doktryna Monroego|doktrynę Monroego]] zakładającą dążenie do powstrzymania europejskiej ekspansji na całym kontynencie amerykańskim w zamian za brak ingerencji Stanów Zjednoczonych w sprawy Europy. Oznaczało to początek długiej epoki w dziejach amerykańskiej polityki zagranicznej – okresu [[izolacjonizm]]u

W tym czasie koloniści osiedlali się także na terenach niepodległego od 1821 Meksyku, szczególnie na terenie Teksasu. Władze tego kraju odmawiały jednak przyznania praw politycznych mieszkańcom tej prowincji, co doprowadziło do formowania się ruchu oporu. Mieszkańcy wykorzystując [[Anarchia|anarchię]] i wojny domowe nękające Meksyk, proklamowali w 1836 [[Republika Teksasu|Republikę Teksasu]], a w 1845 ogłosili przyłączenie do USA jako 28. stan. Spowodowało to wybuch [[Wojna amerykańsko-meksykańska|wojny amerykańsko-meksykańskiej]], trwającej w latach 1846–1848. W jej wyniku Meksyk utracił także tereny dzisiejszych [[Nowy Meksyk|Nowego Meksyku]] i Kalifornii, które łącznie z Teksasem stanowiły przed wojną połowę jego obszaru.

Tymczasem w 1846 Stany Zjednoczone uzyskały brytyjski [[Oregon]], a w 1867 dokonały ostatniego nabytku na kontynencie, kupując od cara rosyjską [[Alaska|Alaskę]] za 7 mln dolarów w złocie. Ogółem powierzchnia Stanów Zjednoczonych wzrosła w XIX wieku sześciokrotnie.

=== Rozwój gospodarczy ===
[[Liberalizm|Liberalne]] zasady rządzące gospodarką amerykańską skutkowały jej gwałtownym rozwojem. Powszechne prawo wyborcze dla białych i liczne wolności polityczne przyczyniały się do wzmożonego napływu osadników z Europy. Zakładali oni dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwa, zachowując przy tym [[etos pracy]], wytrwałości i oszczędności. Udział Stanów Zjednoczonych w produkcji światowej wzrósł z poziomu 7% w 1840 do 23,3% w 1870. Powszechnie wprowadzano nowe urządzenia, np. [[Kombajn rolniczy|kombajny]]. Jednak coraz bardziej uwidaczniał się podział na dwie strefy gospodarcze – przemysłową i [[Urbanizacja|zurbanizowaną]] Północ oraz rolnicze Południe, gdzie na plantacjach masowo wykorzystywano pracę niewolników uprowadzonych w Zachodniej Afryce.

=== Indianie ===
[[Plik:Early indian east.jpg|mały|Indianie w Ameryce Płn. w XVII wieku – część wschodnia]]
{{Osobny artykuł|Indianie Ameryki Północnej}}
Na początku XIX wieku w Ameryce Północnej żyło ok. 1 mln Indian, utrzymujących się głównie z łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa lub rolnictwa. Postępujący proces osadnictwa białych oznaczał dla [[Ludy tubylcze|tubylców]] groźbę utraty macierzystych terenów. Podzieleni na niewielkie, słabe militarnie, ekonomicznie i politycznie plemiona, tubylcy stopniowo ulegali cywilizacyjnej przewadze europejskich kolonizatorów. Ekspansja osadnicza na zachód doprowadziła do szybkiego skurczenia się indiańskich terenów łowieckich i wytępienia stad [[Bizon amerykański|bizonów amerykańskich]], będących dotychczas podstawą utrzymania dla wielu plemion na [[Preria|prerii]]. Kolejnym zagrożeniem dla Indian były nieznane im uprzednio choroby, takie jak [[Ospa prawdziwa|ospa]], oraz częste przypadki popadania w uzależnienie od alkoholu dostarczanego przez białych. Część Indian decydowała się na podjęcie walki zbrojnej, lecz nie miała ona szansy powodzenia w walce z regularną i dobrze uzbrojoną armią osadników. Wielu poległo też w podsycanych przez kolonizatorów wojnach międzyplemiennych. W [[Kalifornia|Kalifornii]] zaraza, niedożywienie i ludobójstwo zredukowały liczbę Indian ze 150 000 w 1845 r. do 35 000 w 1860<ref>{{Cytuj |autor = Robert M. Utley |tytuł = {{J|en|The Indian Frontier of the American West 1846-1890}} |data = 1984 |miejsce = Albuquerque |s = 31–64}}</ref> Ocalałych Indian osiedlano w niewielkich [[Rezerwat Indian|rezerwatach]], ulokowanych głównie na nieużytkach, w tym na specjalnie utworzonym [[Terytorium Indiańskie|Terytorium Indiańskim]] (w dzisiejszej Oklahomie). Konflikty władz państwowych z Indianami przeszły do historii pod nazwą wojen z Indianami. Wojny te ustały dopiero pod koniec XIX wieku, a krótko potem liczebność Indian w Stanach Zjednoczonych osiągnęła minimum. Stopniowy wzrost liczby Indian i poziomu ich życia nastąpił dopiero w latach dwudziestych i trzydziestych – po tym jak w 1924 roku wszystkim [[Tubylczy Amerykanie|tubylczym Amerykanom]] przyznano obywatelstwo amerykańskie, a w 1934 roku [[ustawa o reorganizacji Indian]] (ang. {{K|en|Indian Reorganization Act}}) usankcjonowała ich prawo tubylczych plemion do autonomii i rozwoju w ramach demokratycznych struktur. W 1944 roku powstał [[Krajowy Kongres Indian Amerykańskich]] ({{J|en|NCAI}}), największa dziś organizacja amerykańskich Indian, a w latach 60. i 70. XX wieku miał miejsce szczyt [[Panindianizm|panindiańskiego]] społeczno-politycznego, kulturowego i religijnego odrodzenia tubylczych Amerykanów, zapoczątkowany przez [[Ruch Indian Amerykańskich|AIM]] i inne organizacje młodego pokolenia miejskich Indian. Indianie zwolnieni są z obowiązku płacenia podatków dochodowych.

=== Wojna secesyjna ===
[[Plik:Battle of Gettysburg, by Currier and Ives.png|mały|[[Bitwa pod Gettysburgiem]] podczas [[Wojna secesyjna|wojny secesyjnej]]]]
{{Osobny artykuł|Wojna secesyjna}}
W tym czasie zaostrzyły się przeciwieństwa pomiędzy Północą a Południem, które zogniskowały się na kwestii czarnoskórych niewolników. Wywoływało to kryzysy polityczne, powstał ruch [[Abolicjonizm|abolicjonistyczny]]. Próbowano zawierać różne ugody (m.in. [[kompromis Missouri]] w 1820, [[Niewolnictwo w Stanach Zjednoczonych#Kompromis 1850 roku|kompromis w 1850]], [[Niewolnictwo w Stanach Zjednoczonych#Ustawa Kansas-Nebraska z 1854|ustawa Kansas-Nebraska]] z 1854) jednak nie przynosiły one rezultatów. Przeciwnicy niewolnictwa skonsolidowali się po skazaniu na śmierć i straceniu w 1859 abolicjonisty [[John Brown|Johna Browna]], który próbował wywołać [[Najazd Johna Browna|powstanie czarnych niewolników]].

Wybór przeciwnika niewolnictwa, republikanina [[Abraham Lincoln|Abrahama Lincolna]] na prezydenta w 1860 spowodował wystąpienie 11 stanów południowych (pod przewodnictwem [[Karolina Południowa|Karoliny Południowej]]) z [[Unia (Stany Zjednoczone)|Unii]] (24 podtrzymały lojalnie Unię). Stany te utworzyły następnie [[Skonfederowane Stany Ameryki]], zwane Konfederacją, w odróżnieniu od Unii. Krwawa [[wojna secesyjna]] trwała do 1865. Zakończyła się militarną klęską Konfederacji i spustoszeniem Południa. Okres polityczno-ekonomiczny w historii USA po tej wojnie jest znany jako [[Rekonstrukcja (Stany Zjednoczone)|Rekonstrukcja Stanów Zjednoczonych]].

[[Plik:U.S. Territorial Acquisitions.png|mały|Ekspansja terytorialna Stanów Zjednoczonych w XIX wieku]]

=== Izolacjonizm ===
Kolejni prezydenci wzorem [[James Monroe|Monroe]] uważali, że należy zamknąć Amerykę przed wpływami Europy i wynieść Stany Zjednoczone do roli arbitra pomiędzy wszystkimi krajami Nowego Świata. Doktryna ta jest znana jako [[izolacjonizm]]. Praktyczną realizacją tej doktryny było sprzeciwianie się utworzeniu [[Meksyk|Cesarstwa Meksykańskiego]] przez [[Napoleon III Bonaparte|Napoleona III]], odkupienie od Rosji w 1867 Alaski, arbitraż prezydenta [[Grover Cleveland|Grovera Clevelanda]] w sporze między [[Wenezuela|Wenezuelą]] a [[Gujana Brytyjska|Gujaną Brytyjską]]. Stany Zjednoczone zaczęły prowadzić [[Imperializm|politykę imperialną]] w stosunku do mniejszych krajów kontynentu amerykańskiego. Za prezydentury [[William McKinley|Williama McKinleya]] stoczyły [[Wojna amerykańsko-hiszpańska|wojnę kolonialną z Hiszpanią]], w wyniku której zdobyły w 1898 [[Kuba|Kubę]] i [[Portoryko]] na [[Karaiby|Karaibach]] oraz [[Filipiny]] i [[Guam]] na Pacyfiku.

=== Początek XX wieku ===
W ciągu kilkudziesięciu kolejnych lat po zakończeniu wojny domowej, USA rozwinęły się w największą potęgę przemysłową świata. Przyłączono 17 państw-terytoriów, które stały się nowymi stanami Stanów Zjednoczonych. Jako ostatnie zostały wchłonięte: Nowy Meksyk i suwerenne dotąd państwa: Oklahoma (w 1907) oraz Arizona (w 1912).

Rozwinięto połączenia kolejowe, łącząc m.in. brzegi obu oceanów. W gospodarce zaczęto stosować na szeroką skalę energię elektryczną i [[Silnik spalinowy|silniki spalinowe]]. Szybko zaczęła rozwijać się [[motoryzacja]], m.in. dzięki zakładom [[Henry Ford|Henry’ego Forda]], przyczyniając się do rozwoju kraju. Powstały pierwsze gigantyczne korporacje produkujące m.in. stal, maszyny, okręty. Rozwinął się przemysł naftowy, chemiczny, bawełniany, górnictwo węgla kamiennego.

Dzięki szybkiemu rozwojowi gospodarczemu i technologicznemu powstały wielkie fortuny: [[J.P. Morgan]]a, [[John D. Rockefeller|Johna D. Rockefellera]], [[Andrew Carnegie]]go. Wzrost gospodarczy w tym okresie przekraczał 10%. Korzystając z kłopotów Wielkiej Brytanii w [[Wojny burskie|Wojnie Burskiej]] w Afryce Południowej, Stany Zjednoczone zmonopolizowały budowę [[Kanał Panamski|Kanału Panamskiego]] ([[Traktat Claytona-Bulwera]]). Budowę rozpoczęto 1850 roku i zakończono w 1914 roku.

=== Prezydentury Williama McKinleya i Theodore’a Roosevelta ===
[[Plik:USS Olympia art NH 91881-KN cropped.jpg|mały|[[Wojna amerykańsko-hiszpańska]]: bitwa w Zatoce Manilskiej]]
Przez pośrednictwo w [[Wojna rosyjsko-japońska|wojnie rosyjsko-japońskiej]] i udział w konferencji w [[Algeciras]] Stany Zjednoczone weszły do polityki międzynarodowej jako równorzędny partner [[Mocarstwo|mocarstw]] europejskich.

W polityce wewnętrznej wykrystalizował się podział na Republikanów i Demokratów. Dojście do władzy jednego ze stronnictw powodowało zazwyczaj zwrot w polityce państwa oraz wymianę personelu na stanowiskach wszystkich szczebli. Ważniejszymi momentami było:

* wprowadzenie ceł ochronnych na wyroby przemysłowe przez prezydenta [[William McKinley|Williama McKinleya]] w 1890
* wysiłki prezydenta [[Theodore Roosevelt|Roosevelta]] w zwalczaniu korupcji i rządów bogaczy
* wprowadzenie przez [[Woodrow Wilson|Wilsona]] prawa dotyczącego reformy celnej, prawa wyborczego kobiet i [[Prohibicja w Stanach Zjednoczonych|prohibicji alkoholowej]] (która wbrew zamierzeniu pomysłodawców spowodowała rozwój przestępczości).

=== I wojna światowa ===
{{Osobny artykuł|I wojna światowa}}
Silna pozycja polityczna i gospodarcza Stanów Zjednoczonych zapewniła im decydujący udział w I wojnie światowej. W pierwszych jej latach prezydent Wilson przestrzegał zasady nieinterweniowania w konflikt europejski i próbował pogodzić zwaśnione strony, jednak gdy [[Niemcy]] ogłosiły nieograniczoną wojnę [[Okręt podwodny|podwodną]], Stany Zjednoczone wypowiedziały im wojnę 6 kwietnia 1917 roku. Szybko zmobilizowano około 4 milionów żołnierzy i wybudowano flotę. Wysłanie korpusu interwencyjnego do Francji spowodowało wygraną [[Ententa|ententy]].

Wilson miał duży wkład w opracowanie traktatu pokojowego. Ogłosił tzw. [[Czternaście punktów Wilsona|14 punktów Wilsona]], które stały się podstawą [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]], zaś punkt 13 ustanawiał niepodległość państwa polskiego. Jednak [[Kongres Stanów Zjednoczonych|Kongres]] nie ratyfikował traktatu wersalskiego i nie wyraził zgody na przystąpienie Stanów Zjednoczonych do [[Liga Narodów|Ligi Narodów]]. Nie uznano też [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Rosji Radzieckiej]] powstałej po wojnie. Następni prezydenci uprawiali politykę powrotu do izolacjonizmu.

=== Lata międzywojenne ===
Pierwsze dziesięciolecie powojenne stanowiło okres świetności Stanów Zjednoczonych. Zarobiwszy krocie na sprzedaży broni przemysł amerykański przeżywał rozkwit. Eksport i inwestycje zagraniczne wzrosły kilkakrotnie, [[dolar amerykański]] zyskał status głównej [[Waluta|waluty]] świata. Rząd stosował taktykę tzw. małego rządu (jak najmniej interwencji państwa w gospodarkę). Rozkwit gospodarczy spowodował wielką falę imigrantów, ludność USA wzrosła o kilkanaście milionów osób. W 1924 roku przyznano też obywatelstwo amerykańskie wszystkim Indianom żyjącym w granicach Stanów Zjednoczonych.

=== Wielki kryzys ===
{{Osobny artykuł|Wielki kryzys}}
24 października 1929 roku, nazywanego potem [[Czarny czwartek (1929)|„czarnym czwartkiem”]] nastąpił krach na giełdzie w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]]. Był to początek [[Wielki kryzys|wielkiego kryzysu światowego]]. Produkcja w Stanach Zjednoczonych zmalała o 50%; w 1932 roku [[bezrobocie]] osiągnęło 25%; co czwarty farmer stracił ziemię na skutek zadłużenia. Środki podjęte przez prezydenta [[Herbert Hoover|Herberta Hoovera]] dla ratowania gospodarki okazały się niewystarczające.

=== New Deal ===
{{Osobny artykuł|Nowy Ład}}
[[Plik:Signing Of The Social Security Act.jpg|mały|Prezydent Roosevelt podpisuje {{J|en|Social Security Act}}, 14 sierpnia 1935]]
Jego następca, demokrata [[Franklin Delano Roosevelt]], wprowadził politykę określaną mianem [[Nowy Ład|Nowego Ładu Ekonomicznego]] ({{K|en|New Deal}}). Było to odejście od liberalizmu: banki poddano kontroli rządowej, wdrożono program robót publicznych, upadające przedsiębiorstwa wzmocniono przez udzielanie pożyczek, powstały dopłaty dla rolników. Wprowadzono pierwszy w historii system ubezpieczeń emerytalnych, ustanowiono 40-godzinny tydzień pracy, zwiększono zasiłki dla bezrobotnych, zakazano zatrudniania dzieci, ustalono minimalne płace, zalegalizowano związki zawodowe – to wszystko zapoczątkowało erę demokratycznego socjalizmu. Prawdziwy przełom w gospodarce spowodował wybuch II wojny światowej i zamówienia na broń. Najwyższa stawka podatkowa wynosiła wtedy w USA 70%.

=== Potwierdzenie izolacjonizmu ===
W 1933 roku Roosevelt ogłosił [[Polityka dobrego sąsiedztwa|politykę dobrego sąsiedztwa]] wobec Ameryki Łacińskiej. W tym samym roku Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim. Kongres nadal podtrzymywał izolacjonizm i uchwalał kolejne ustawy o [[Państwo neutralne|neutralności]] (1935, 1936, 1937), w których deklarowano nieingerowanie Stanów Zjednoczonych w konflikty europejskie.

=== II wojna światowa ===
We wrześniu 1939 roku amerykańskie siły zbrojne dysponowały ogólną liczbą około 500 000 żołnierzy, z czego około 300 000 służyło w marynarce wojennej, zaś siły lądowe dysponowały jedynie nieco ponad 100 czołgami. Pod wrażeniem [[Kampania francuska 1940|upadku Francji]] w czerwcu 1940 roku, Kongres uchwalił program budowy przemysłu zbrojeniowego, przeznaczając na ten cel kwotę 20 mld dolarów. Obawiając się, że po ewentualnym upadku Wielkiej Brytanii Stany Zjednoczone zostaną postawione w obliczu wojny z Niemcami, kraj rozpoczął wielki program zbrojeniowy.
{{główny artykuł|Wojna na Pacyfiku}}
[[Plik:USS SHAW exploding Pearl Harbor Nara 80-G-16871 2.jpg|thumb|[[Atak na Pearl Harbor]]]]
Stany Zjednoczone zostały faktycznie formalnie włączone do II wojny światowej japońskim atakiem na [[Hawaje]], w tym bazy [[United States Navy|amerykańskiej marynarki wojennej]] w [[Joint Base Pearl Harbor-Hickam|Pearl Harbor]] na wyspie [[Oʻahu]], 7 grudnia 1941 roku. Kraj został w ten sposób wciągnięty do trwającej już [[Wojna na Pacyfiku|wojny na Pacyfiku]], odpierając ataki japońskie na posiadłości brytyjskie, holenderskie i amerykańskie, a także zapobiegając zajęciu Australii. Wkrótce też wojnę Stanom Zjednoczonym wypowiedziała hitlerowska [[III Rzesza]]. W ramach skierowanej na pomoc państwom zaangażowanym w walkę z państwami Osi ustawy [[Lend-Lease Act|{{J|en|Lend Lease}}]], udzieliły również ogromnej bezzwrotnej pomocy materialnej w postaci uzbrojenia, wyposażenia, ciężarówek, a zwłaszcza materiałowej, w postaci paliw, amunicji, ciepłej odzieży, żywności oraz maszyn służących do produkcji wojennej. Następnie przystąpiły do ofensywy w Afryce Północnej i dokonały inwazji we Włoszech. W czerwcu 1944 roku dokonały największego [[desant]]u w historii. Wraz z Brytyjczykami Amerykanie otworzyli front zachodnioeuropejski, lądując przy silnym oporze w Normandii ([[operacja Overlord]]) i uwalniając północną Francję, następnie kraje niderlandzkie i zachodnie Niemcy.

W świetle fanatycznego oporu na wyspach Pacyfiku, a także, aby zapobiec olbrzymim stratom armii Stanów Zjednoczonych i ludności cywilnej podczas planowanej inwazji Japonii właściwej, 6 i 9 sierpnia 1945 roku samoloty [[Boeing B-29 Superfortress|B-29]] XX Armii Powietrznej startujące z wyspy [[Tinian]] zrzuciły na miasta [[Hiroszima]] i [[Nagasaki]] w Japonii dwie bomby atomowe, co doprowadziło do niemal natychmiastowej bezwarunkowej kapitulacji Japonii.

=== Po II wojnie światowej ===
Koniec wojny Stany Zjednoczone z powodu zrujnowanej konfliktem konkurencji witały jako największa potęga polityczna i przemysłowa na świecie; kolejni prezydenci starali się tę pozycję utrzymać. Prezydenturę objął [[Harry Truman]], w 1950 roku zmniejszył armię do przedwojennego poziomu pół miliona żołnierzy. Ogłosił program Sprawiedliwy Ład ({{K|en|Fair Deal}}), którego celem było objęcie opieką państwową najsłabszych społecznie i ekonomicznie obywateli, jednak nie udało mu się go zrealizować. Przeciwstawiał się rosnącej agresywności [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]], ogłaszając w 1947 roku tzw. [[Doktryna Trumana|doktrynę Trumana]] – politykę powstrzymywania komunizmu. Stany Zjednoczone postanowiły udzielić w 1947 roku pomocy finansowej odbudowującej się ze zniszczeń Europie ([[plan Marshalla]]). Jednak Związek Radziecki, a pod jego naciskiem także pozostałe kraje komunistyczne, nie przyjął tej pomocy. Zaczęła się tzw. [[zimna wojna]]. W 1949 roku z inspiracji Stanów Zjednoczonych zawiązano pakty wojskowe [[NATO]] w Europie, w 1951 roku [[Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku|ANZUS]] na Pacyfiku i w 1954 roku [[Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej|SEATO]] w Azji Południowo-Wschodniej.
* [[plan Marshalla]]
* [[NATO]]

=== Polityka „powstrzymywania” i „maccartyzm” ===
{{Osobny artykuł|Doktryna powstrzymywania|Makkartyzm}}
Z obaw przed [[komunizm]]em zrodziły się wypaczenia zainicjowane przez senatora [[Joseph McCarthy|J.R. McCarthy’ego]] polegające na szykanowaniu osób o poglądach lewicowych, w tym wielu wybitnych artystów. Również w celu zneutralizowania ekspansji komunistycznej Stany Zjednoczone dwukrotnie angażowały się militarnie w konflikty wojskowe na kontynencie azjatyckim, w 1950 roku w Korei ([[wojna koreańska]]) i 1964 roku w Wietnamie ([[wojna wietnamska]]).[[Plik:Dwight David Eisenhower, photo portrait by Bachrach, 1952.jpg|mały|upright=0.5|[[Dwight Eisenhower|Dwight David Eisenhower]]]]

* [[czerwona panika]]

=== Lata 50. ===
W 1952 roku wybory prezydenckie wygrał republikanin [[Dwight Eisenhower]]. Prowadził on politykę odprężenia w stosunkach ze Związkiem Radzieckim (czemu sprzyjała śmierć [[Józef Stalin|Stalina]]). Eisenhower prowadził aktywną działalność dyplomatyczną: odwiedził między innymi Wielką Brytanię, Niemcy, Francję, a nawet zaprosił do Stanów Zjednoczonych [[Nikita Chruszczow|Nikitę Chruszczowa]], z którym uzgodnili spotkanie na szczycie (zerwane z powodu incydentu z zestrzeleniem przez Sowietów [[Lockheed U-2|samolotu U-2]]). Eisenhower położył też kres maccartyzmowi. W 1954 roku z jego poparciem Sąd Najwyższy zniósł segregację rasową w szkołach. W 1957, niedługo po umieszczeniu na orbicie satelity [[Sputnik 1]] przez Rosjan, zostaje wystrzelony pierwszy amerykański satelita [[Explorer 1]].
[[Plik:Aldrin Looks Back at Tranquility Base - GPN-2000-001102.jpg|mały|upright=0.6|lewo|Lądowanie [[Apollo 11]] na Księżycu]]

=== Lata 60. ===
Kontynuacją reform była prezydentura [[John F. Kennedy|Johna F. Kennedy’ego]] (1960–1963), podczas której doszło do tak zwanego [[Kryzys kubański|kryzysu kubańskiego]] związanego z radziecką próbą zainstalowania rakiet jądrowych na Kubie. Kennedy doprowadził do podpisania 5 sierpnia 1963 roku w Moskwie układu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (jego bezpośrednim skutkiem było położenie kresu skażeniom promieniotwórczym); próbował przenieść rywalizację ze Związkiem Radzieckim na dziedzinę podboju kosmosu.[[Plik:John F Kennedy.jpg|mały|upright=0.5|[[John F. Kennedy]]]]
[[Plik:Richard Nixon portrait.jpg|mały|upright=0.5|[[Richard Nixon|Richard Milhous Nixon]]]]

W listopadzie 1963 roku John F. Kennedy został zamordowany w [[Dallas]], a w 1968 roku jego młodszy brat, senator [[Robert F. Kennedy|Robert Kennedy]], oraz noblista [[Martin Luther King]].

W kulturze nastał okres tzw. [[Ruch hippisowski|dzieci kwiatów]], jego symbolem stał się [[Festiwal w Woodstock|Festiwal w {{J|en|Woodstock}}]] i muzycy tacy jak [[Jimi Hendrix]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.wprost.pl/ar/4932/Generacja-Woodstock/?I=870 |tytuł = {{J|en|Generacja Woodstock}} |autor = Wiesław Kot |autor2 = Roman Rogowiecki |opublikowany = wprost.pl |archiwum = https://archive.vn/i51os |zarchiwizowano = 2020-02-25 |język = pl |data = 1999-08-01 |data dostępu = 2020-02-25}}</ref>, [[Janis Joplin]] i [[Jefferson Airplane]]. Wzmagała się walka o prawa Afroamerykanów.
W 1969 roku prezydentem został były wiceprezydent [[Richard Nixon]], a Amerykanie wylądowali po raz pierwszy na Księżycu i, co jest równie ważne w kontekście sukcesu misji, wrócili cali i zdrowi. Od 1969 roku rozpoczęły się negocjacje z ZSRR w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych [[Strategic Arms Limitation Treaty|SALT]].
[[Plik:Jimmy Carter.jpg|mały|upright=0.5|[[Jimmy Carter]]]]

=== Lata 70. ===
Zaczęły się interwencją zbrojną w [[Laos]]ie i [[Kambodża|Kambodży]] w 1970 roku, będącą kolejnym aktem wojny wietnamskiej, pochłaniającej życie żołnierzy amerykańskich. Z powodu malejącej popularności wojny w społeczeństwie, Stany Zjednoczone zostały zmuszone do wycofania się z Wietnamu i Indochin. W 1972 roku zakończono wojnę w Wietnamie i w 1973 roku podpisano w Paryżu układ pokojowy.

Stany Zjednoczone udzieliły poparcia politycznego [[Izrael]]owi w wojnie z państwami arabskimi. Administracja Nixona ożywiła kontakty ze Związkiem Radzieckim oraz krajami [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]]. Poprawiono również stosunki z [[Chińska Republika Ludowa|komunistycznymi Chinami]]. W 1972 roku Nixon złożył tam wizytę.

Kres prezydenturze Nixona położyło jego uwikłanie w zatajanie i kłamanie pod przysięgą w aferze politycznej [[Afera Watergate|Watergate]]. Po raz pierwszy w historii Stanów Zjednoczonych prezydent złożył urząd przed czasem.

Kolejny przełom w polityce nastąpił za sprawą [[Jimmy Carter]]a (1977–1981), który wprowadził do niej zasady obrony praw człowieka. Do jego osiągnięć należy podpisanie w Wiedniu układu [[Strategic Arms Limitation Treaty (II)|SALT II]], nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami, a także podpisanie układu w sprawie Kanału Panamskiego. W 1979 roku podpisano w Waszyngtonie wynegocjowany w [[Camp David]] układ pokojowy między Egiptem i Izraelem. Jednocześnie zaostrzeniu uległy stosunki ze Związkiem Radzieckim w związku z interwencją radziecką w [[Afganistan]]ie. Rządy Cartera przypadły na okres światowego kryzysu energetycznego. Wdrożono program ograniczenia uzależnienia Stanów Zjednoczonych od importu ropy naftowej.
* [[afera Watergate]]
* [[kryzys naftowy]]
* [[doktryna Cartera]]
* [[program Apollo]]

=== Lata 80. ===
Kolejny prezydent, [[Ronald Reagan]] (republikanin), dokonał szeregu zmian w polityce państwa. Zapowiedział rozszerzenie swobód [[Wolny rynek|wolnorynkowych]] i przeprowadził radykalne reformy mające na celu ożywienie gospodarki. Obniżono podatki, zmniejszono inflację. Nastąpiła znaczna poprawa wyników ekonomicznych kraju i spadek [[Bezrobocie|bezrobocia]]. Nastąpił jednak wzrost długu publicznego, spowodowany [[Wyścig zbrojeń|wyścigiem zbrojeń]].

[[Plik:Photograph of President Reagan and Vice-President Bush meeting with General Secretary Gorbachev on Governor's Island... - NARA - 198596.jpg|mały|upright=0.7|lewo|[[George H.W. Bush|Bush]], [[Ronald Reagan|Reagan]] i [[Michaił Gorbaczow|Gorbaczow]] w Nowym Jorku (1988)]]
[[Plik:Ronald Reagan 1981 presidential portrait.jpg|mały|upright=0.5|[[Ronald Reagan|Ronald Wilson Reagan]]]]
[[Plik:George H. W. Bush, President of the United States, 1989 official portrait.jpg|mały|upright=0.5|[[George H.W. Bush|George Herbert Walker Bush]]]]
W polityce zagranicznej [[Ronald Reagan|Reagan]] przyjął twardy kurs wobec [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]. Stany Zjednoczone zaczęły bardziej angażować się na świecie, wspierając opozycję antykomunistyczną w różnych państwach.

W 1983 roku Waszyngton podjął decyzję o interwencji zbrojnej po puczu militarnym na niezależnej wyspie [[Grenada|Grenadzie]] w pobliżu wybrzeży Wenezueli i [[Trynidad i Tobago|Trynidadu i Tobago]].

W 1986 roku, w odpowiedzi na finansowanie przez [[Libia|Libię]] zamachów na amerykańskie cele, prezydent nakazał przeprowadzenie nalotów na libijskie miasta.

W przeciwieństwie do niektórych polityków, Reagan nie wierzył w dobrą kondycję gospodarczą Związku Radzieckiego. W jej ewentualnym kryzysie widział szansę na zakończenie [[Zimna wojna|zimnej wojny]]. Podjął decyzję o wzmożeniu [[Wyścig zbrojeń|wyścigu zbrojeń]]. Związek Radziecki podjął wyzwanie i zaangażował olbrzymią część swego potencjału gospodarczego w produkcję militarną. Wyzwanie to okazało się jednak ponad jego siły.

Wskutek zabiegów administracji amerykańskiej [[Południowa Afryka|Republika Południowej Afryki]] obniżyła ceny złota, co sprawiło, że Związek Radziecki nie mógł sprostać konkurencji, sprzedając surowiec ze swych zasobów. Podobnie stało się z benzyną po tym, jak Stany Zjednoczone zaoferowały licznym państwom arabskim umowy na handel bronią w zamian za obniżenie cen ropy naftowej. Ponadto w tym okresie Stany Zjednoczone cały czas udzielały wszechstronnej pomocy mudżahedinom w [[Afganistan]]ie, [[contras]] w [[Nikaragua|Nikaragui]], frakcji [[Narodowy Związek na rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli|UNITA]] w [[Angola|Angoli]] i wielu innym.

Wobec powyższych działań gospodarka Związku Radzieckiego uległa załamaniu i państwo to zostało zmuszone do przemiany ustrojowej w kierunku [[Demokracja|demokratyzacji]]. Położyło to kres [[Zimna wojna|zimnej wojnie]] i dało szansę na wyzwolenie licznych państw spod hegemonii Związku Radzieckiego.

[[Plik:Bill Clinton.jpg|mały|upright=0.5|[[Bill Clinton|William Jefferson ''Bill'' Clinton]]]]

=== Lata 90. ===
Następcą [[Ronald Reagan|Reagana]] był [[George H.W. Bush]] (republikanin). Za jego prezydentury Stany Zjednoczone interweniowały w [[Irak]]u w ramach [[I wojna w Zatoce Perskiej|I wojny w Zatoce Perskiej]] przeciwko siłom [[Saddam Husajn|Saddama Husajna]] po jego agresji na Kuwejt.

George Herbert Walker Bush doprowadził do podpisania ze Związkiem Radzieckim układów rozbrojeniowych [[START]] i utworzenia [[Strefa wolnego handlu|strefy wolnego handlu]] w Ameryce Północnej w ramach nowej organizacji – [[Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu|Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu (NAFTA)]].

Po 41. prezydencie w historii Stanów Zjednoczonych, „starszym Bushu”, urząd prezydencki objął kandydat [[Partia Demokratyczna (Stany Zjednoczone)|Partii Demokratycznej]], [[Bill Clinton]]. Za jego rządów USA i NATO zmusiły [[Jugosławia|Jugosławię]] do zaprzestania [[Czystka etniczna|czystek etnicznych]] i zaniechania prowadzenia [[Wojna w Bośni i Hercegowinie|wojny w Bośni]]. W dużej mierze dzięki USA i [[Martti Ahtisaari]]emu, negocjatorowi z [[Finlandia|Finlandii]], [[Kosowo]] później mogło ogłosić jednostronnie niepodległość, uzyskując poparcie 91 państw.

Gospodarka Stanów Zjednoczonych w czasie obu kadencji Clintona przeżyła lata wielkiego sukcesu. Po raz pierwszy od wielu dekad, kraj osiągnął nadwyżkę budżetową, która według prognoz gospodarczych, miała się progresywnie zwiększać w następnych kadencjach. Wielką porażką jego prezydentury okazała się niemożność przeforsowania w Kongresie planu wprowadzającego obowiązek ubezpieczeń zdrowotnych dla całej ludności. Autorką i promotorem tego planu była żona prezydenta, późniejsza [[senator]] ze stanu [[Nowy Jork (stan)|Nowy Jork]], [[Hillary Clinton|Hillary Rodham Clinton]]. Z ramienia Partii Demokratycznej była ona silną kandydatką do nominacji na stanowisko prezydenta w wyborach 2008 r. Ostatecznie przegrała z [[Barack Obama|Barackiem Obamą]].

[[Plik:George-W-Bush.jpeg|mały|upright=0.5|[[George W. Bush|George Walker Bush]]]]
[[Plik:National Park Service 9-11 Statue of Liberty and WTC fire.jpg|mały|upright=0.7|lewo|11 września 2001]]
[[Plik:Official portrait of Barack Obama.jpg|mały|upright=0.5|[[Barack Obama|Barack Hussein Obama II]]]]
[[Plik:Joe Biden presidential portrait.jpg|alt=|mały|[[Joe Biden]]]]

=== Wojna z terroryzmem ===
{{Osobny artykuł|Zamachy z 11 września 2001 roku}}
Kolejnym, 43. prezydentem, został republikanin, „młodszy Bush”, syn [[George H.W. Bush|George’a H.W. Busha]] – [[George W. Bush]]. W tym samym roku, w którym rozpoczął sprawowanie urzędu (2001), Stany Zjednoczone stały się celem ataku terrorystycznego. Cztery samoloty pasażerskie, uprowadzone przez 19 porywaczy-samobójców, pochodzących z [[Arabia Saudyjska|Arabii Saudyjskiej]] i innych krajów Bliskiego Wschodu oraz oskarżanych o udział w organizacji terrorystycznej o nazwie [[Al-Ka’ida]], uderzyły w obie wieże [[World Trade Center (1973–2001)|World Trade Center]] w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] i gmach [[Pentagon]]u w [[Waszyngton]]ie. Kolejny samolot, który prawdopodobnie miał uderzyć w budynek Kongresu (siedzibę Senatu i Izby Reprezentantów), został [[Katastrofa lotu United Airlines 93|przejęty przez pasażerów i rozbity]] na terenie niezamieszkanym w [[Pensylwania|Pensylwanii]]. W [[Zamachy z 11 września 2001 roku|zamachach z 11 września]] zginęło ok. 3000 ludzi. Ataki spotkały się ze zdecydowaną reakcją prezydenta, który ogłaszając „długą wojnę z terroryzmem”, wydał polecenie zaatakowania [[Afganistan]]u, a następnie rozpoczął formowanie międzynarodowej koalicji w celu walki z pasztuńskimi [[Talibowie|Talibami]] kojarzonymi z [[Al-Ka’ida|Al-Ka’idą]].

Kolejną fazą amerykańskiej [[Wojna z terroryzmem|wojny z terroryzmem]] stał się ponowny atak na [[Irak]], wspólnie z sojusznikami. Krok ten, uzasadniany przez administrację m.in. obecnością broni nuklearnej oraz powiązaniami władz Iraku z [[Al-Ka’ida|Al-Ka’idą]], wywołał kontrowersje wewnątrz kraju i na całym świecie. Nie przeszkodziło to jednak [[George W. Bush|Bushowi]] w uzyskaniu wystarczającego poparcia społeczeństwa do objęcia urzędu prezydenckiego na drugą kadencję. Pod jej koniec, Stany Zjednoczone znalazły się w [[globalny kryzys finansowy|trudnej sytuacji gospodarczej]]. Społeczeństwo amerykańskie zaczęło coraz silniej domagać się wycofania wojsk z Iraku i Afganistanu.

W dniu 4 listopada 2008 kandydat Demokratów, [[Barack Obama|Barack Hussein Obama]] wygrał wybory prezydenckie z kandydatem Republikanów [[John McCain|Johnem Sidneyem McCainem]].

20 stycznia 2009 Barack Hussein Obama został zaprzysiężony na 44. prezydenta Stanów Zjednoczonych.

== Ustrój polityczny i prawny ==
{{wikibooks2|link=Materiały do nauk administracyjnych/Ustrój USA|książka=Materiały do nauk administracyjnych|rozdział=Ustrój USA}}
{{Osobny artykuł|Ustrój polityczny Stanów Zjednoczonych}}
[[Plik:White House Washington South.JPG|mały|[[Biały Dom]] w Waszyngtonie]]

=== Podział władzy ===
Konstytucja Stanów Zjednoczonych (przyjęta 17 września 1787, weszła w życie 4 marca 1789) wprowadziła [[Podział władz|trójpodział władzy]] oraz system „hamulców i równowagi”, polegający na wzajemnym równoważeniu się władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

[[Władza wykonawcza|Władzę wykonawczą]] sprawuje [[Prezydent Stanów Zjednoczonych|prezydent]], który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu ([[Administracja|administracji]]). Prezydent (i [[wiceprezydent]]) wybierany jest w pośrednich [[Wybory|wyborach]] na czteroletnią kadencję, może powtórnie sprawować urząd tylko raz. Prezydenta wybierają elektorzy przysługujący każdemu stanowi w liczbie równej członkom Kongresu z danego stanu. Choć dziś we wszystkich stanach elektorzy są wybierani w głosowaniu powszechnym, to stany nie mają obowiązku organizowania wyborów. Zgodnie z art. II Konstytucji Stanów Zjednoczonych o sposobie wyboru elektorów decyduje stanowa legislatywa i jeśliby uznała to za stosowne może np. wybrać elektorów sama (taki sposób zresztą funkcjonował w wielu stanach przez wiele lat). Wszystkie mandaty elektorskie przypadające danemu stanowi zdobywa kandydat, który wygrał w tym stanie wybory; system ten powoduje, że zdarza się, że kandydat, który uzyskał mniejszość w głosowaniu powszechnym uzyskuje przewagę w kolegium elektorskim i zostaje prezydentem. Taka sytuacja miała miejsce w latach: 1824, 1876, 1888, 1960, 2000 i 2016.

[[Plik:Uscapitolindaylight.jpg|mały|[[Kapitol Stanów Zjednoczonych|Kapitol]] w Waszyngtonie]]
Rząd jest powoływany przez prezydenta po uzyskaniu aprobaty [[Senat Stanów Zjednoczonych|Senatu]].

[[Władza ustawodawcza|Władzę ustawodawczą]] sprawuje [[Kongres Stanów Zjednoczonych|Kongres]], składający się z dwóch izb: [[Izba Reprezentantów Stanów Zjednoczonych|Izby Reprezentantów]] (izba niższa) i Senatu (izba wyższa). Izba Reprezentantów ma kadencję 2-letnią, liczy 435 członków, jest wyłaniana w wyborach powszechnych i bezpośrednich; liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców (każdy stan musi mieć co najmniej 1 przedstawiciela). Senat jest organem bezkadencyjnym, liczy 100 członków, wszystkie stany mają równą reprezentację – po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych); stołeczny Dystrykt Kolumbii również ma reprezentację w Kongresie, ale mniejszą.

Na czele władzy sądowniczej stoi [[Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych]] (nie mylić z Sądami Najwyższymi poszczególnych stanów i wspólnot).

=== Partie polityczne ===
{{Osobny artykuł|Partie polityczne w Stanach Zjednoczonych|Nurty polityczne w Stanach Zjednoczonych}}
W Stanach Zjednoczonych istnieje system wielopartyjny, ale faktycznie politykę kontrolują jedynie dwie partie: Demokraci ([[Partia Demokratyczna (Stany Zjednoczone)|Partia Demokratyczna]]) i Republikanie ([[Partia Republikańska (Stany Zjednoczone)|Partia Republikańska]]).

Partia Demokratyczna jest uważana za partię centrum ze skrzydłami lewicowymi. Część jej członków opowiada się za wprowadzeniem publicznej służby zdrowia, zwiększeniem podatków, zwiększeniem wydatków na edukację, prawami dla osób homoseksualnych do zawierania małżeństw i adopcji dzieci, domaga się utrzymania obowiązującego na terenie Stanów Zjednoczonych od 1973 do 2022 roku powszechnego prawa do aborcji.

Partia Republikańska jest uważana za prawicową, postuluje wolny rynek, liberalizację gospodarki, obniżkę podatków, a w kwestiach społecznych – m.in. zakaz aborcji. Opowiada się także za łatwym dostępem dla każdego obywatela do broni palnej w celu możliwości skutecznej obrony koniecznej.

Amerykańska scena polityczna jest klasyfikowana inaczej niż w Europie. Politycy zbliżeni do europejskiego centrum i lewicy są nazywani liberałami, a zbliżeni do prawicy konserwatystami. Ponadto w kraju istnieje kilkanaście partii politycznych, ale ich dostęp do życia publicznego jest znikomy. Zazwyczaj jedna partia kontroluje przez dekady konkretne hrabstwo. W przypadku przejęcia władzy w legislaturze stanowej, wszystkie kluczowe stanowiska są obsadzane przez współpracowników jednej partii.
{{col-begin}}
Lista [[Partie polityczne w Stanach Zjednoczonych|partii politycznych w USA]]:
* [[Partia Niepodległości Alaski]] ({{K|en|Alaskan Independence Party}}),
* [[Connecticut for Lieberman|Connecticut na rzecz Liebermana]] ({{K|en|Connecticut for Lieberman}}),
* [[Partia Demokratyczna (Stany Zjednoczone)|Partia Demokratyczna]] ({{K|en|Democratic Party}}),
* [[Partia Konstytucyjna]] ({{K|en|Constitution Party}}),
* [[Partia Libertariańska (Stany Zjednoczone)|Partia Libertariańska]] ({{K|en|Libertarian Party}}),
* [[Partia Republikańska (Stany Zjednoczone)|Partia Republikańska]] ({{K|en|Republican Party}}),
* [[Partia Zielonych (Stany Zjednoczone)|Partia Zielonych]] ({{K|en|Green Party}}).
* [[Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych]] ({{K|en|Communist Party USA}}){{col-break}}
{| class="wikitable"
|+ Podział mandatów w Kongresie USA
|-
! Nazwa
! Liczba<br>deputowanych
! Procent<br>deputowanych
|-
!colspan=3 align=center| Izba Reprezentantów
|-
|Partia Demokratyczna
|align=right| 222
|align=right| 51%
|-
|Partia Republikańska
|align=right| 213
|align=right| 49%
|-
|Niezależni
|align=right| 0
|align=right| 0%
|-
!colspan=3 align=center| Senat
|-
|Partia Demokratyczna
|align=right| 48
|align=right| 48%
|-
|Partia Republikańska
|align=right| 50
|align=right| 50%
|-
|Niezależni
|align=right| 2
|align=right| 2%
|}
{{col-end}}

=== System prawny ===
{{Osobny artykuł|System prawny Stanów Zjednoczonych}}
System prawny Stanów Zjednoczonych dzieli się na prawo ustawowe ({{K|en|statutory law}}) i prawo [[precedens]]owe ({{K|en|case}} albo [[common law|{{K|en|common law}}]]). Pierwsze obok konstytucji federalnych i stanowych składa się z szeregu różnych aktów prawa stanowionego, w szczególności ustaw ({{K|en|statute}}). Natomiast {{J|en|common law}} jest tworzone na podstawie rozstrzygnięć uprzednio przyjętych we wcześniejszych wyrokach sądowych<ref>Maciej Koszowski: ''Anglosaska doktryna precedensu. Porównanie z polską praktyką orzeczniczą'', Warszawa 2009.</ref>.

==== Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki ====
{{Osobny artykuł|Konstytucja Stanów Zjednoczonych}}
Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki (ang. {{K|en|The Constitution of the United States}}) to ustawa zasadnicza tego państwa, uchwalona 17 września 1787 i później ratyfikowana przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów. Wchodząc w życie 4 marca 1789, Konstytucja zastąpiła ''[[Artykuły konfederacji i wieczystej unii]]'', które obowiązywały w latach 1781–1788.

Pierwotny projekt Konstytucji przygotował [[James Madison]] z [[Wirginia|Wirginii]]. Początkowo miała służyć jako podpora w rządzeniu 4 milionami ludzi w 13 stanach i doprowadzić do centralizacji władzy, pozostawiając jednak przy tym prawa poszczególnych stanów i dając im swobodę w sprawach wewnętrznych. Zawarty kompromis stanowił, że wszystkie stany będą reprezentowane przez jednakową liczbę swoich przedstawicieli w [[Senat Stanów Zjednoczonych|Senacie]], natomiast w [[Izba Reprezentantów Stanów Zjednoczonych|Izbie Reprezentantów]] ich liczba będzie zależeć od liczby mieszkańców danego stanu.

==== Przestrzeganie praw i swobód ====
[[Plik:San Francisco Pride Parade 20170625-6758.jpg|mały|[[Parady równości i marsze równości|Parada LGBT]] w [[San Francisco]]]]

===== {{J|en|Freedom in the World 2005}} =====
W raporcie „{{J|en|Freedom in the World 2005}}”, ogłoszonym przez [[Freedom House|{{J|en|Freedom House}}]], Stany Zjednoczone znalazły się w kategorii państw „Wolne” ze wskaźnikiem 1.0 w 7-stopniowej skali<ref>{{cytuj stronę |url = https://archive.ph/20130626031958/http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2005/united-states |tytuł = {{J|en|Freedom in the World 2005}} |data = 2005 |opublikowany = {{J|en|Freedom in the World}} |strony = 21 |język = en |data dostępu = 2013-06-23}}</ref>.

Raport „{{J|en|Freedom in the World}}” jest efektem monitorowania przez organizację {{J|en|Freedom House}} zmian w zakresie respektowania i ochrony przez władze państwowe [[Prawa polityczne|praw politycznych]] (swoboda działalności konkurencyjnych partii politycznych, [[wolne wybory]]) i [[Wolności obywatelskie|wolności obywatelskich]] (religijnych, etnicznych, ekonomicznych, językowych, [[Prawa kobiet|praw kobiet]] i rodziny, wolności osobistych, [[Wolność prasy|wolności prasy]], [[Wolność przekonań|przekonań]] i [[Wolność stowarzyszeń|stowarzyszeń]]; organizacja nie monitoruje praw mężczyzn i rodziny) w 192 krajach i 14 największych terytoriach zależnych i spornych. Raport ocenia państwa i terytoria w skali od „1” (najbardziej respektujący) do „7” (najmniej respektujący) i kwalifikuje do jednej z 3 kategorii: „Wolne”, „Częściowo wolne” i „Bez wolności” Raporty są opracowywane od 1972.

===== Wolność prasy i mediów =====
* W raporcie „{{J|en|Freedom of the Press 2004}}” ({{J|en|Freedom House}}) Stany Zjednoczone znalazły się w kategorii państw „Wolne” na 17 miejscu na 193 ze wskaźnikiem 13 w 100-stopniowej skali. Źródło: [https://web.archive.org/web/20070714164231/http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=203&year=2004 „{{J|en|Freedom of the Press 2004}}” (od s. 18)]
* W rankingu „{{J|en|Press Freedom Index 2018}}” organizacji [[Reporterzy bez Granic]], USA są na 45. miejscu na 179<ref>{{cytuj stronę |url = https://rsf.org/en/ranking |tytuł = {{J|en|2017 World Press Freedom Index}} |opublikowany = {{J|en|Reporters without borders}} |język = en |data dostępu = 2018-06-24}}</ref>.

==== System karny ====
Według danych z grudnia 2008 amerykański system penitencjarny przetrzymuje 2 310 984 osób<ref>[http://www.bjs.gov/content/pub/pdf/p08.pdf {{J|en|Prison Statistics}}].</ref>, co rocznie kosztuje ok. 60 miliardów dolarów. Pieniądze te generują duże zyski przede wszystkim trzem firmom: Corrections Corporation of America, GEO Group i Cornell Companies. Przykładowo Corrections Corporation of America zwiększyła w roku 2008 zysk o około 300 milionów dolarów do sumy 1,6 miliarda. Większość z więźniów to stosunkowo młodzi mężczyźni. W Stanach Zjednoczonych w 2014 około 4% mężczyzn<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.bjs.gov/content/pub/pdf/p14.pdf |tytuł = {{J|en|Prisoners in 2014}} |opublikowany = {{J|en|U.S. Department of Justice}} |język = en |data dostępu = 2019-02-23}}</ref> – czarnych lub pochodzenia latynoskiego – przebywało w więzieniu. W miastach takich jak Waszyngton i Baltimore ponad połowa czarnych mężczyzn w wieku od 18 do 30 lat przebywa w więzieniach, na zwolnieniu warunkowym lub jest w trakcie [[Probacja|probacji]], a odpowiednio dla całych Stanów Zjednoczonych – średnio co osiemnasty dorosły mężczyzna. Statystycznie czarni trafiają do więzień pięciokrotnie częściej niż biali i trzykrotnie częściej niż Latynosi<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.pewcenteronthestates.org/report_detail.aspx?id=35904 |tytuł = {{J|en|One in 100: Behind Bars in America 2008}} |archiwum = https://web.archive.org/web/20120314161140/http://www.pewcenteronthestates.org/report_detail.aspx?id=35904 |zarchiwizowano = 2012-03-14 |data dostępu = 2011-07-08}}</ref>.
{{Osobny artykuł|Kara śmierci w Stanach Zjednoczonych}}
W 37 [[Stan (podział administracyjny)|stanach]] za najcięższe przestępstwa orzekana i wykonywana jest [[kara śmierci]]. W Stanach Zjednoczonych średnio na 100 000 mieszkańców jest 509 więźniów, a biorąc również pod uwagę więzienia lokalne, liczba ta rośnie do 750. Ciągła tendencja wzrostowa liczby więźniów jest zupełnie przeciwna statystykom przestępczości, które pokazują w latach 1988–2008 ponad 25% spadek.

{| cellpadding=1
|- valign=top
|
[[Plik:Map of US lethal injection usage.svg|mały|150px|Mapa Stanów Zjednoczonych z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest poprzez podanie zastrzyku trucizny.]]
|
[[Plik:Map of US gas chamber usage.svg|mały|150px|Mapa Stanów Zjednoczonych z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest w komorze gazowej.]]
|
[[Plik:Map of US electric chair usage.svg|mały|150px|Mapa Stanów Zjednoczonych z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest na krześle elektrycznym.]]
|
[[Plik:Map of US firing squad usage.svg|mały|150px|Mapa Stanów Zjednoczonych z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest przez rozstrzelanie.]]
|}
'''Legenda:'''
* '''<span style="color:#C63">█</span>''' '''brązowy''' – ''stan stosuje tylko tę metodę'',
* '''<span style="color:#F90">█</span>''' '''pomarańczowy''' – ''podstawowa metoda wykonywania kary, obok innych'',
* '''<span style="color:#FF3">█</span>''' '''żółty''' – ''drugorzędna metoda wykonywania kary'',
* '''<span style="color:#7FFF00">█</span>''' '''zielony''' – ''stany dawniej ją wykonujące, lecz obecnie już nie'',
* '''<span style="color:#09C">█</span>''' '''niebieski''' – ''dany sposób nie był nigdy praktykowany'',
* '''<span style="color:#CC0633">█</span>''' '''czerwony''' – ''stan rozważał wprowadzenie tej metody.''

=== Podział terytorialny ===
[[Plik:Stany Zjednoczone-mapa administracyjna.png|mały|upright=1.2|Mapa administracyjna kraju]]
[[Plik:US states by date of statehood2.gif|mały|upright=1.2|Animacja przyłączania kolejnych terytoriów do Stanów Zjednoczonych]]
{{Osobny artykuł|Podział administracyjny Stanów Zjednoczonych}}
50 [[Stan (podział administracyjny)|stanów]] (poniżej) + 1 okręg ([[Waszyngton|Okręg stołeczny – dystrykt Kolumbii ({{K|en|District of Columbia}}]])). Wszystkie stany USA (z wyjątkiem Alaski i Luizjany) dzielą się na hrabstwa (w Luizjanie używana jest nazwa „parafii” w odniesieniu do hrabstw) – jest ich 3048. Uwaga: niektóre jurysdykcje nazywają siebie „wspólnotami” ({{K|en|Commonwealth}}), a nie stanami ({{K|en|State}}).

Podstawy ustrojowe i podziału terytorialnego Stanów Zjednoczonych określa ''[[Konstytucja Stanów Zjednoczonych]]'' z roku 1787 (ratyfikowana w 1789), w latach 1795–1992 uzupełniona o 27 poprawek. Wskutek przemian politycznych, jakie dokonywały się na obszarze dzisiejszego USA od XVIII wieku do XX wieku, poszczególne stany różnią się datą wstąpienia do unii.

W połowie XVIII wieku istniało tylko trzynaście kolonii amerykańskich, które utworzyły podwaliny dzisiejszego państwa związkowego. Były to: [[Connecticut]], [[Delaware]], [[Georgia]], [[Karolina Południowa]], [[Karolina Północna]], [[Maryland]], [[Massachusetts]], [[New Hampshire]], [[New Jersey]], [[Nowy Jork (stan)|Nowy Jork]], [[Pensylwania]], [[Rhode Island]] i [[Wirginia]]. Liczyły one w sumie około półtora miliona mieszkańców.

==== Stany federalne ====
[[Alabama]],
[[Alaska]],
[[Arizona]],
[[Arkansas]],
[[Connecticut]],
[[Dakota Południowa]],
[[Dakota Północna]],
[[Delaware]],
[[Floryda]],
[[Georgia]],
[[Hawaje]],
[[Idaho]],
[[Illinois]],
[[Indiana]],
[[Iowa]],
[[Kalifornia]],
[[Kansas]],
[[Karolina Południowa]],
[[Karolina Północna]],
[[Kentucky]],
[[Kolorado (stan)|Kolorado]],
[[Luizjana]],
[[Maine]],
[[Maryland]],
[[Massachusetts]],
[[Michigan]],
[[Minnesota]],
[[Missisipi (stan)|Missisipi]],
[[Missouri (stan)|Missouri]],
[[Montana]],
[[Nebraska]],
[[Nevada]],
[[New Hampshire]],
[[New Jersey]],
[[Nowy Jork (stan)|Nowy Jork]],
[[Nowy Meksyk]],
[[Ohio]],
[[Oklahoma]],
[[Oregon]],
[[Pensylwania]],
[[Rhode Island]],
[[Teksas]],
[[Tennessee]],
[[Utah]],
[[Vermont]],
[[Waszyngton (stan)|Waszyngton]],
[[Wirginia]],
[[Wirginia Zachodnia]],
[[Wisconsin]],
[[Wyoming]].

==== Terytoria zależne ====
[[Samoa Amerykańskie|Samoa Amerykańskie (American Samoa)]],
[[Baker (terytorium)|Baker (Baker Island)]],
[[Guam]], [[Howland|Howland (Howland Island)]],
[[Jarvis|Jarvis (Jarvis Island)]],
[[Johnston (terytorium)|Johnston (Johnston Atoll)]],
[[Kingman (rafa)|Kingman (Kingman Reef)]],
[[Midway|Midway (Midway Islands)]],
[[Navassa|Navassa (Navassa Island)]],
[[Mariany Północne|Mariany Północne (Northern Mariana Islands)]],
[[Palmyra (terytorium)|Palmyra (Palmyra Atoll)]],
[[Portoryko|Portoryko (Puerto Rico)]],
[[Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych|Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych (U.S. Virgin Islands)]],
[[Wake|Wake (Wake Island)]].

== Siły zbrojne ==
[[Plik:M1-A1 Abrams 1.jpg|mały|Amerykański [[czołg podstawowy]] [[M1 Abrams]]]]
{{Osobny artykuł|United States Armed Forces}}
Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych są jedną z najsilniejszych, najnowocześniejszych i najdroższych armii świata<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.businessinsider.com/the-worlds-most-powerful-militaries-2014-12?IR=T |tytuł = {{J|en|The 35 Most Powerful Militaries In The World}} |autor = Jeremy Bender, Skye Gould |opublikowany = {{J|en|Business Insider Inc}} |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.worldsrichpeople.com/most-expensive-and-biggest-armies-in-the-world.html |tytuł = {{J|en|5 Biggest & Most Expensive Armies in the World}} |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20180103174117/http://www.worldsrichpeople.com/most-expensive-and-biggest-armies-in-the-world.html |zarchiwizowano = 2018-01-03 |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>, przy czym Stany Zjednoczone wydają na armię ponad 4% swojego PKB poprzez budżet, podczas gdy na przykład Niemcy 1,5%. Według rankingu [[Global Firepower|{{K|en|Global Firepower}}]] (2014) amerykańskie siły zbrojne stanowią 1. siłę militarną na świecie z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 612,5 mld dolarów (USD)<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=United-States-of-America |tytuł = United States of America |opublikowany = [[Global Firepower|{{J|en|Global Firepower}}]] |język = en |data dostępu = 2014-08-09}}</ref>.

Wojska USA są rozlokowane w wielu miejscach na świecie. Według obowiązującej do 2010 roku doktryny, Stany Zjednoczone miały być w stanie prowadzić dwie konwencjonalne wojny jednocześnie w różnych miejscach świata<ref>{{cytuj stronę |url = https://apps.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a241774.pdf |tytuł = {{J|en|The evolution of U.S. army doctrine: from active defense to airland battle and beyond.}} |język = en |opublikowany = {{J|en|Fort Leavenworth, Kansas}} |data = 1991-05-13 |data dostępu = 2019-01-10}}</ref>. W 2010 roku sekretarz obrony [[Robert Gates]] zapowiedział prace nad jej zmianą i położeniem większego nacisku na wojnę z terroryzmem i bezpieczeństwem cybernetycznym<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/7140418/Pentagon-abandons-two-war-doctrine.html |tytuł = {{J|en|Pentagon abandons two-war doctrine}} |autor = Alex Spillius |opublikowany = {{J|en|The Telegraph}} |język = en |data dostępu = 2019-01-10}}</ref>. Aktualna doktryna armii USA jest w przygotowaniu<ref>{{Cytuj stronę |url = https://usacac.army.mil/organizations/mccoe/cadd |tytuł = {{J|en|Doctrine}} |autor = {{J|en|United States Army Combined Arms Center}} |opublikowany = Fort Leavenworth, Kansas |data = |język = en |data dostępu = 2019-01-11}}</ref>.

Amerykańskie siły zbrojne składają się z Wojsk Lądowych ([[United States Army|{{J|en|United States Army}}]] około 500 tys. żołnierzy), Sił Powietrznych ([[United States Air Force|{{J|en|United States Air Force}}]] około 370 tys. żołnierzy), Marynarki Wojennej ([[United States Navy]], około 370 tys. żołnierzy) i Korpusu [[Piechota morska|Piechoty Morskiej]] ([[United States Marine Corps|{{J|en|United States Marine Corps}}]] około 172 tys. żołnierzy). Straż Wybrzeża ([[United States Coast Guard|{{J|en|United States Coast Guard}}]] około 39 tys. strażników) jest jednostką o celach cywilnych i ma ograniczone uprawnienia. Jest jednak zaliczana do sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych. Stany Zjednoczone wydzieliły też Siły Kosmiczne ([[United States Space Force|{{J|en|United States Space Force}}]] 88 żołnierzy).

== Demografia ==
[[Plik:US Census Population Graph from 1790.svg|mały|Wzrost liczby ludności w latach 1790–2010]]
[[Plik:Census-2000-Data-Top-US-Ancestries-by-County-1396x955.png|mały|Mapa pochodzeń etnicznych]]
{{Osobny artykuł|Demografia Stanów Zjednoczonych|Miasta w Stanach Zjednoczonych}}

=== Ludność i największe miasta ===
Według amerykańskiego Spisu Powszechnego liczba ludności w 2020 roku osiągnęła 331,45 mln, co oznacza wzrost o 22,7 mln (7,4%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020}} |data dostępu = 2021-06-15 |opublikowany = {{J|en|U.S. Census Bureau}} |url = https://www2.census.gov/programs-surveys/decennial/2020/data/apportionment/population-change-data-table.pdf}}</ref>. Próg 300 mln został osiągnięty w październiku 2006.

Szacuje się, że średnio co 12 sekund w Stanach Zjednoczonych przybywa jedna osoba, w tym co 7 sekund rodzi się człowiek, co 12 sekund umiera, a co 32 przybywa z innych państw w wyniku migracji (stan na wrzesień 2017)<ref name="Population_Clock">{{Cytuj stronę |url = https://www.census.gov/popclock/ |tytuł = {{J|en|Population Clock}} |opublikowany = census.gov |język = en |data dostępu = 2017-10-14}}</ref>. Ponad 77% ludności mieszka w miastach, wśród których wyróżniają się wielkie [[Aglomeracja|aglomeracje]] (ludność w mln): [[Nowy Jork]] 19,6, [[Obszar metropolitalny Los Angeles|Los Angeles–San Diego]] 12,9, [[Chicago]] 9,4, [[Metroplex Dallas–Fort Worth|Dallas–Fort Worth]] 7,9, [[Houston]] 7,3, [[Waszyngton]]–[[Baltimore]] 6,4, [[Filadelfia]] 6,2, [[Obszar metropolitalny Atlanty|Atlanta]] 6,2, [[Obszar metropolitalny Miami|Miami]] 6,1, [[Obszar metropolitalny Phoenix|Phoenix]] 5,0. Odsetek ludności USA zamieszkującej obszary metropolitalne wzrósł z 56% w 1950 r. do 87% w 2015 r.<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|The metropolitanization of rural America}} |data = 2016-06-06 |data dostępu = 2023-12-17 |opublikowany = StatChat |url = https://statchatva.org/2016/06/06/the-metropolitanization-of-rural-america/ |język = en}}</ref>

Średnia gęstość zaludnienia wynosi 30,2 os./km². Dla porównania w grudniu 1938 w Stanach Zjednoczonych istniały 982 miasta o liczbie ludności większej niż 10 tys. mieszkańców, z czego 13 miast było ponad pięćsettysięcznych, a 80 miast liczyło 100–500 tys. mieszkańców.

=== Rasa i grupy etniczne ===
Grupy rasowe w 2020 / 2010: ludność biała 61,6% / 72,4% (w tym Latynosi stanowiący 18,7% / 16,3% całego społeczeństwa), [[Afroamerykanie|ludność czarna]] 12,4% / 12,6%, Azjaci 6,0% / 4,8%, Indianie i rdzenni mieszkańcy Alaski ([[Aleuci]], [[Inuici|Inuit]] i [[Inuici|Yupik]]) 1,1% / 0,9%, [[Hawajczycy]] i wyspiarze Pacyfiku 0,2% / 0,2%, dwu- lub więcej rasowi 10,2% / brak danych, inni 8,4% / 9,1%<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|2020 Census Illuminates Racial and Ethnic Composition of the Country}} |data dostępu = 2023-07-24 |opublikowany = census.gov |url = https://www.census.gov/library/stories/2021/08/improved-race-ethnicity-measures-reveal-united-states-population-much-more-multiracial.html}}</ref>.

Najliczniejsze pochodzenia etniczne w 2010: niemieckie, angielskie, irlandzkie, „amerykańskie” (wiele pochodzeń, zazwyczaj z domieszką brytyjską) oraz afroamerykańskie. Według danych z 2021, w USA przebywa ponad 2 miliony migrantów z [[Afryka Subsaharyjska|Afryki Subsaharyjskiej]], a aglomeracja Waszyngtonu jest domem dla największej populacji z [[Etiopia|Etiopii]] poza Afryką<ref>{{Cytuj |autor = Jared Looney |tytuł = Dallas-Ft. Worth is a leading destination for new immigrants from Africa to the U.S. |data = 2021-06-09 |data dostępu = 2024-06-01 |opublikowany = Global City Mission Initiative |url = https://globalcitymission.org/team-blog/dallas-ft-worth-is-a-leading-destination-for-new-immigrants-from-africa-to-the-u-s/ |język = en}}</ref>.
=== Religia ===
[[Plik:Importance of Religion in the United States of America.svg|thumb|Procent respondentów twierdzących że religia jest „bardzo ważna” w ich życiu (2014, {{J|en|Pew Research}})<ref name="Pew2">[http://www.pewforum.org/religious-landscape-study/state/alabama/#importance-of-religion-by-state {{J|en|Importance of religion by state}}] {{J|en|Pew forum}}</ref>.]]
[[1. poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych]] gwarantuje wolność sumienia i zakazuje [[Kongres Stanów Zjednoczonych|kongresowi]] ustanowienie jakiegokolwiek wyznania jako [[Religia państwowa|religii państwowej]].

Wyznania: [[protestantyzm]] 46,5% (w tym [[Ewangelikalizm|ewangelikalni]] 25,4%, głównego nurtu 14,7%, historyczne afroamerykańskie wspólnoty protestanckie 6,5%), [[Kościół łaciński|rzymski katolicyzm]] 20,8%, [[mormonizm]] 1,6%, [[judaizm]] 1,9%, [[islam]] 0,9%, inne 5,5%, ateizm/brak wyznania 22,8% (2014)<ref name="pew2014">{{Cytuj |url = http://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/ |tytuł = {{J|en|America’s Changing Religious Landscape}} |wydawca = [[Centrum Badawcze Pew|{{J|en|Pew Research Center}}]]: {{J|en|Religion & Public Life}} |data = May 12, 2015}}</ref>.

Stany Zjednoczone są krajem o największej liczbie [[Chrześcijaństwo|chrześcijan]] na świecie. Ponadto jest to kraj o największej liczbie [[Protestantyzm|protestantów]] na świecie. Charakterystyczna dla Ameryki jest dominacja socjalnie konserwatywnego, [[Ewangelikalizm|ewangelikalnego protestantyzmu]] na południu oraz [[Ateizm|ateistów]] w [[Nowa Anglia|Nowej Anglii]].

=== Piśmienność ===
Piśmienność: 99% populacji w wieku powyżej 15 lat jest piśmienna<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.indexmundi.com/united_states/literacy.html |tytuł = {{J|en|United States Literacy}} |opublikowany = IndexMundi |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.nationsencyclopedia.com/WorldStats/CIA-World-Factbook-Literacy.html |tytuł = {{J|en|Literacy – The World Factbook – CIA}} |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>.

== Gospodarka ==
[[Plik:1 Manhattan, New York City.jpg|mały|[[Nowy Jork]]]]
[[Plik:Los Angeles Skyline telephoto (2).jpg|mały|[[Los Angeles]]]]
[[Plik:2004 - United States - Manhattan - New York City - New York - New York Stock Exchange copy 4887745328.jpg|mały|Giełda w Nowym Jorku]]
[[Plik:Homeless in LA.jpg|mały|Bezdomni w Los Angeles.]]
[[Plik:2006-09-05 2600x1460 stlouis old north stl.jpg|mały|Biedne, zaniedbane dzielnice skądinąd bogatego [[Saint Louis]] – to przykładowy dotknięty bezrobociem i przestępczością obszar miejski w Stanach Zjednoczonych]]
[[Plik:Great Street Corner in West Harlem (4594391172).jpg|mały|Nowojorskie blokowisko]]
[[Plik:Wal-Mart in Madison Heights.jpg|mały|[[Walmart]] to największa amerykańska sieć hipermarketów, wypierająca tradycyjnych drobnych sklepikarzy, rzemieślników i kupców z tanim towarem sprowadzanym głównie z Chin]]
{{Osobny artykuł|Gospodarka Stanów Zjednoczonych}}

=== Charakterystyka gospodarki ===
{{Osobny artykuł|Dolar amerykański|Dług publiczny Stanów Zjednoczonych|Nierówności dochodowe w Stanach Zjednoczonych}}
Stany Zjednoczone są największą gospodarką świata pod względem [[Produkt krajowy brutto|PKB]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=49&pr.y=13&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C672%2C914%2C946%2C612%2C137%2C614%2C546%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C836%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C624%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C565%2C924%2C283%2C233%2C853%2C632%2C288%2C636%2C293%2C634%2C566%2C238%2C964%2C662%2C182%2C960%2C359%2C423%2C453%2C935%2C968%2C128%2C922%2C611%2C714%2C321%2C862%2C243%2C135%2C248%2C716%2C469%2C456%2C253%2C722%2C642%2C942%2C643%2C718%2C939%2C724%2C644%2C576%2C819%2C936%2C172%2C961%2C132%2C813%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C734%2C336%2C144%2C263%2C146%2C268%2C463%2C532%2C528%2C944%2C923%2C176%2C738%2C534%2C578%2C536%2C537%2C429%2C742%2C433%2C866%2C178%2C369%2C436%2C744%2C136%2C186%2C343%2C925%2C158%2C869%2C439%2C746%2C916%2C926%2C664%2C466%2C826%2C112%2C542%2C111%2C967%2C298%2C443%2C927%2C917%2C846%2C544%2C299%2C941%2C582%2C446%2C474%2C666%2C754%2C668%2C698&s=NGDPD&grp=0&a= |tytuł = {{J|en|5. Report for Selected Countries and Subjects, Gross domestic product, current prices}} |opublikowany = {{J|en|World Economic Outlook Database, April 2017}} |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>. PKB Stanów Zjednoczonych wynosi około 14 bilionów dolarów (14,12 bln USD w 2009 według danych Banku Światowego). Pod względem PKB per capita zajmują ósmą pozycję (46 tys. USD), a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej czwartą. Pod względem [[Wskaźnik rozwoju społecznego|wskaźnika rozwoju społecznego]] zajmują 12. pozycję na 177 państw, a pod względem [[Wskaźnik ubóstwa społecznego|wskaźnika ubóstwa społecznego]], który uwzględnia 18 najlepiej rozwiniętych krajów świata, 16. miejsce (przed Irlandią i Włochami).

Również między stanami występują bardzo duże różnice: PKB per capita w stanie [[Missisipi (stan)|Missisipi]] w 2014 roku wyniósł ponad 31,5 tys. dolarów, a w stanie [[Delaware]] ponad 60,5 tys. dolarów<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.opendatanetwork.com/entity/0400000US28/Mississippi/economy.gdp.per_capita_gdp?year=2014 |tytuł = {{J|en|The GDP per capita of Mississippi}} |opublikowany = {{J|en|Open Data Network}} |język = en |data dostępu = 2017-10-27}}</ref>. [[Współczynnik Giniego|Wskaźnik Giniego]]<ref>[http://archive.is/ixxyQ The Guardian, Paul Harris, Witajcie w Bogatystanie].</ref>, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 46,9 (w 2001 wynosił on 40, a w latach siedemdziesiątych w niektórych stanach nawet 37) i jest to wynik porównywalny do Chin i Turcji, niższy niż w krajach Ameryki Południowej, Hongkongu i Afryce (ponad 50, czasem 60), ale wyższy niż w Polsce, Szwajcarii, Kanadzie (34–32), a znacznie wyższy niż w Niemczech, Francji i Skandynawii (23–28).

Średni dochód gospodarstwa domowego Azjatów wynosi 59 tys., gospodarstwa domowego przedstawicieli białej rasy 50 tys., latynoskiego gospodarstwa domowego 33 tys., a gospodarstwa domowego przedstawicieli czarnej rasy 30 tys. 17% gospodarstw domowych w 2005 uzyskiwało dochody powyżej 100 tys., a 20% mniej niż 19 tys., uznawanych za granicę ubóstwa<ref>[http://www.gazetawyborcza.pl/1,75517,3573854.html Gazeta Wyborcza, Aleksander Kaczorowski, Ehrenreich, Barbara: Za grosze].</ref>. Import w 2006 wynosił 1 bilion 869 miliardów dolarów (1. miejsce na świecie przed mniej ludnymi Niemcami z importem 916 miliardów 400 milionów), a eksport wynosił 1 bilion 24 miliardy (2. miejsce za Niemcami z eksportem wynoszącym 1 bilion 133 miliardów dolarów).

W maju 2011 roku 44 miliony mieszkańców Stanów Zjednoczonych otrzymywało rządową pomoc społeczną w postaci kuponów na żywność (ang. {{K|en|food stamps}})<ref>[http://www.fns.usda.gov/snap/ {{J|en|Supplemental Nutrition Assistance Program}}].</ref>.

Z wysoką pozycją gospodarczą wiąże się znaczący udział w światowej emisji [[Gazy cieplarniane|gazów cieplarnianych]]. W 2018 Stany Zjednoczone emitowały około 5,3 Gt dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego, odpowiadając za 13,9% jego światowej emisji i zajmując drugie miejsce po Chinach<ref>{{Cytuj |autor = F. Monforti-Ferrario, G. Oreggioni, E. Schaaf, D. Guizzardi, J.G.J. Olivier, E. Solazzo, E. Lo Vullo, M. Crippa, M. Muntean, E. Vignati |tytuł = {{J|en|Fossil CO<sub>2</sub> and GHG emissions of all world countries. 2019 report – Study}} |url = https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/9d09ccd1-e0dd-11e9-9c4e-01aa75ed71a1/language-en |miejsce = Luksemburg |wydawca = {{J|en|Publications Office of the European Union}} |data = 2019 |s = 12, 14 |isbn = 978-92-76-11100-9 |doi = 10.2760/687800 |język = en |typ nośnika = pdf}}</ref>.

==== Dane z 2016 ====
* [[Produkt krajowy brutto]]:
** 18,56 bln USD
** PKB na 1 mieszkańca: 44 000 USD
** Średni dochód rodziny: 48 201 USD rocznie<ref>{{J|en|The Wall Street Journal}}. Polska, z raportu Biura Spisu Powszechnego za 2006 r., s. 4.</ref>
** Realny wzrost PKB: 3,2%
** W strukturze PKB: udział rolnictwa wynosi 0,9%, przemysłu 20,4%, usług 78,6%.
* Budżet:
** dochody: 2,409 bln USD.
** wydatki: 2,660 bln USD.
* Dług publiczny: (nominalnie 2011) – 14 bln USD<ref>{{cytuj stronę |url = https://archive.is/20120918103042/http://www.tvn24.pl/-1,1689756,0,1,14000000000000-dolarow-dlugu-usa,wiadomosc.html |tytuł = 14.000.000.000.000 dolarów długu USA |autor = tvn24.pl |język = |data dostępu = 2011-01-17}}</ref>
* Dług publiczny: 64,7% PKB.
* Dług zagraniczny: 69,19 bln USD.
* Rezerwy w złocie i walutach: 10,04 bln USD.
* Struktura zatrudnienia (2004): usługi 76,3%, przemysł i transport 22,9%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 0,7%.
* Handel zagraniczny:
** Eksport: 1,024 bln USD. Eksportuje się głównie dobra inwestycyjne, samochody, środki zaopatrzenia przemysłu, materiały surowe, dobra konsumpcyjne, produkty rolne do Kanady (23,4%), Meksyku (13,3%), Japonii (6,1%), Chin (4,6%), Wielkiej Brytanii (4,3%).
** Import: 1,869 bln USD. Importuje się ropę i produkty petrochemiczne, maszyny, samochody, dobra konsumpcyjne, materiały surowe, żywność i napoje, z: Kanady 16,9%, Chin 15%, Meksyku 10%, Japonii (8,2%), Niemiec (5%).
* Inflacja: 2,5%.
* Bezrobocie:
** 2006 – 4,8%
** marzec 2009 – 8,5%<ref>[http://www.rp.pl/artykul/286248-USA--Stopa-bezrobocia-najwyzsza-od-cwierc-wieku.html USA: Stopa bezrobocia najwyższa od ćwierć wieku – Rzeczpospolita].</ref>
** czerwiec 2016 – 4,9%<ref>{{Cytuj |url = http://www.bankier.pl/gospodarka/wskazniki-makroekonomiczne/stopa-bezrobocia-usa |tytuł = Stopa bezrobocia (Stany Zjednoczone) – Wskaźniki makroekonomiczne – Gospodarka – Bankier.pl |opublikowany = bankier.pl |data dostępu = 2017-11-26}}</ref> w tym: wśród czarnych obywateli USA – 9,1%, Latynosów – 6,6%, Białych – 4,7% i wśród Azjatów – 3,7%<ref>{{Cytuj |url = http://www.bankier.pl/wiadomosc/Etniczne-bezrobocie-w-USA-Czarni-za-latynosami-bialymi-i-Azjatami-7318770.html |tytuł = Etniczne bezrobocie w USA. Czarni za latynosami, białymi i Azjatami – Bankier.pl |opublikowany = bankier.pl |data dostępu = 2017-11-26}}</ref>.
** luty 2019 – bezrobocie na poziomie 4%<ref>{{Cytuj |tytuł = Stany Zjednoczone – Stopa bezrobocia |data dostępu = 2019-02-14 |opublikowany = Investing.com Polska |url = https://pl.investing.com/economic-calendar/unemployment-rate-300 |język = pl}}</ref>.
* Ludność poniżej [[Ustawowa granica ubóstwa|granicy ubóstwa]]: 12% (2004), tzn. 36,5 mln osób (2006). Poniżej progu ubóstwa żyje 8,2% białych i 24,3% Afroamerykanów (2006)<ref>{{cytuj pismo |czasopismo = {{J|en|The Wall Street Journal}}. Polska |strony = 4 |data = 2007-08-31}}</ref>
* Statystyka wymiany handlowej [https://web.archive.org/web/20130114074157/http://www.polishexchange.com/raportwaszyngtonski/ Raport Waszyngtoński]

=== Rolnictwo ===
Stany Zjednoczone są największym producentem żywności na świecie, znacznie dystansując Francję, która zajmuje drugie miejsce. Użytki rolne, skoncentrowane obecnie w rękach korporacji i niezależnych rolników, stanowią 46% powierzchni. Uprawia się: [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzę]] (coraz bardziej na produkcję [[etanol]]u), [[Pszenica|pszenicę]], [[Soja|soję]], [[jęczmień]], [[Truskawka|truskawki]], [[ziemniak]]i, [[Jagoda (botanika)|jagody]], [[cytrus]]y, figi, daktyle, [[sorgo]], [[Bawełna (roślina)|bawełnę]], [[Tytoń (roślina)|tytoń]], [[ryż]], [[Drzewo|drzewa]] owocowe i orzechowe wszelkiego rodzaju, prawie wszystkie możliwe [[warzywa]], [[Brzoskwinia|brzoskwinie]], orzeszki ziemne, [[Kiwi (owoc)|kiwi]].

W Stanach Zjednoczonych prowadzi się intensywną hodowlę [[Bydło|bydła]], [[Świnia domowa|trzody chlewnej]], [[Drób|drobiu]]. Szeroko przetwarza się mleko na różnego rodzaju sery oraz wyroby mleczne i cukiernicze (np. czekolada [[Ghirardelli]] w San Francisco, czy też popularne w całym kraju lody). Doskonale rozwinęła się uprawa nowych, szlachetnych odmian [[Winorośl|winogron]], a co za tym idzie, wysokiej klasy win (m.in. w hrabstwach [[Hrabstwo Sonoma|Sonoma]] i [[Hrabstwo Napa|Napa]] w północnej Kalifornii czy stanie Nowy Jork). W wielu regionach istnieją liczne [[Browar rzemieślniczy|mikrobrowary]] produkujące [[Piwo|piwa]] w wielu stylach i odmianach.

=== Przemysł ===
Nowy Jork jest drugim po Londynie finansowym centrum świata, jeśli wziąć pod uwagę kwoty przepływających pieniędzy.

Oprócz wysoko rozwiniętej [[Bankowość inwestycyjna|bankowości inwestycyjnej]], Stany Zjednoczone mają rozwinięty [[przemysł zbrojeniowy]] (np. [[Raytheon]], [[General Dynamics]], [[Northrop Grumman]], [[Bell Helicopter Textron]]), stoczniowy, samochodowy (wielkie koncerny, m.in.: [[General Motors]], [[Ford Motor Company]], [[Chrysler]], które od kilku lat przeżywają kryzys, wykazują straty i utraciły pozycje liderów światowego rynku motoryzacyjnego na rzecz firm japońskich), [[Przemysł petrochemiczny|petrochemiczny]] ([[ExxonMobil]], [[ConocoPhillips]]), [[Przemysł chemiczny|chemiczny]] ([[DuPont]], [[Monsanto]], [[Dow Chemical Company]], [[PPG Industries]]), aluminiowy ([[Alcoa]]), komputerowy ([[Microsoft]], [[Hewlett-Packard|HP]], [[Apple (przedsiębiorstwo)|Apple Inc.]], [[Advanced Micro Devices|AMD]], [[Intel]], [[Nvidia]], [[Dell]], [[Oracle Corporation|Oracle]]), elektroniczny ([[IBM]], [[Texas Instruments]], [[Motorola]]), energetyczno-lotniczo-silnikowy ([[General Electric]], które raczej jest olbrzymim konglomeratem, w tym świadczącym usługi finansowe), lotniczy i kosmiczny ([[Lockheed Martin]], [[Boeing]]), maszynowy, metalurgiczny, [[Przemysł włókienniczy|włókienniczy]], farmaceutyczny ([[Merck & Co.|Merck]], [[Eli Lilly and Company|Lilly]]), kosmetyczny ([[Colgate-Palmolive]], [[Johnson & Johnson]], [[Procter & Gamble]]), [[Przemysł spożywczy|spożywczy]] (mięsny, młynarski, piwny, mleczarski, owocowo-orzechowo-warzywny, konfekcjonerski), [[Przemysł drzewny|drzewny]], [[Przemysł celulozowo-papierniczy|celulozowo-papierniczy]] ([[International Paper]]), drogowy i budowlany ([[Caterpillar]], [[Turner Construction]]) czy maszyn rolniczych [[John Deere]].

=== Usługi ===
Rządy stanowe są we wszystkich stanach największymi pracodawcami. Amerykański model gospodarczy jest przez wielu ekonomistów, jak [[Leszek Balcerowicz]], stawiany za wzór, ma on jednak wielu krytyków, jak noblista i były doradca ekonomiczny Billa Clintona [[Joseph E. Stiglitz|Joseph Stiglitz]]<ref>[http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33211,3862752.html „Neoliberalizm to religia”, wywiad z Josephem Stiglitzem z Gazety Wyborczej].</ref>, który popiera europejski model socjalny i uważa, że taka polityka w kraju mniej rozwiniętym doprowadziłaby do kryzysu; w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej panował [[keynesizm]] i państwowy interwencjonizm, które nadal występują, ale w ograniczonej formie. Ważnym przejawem interwencjonizmu jest istnienie [[Bank centralny|banku centralnego]], zwanego [[System Rezerwy Federalnej|Systemem Rezerwy Federalnej USA]]. W latach siedemdziesiątych prezydent z ramienia Partii Demokratycznej [[Jimmy Carter]] powiedział: „Wszyscy jesteśmy keynesistami”. Powrót do idei liberalnych, które dominowały do czasów [[Wielki kryzys|wielkiego kryzysu]], nastąpił w latach osiemdziesiątych za rządów Ronalda Reagana, którego doradcą był [[Milton Friedman]]; stąd bierze się nazwa [[neoliberalizm]]; nie był to jednak pełny powrót, gdyż podatki w latach dwudziestych XX wieku stanowiły 7% PKB. Budżet Stanów Zjednoczonych i firmy prywatne wydają łącznie 3% PKB na badania naukowe, co jest jednym z najwyższych na świecie poziomów: pieniądze te otrzymuje na przykład [[NASA]], której wiele projektów wykorzystano w cywilnym przemyśle, jak [[Satelita telekomunikacyjny|satelity telekomunikacyjne]]; państwowe instytuty naukowe stworzyły także [[Internet]]. Polityka Partii Republikańskiej opiera się na zmniejszaniu podatków dla najbogatszych oraz zmniejszaniu, ale nie likwidacji wydatków na sferę socjalną.

=== System podatkowy ===
{{fakt|data=2021-04|Podatki stanowią około 27% PKB i jest to poziom znacznie niższy niż w krajach Europy ([[Szwecja]] – 52%, Francja – 44%, Polska – 43,5%, Wielka Brytania – 36%), wyższy jednak niż na przykład w [[Brazylia|Brazylii]] (19%). Podatki w Stanach Zjednoczonych dzielą się na federalne, stanowe i lokalne oraz na pośrednie i bezpośrednie. Podatki na poziomie federalnym to [[podatek dochodowy od osób fizycznych]]}}. Ściąganiem podatków zajmuje się federalna agencja [[Internal Revenue Service|{{J|en|Internal Revenue Service}} ({{J|en|IRS}})]]<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Internal Revenue Service {{!}} An official website of the United States government}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = irs.gov |url = https://www.irs.gov/ |język = en}}</ref>.
{| class="wikitable"
|+ Stawki i progi podatkowe w 2018 roku (dla osób rozliczających się samodzielnie)<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Free Income Tax Calculator – Estimate Your Taxes}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = SmartAsset |url = https://smartasset.com/taxes/income-taxes |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Federal Income Tax Brackets for Tax Year 2018 (Filed April 2019)}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = tax-brackets.org |url = https://www.tax-brackets.org/federaltaxtable/2019}}</ref>
!Próg podatkowy
!Stawka podatkowa
|-
|do $9525
|10%
|-
|$9525 – $38 700
|12%
|-
|$38 700 – $82 500
|22%
|-
|$82 500 – $157 500
|24%
|-
|$157 500 – $200 000
|32%
|-
|$200 000 – $500 000
|35%
|-
|ponad $500 000
|37%
|}
W Stanach Zjednoczonych istnieją liczne odliczenia od dochodu i ulgi podatkowe<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Credits & Deductions for Individuals {{!}} Internal Revenue Service}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = irs.gov |url = https://www.irs.gov/credits-deductions-for-individuals |język = en}}</ref>. Osoby fizyczne mogą wybrać, czy decydują się na skorzystanie ze stałej kwoty wolnej od podatku (ang. {{J|en|Standard Deduction}}, która wynosi obecnie $12 000 dla osób rozliczających się samodzielnie), czy wybierają możliwość odliczania poszczególnych wydatków od dochodu (ang. {{J|en|Itemized Deductions}}; możliwe jest odliczenie między innymi wydatków zdrowotnych, które przekraczają 9,5% dochodu, do $10 000 podatków na poziomie stanowym i lokalnym, odsetek od kredytu hipotecznego na pierwszy dom lub darowizn na cele charytatywne)<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|IRS Federal Standard Deductions For 2018 due in 2019. Previous Years.}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = efile.com |url = https://www.efile.com/tax-deduction/federal-standard-deduction/}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Julia Kagan |tytuł = {{J|en|Itemized Deduction}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = Investopedia |url = https://www.investopedia.com/terms/i/itemizeddeduction.asp |język = en}}</ref>. Niezależnie od wyboru, od dochodu można odliczyć m.in. odsetki od kredytu studenckiego lub wpłaty na konto emerytalne. Do ulg podatkowych należy m.in. ulga na dzieci (ang. {{J|en|Child Tax Credit}}<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Child Tax Credit Guide (2018 Tax Year): How Much Are You Eligible For?}} |data = 2019-02-01 |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = SmartAsset |url = https://smartasset.com/taxes/all-about-child-tax-credits |język = en}}</ref>) lub ulga dla osób najmniej zarabiających (ang. {{J|en|Earned Income Tax Credit}}<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Earned Income Tax Credit {{!}} Internal Revenue Service}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = irs.gov |url = https://www.irs.gov/credits-deductions/individuals/earned-income-tax-credit |język = en}}</ref>). Szczególnym rodzajem ulgi podatkowej jest {{J|en|Premium Tax Credit}}<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|The Premium Tax Credit – The Basics {{!}} Internal Revenue Service}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = irs.gov |url = https://www.irs.gov/affordable-care-act/individuals-and-families/the-premium-tax-credit-the-basics |język = en}}</ref> – została ona wprowadzona przez ustawę [[Patient Protection and Affordable Care Act|{{J|en|Patient Protection and Affordable Care Act}}]] i jest formą dopłaty do ubezpieczenia zdrowotnego. Mimo że ulgą zarządza urząd skarbowy i trzeba ją zaznaczyć na zeznaniu podatkowym, jest ona przelewana na bieżąco w ciągu roku do firmy ubezpieczeniowej, w której płacimy składkę. Osoby prowadzące [[Działalność gospodarcza|działalność gospodarczą]]<ref name="THE CONSTITUTION of the UNITED STATES OF AMERICA">{{Cytuj stronę |url = https://www.govinfo.gov/content/pkg/GPO-CONAN-REV-2016/pdf/GPO-CONAN-REV-2016.pdf |tytuł = {{J|en|THE CONSTITUTION of the UNITED STATES OF AMERICA}} |data dostępu = 2024-01-06}}</ref> mogą odliczać [[Koszt uzyskania przychodów|koszty uzyskania przychodów]], a działalność [[Charytatywność|charytatywna]] jest zwolniona z podatku. Niektórzy przedsiębiorcy mogą otrzymać ulgę podatkową za pewne działanie, np. ulgę na badanie i rozwój<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Corporate Income Tax Credits {{!}} Good Jobs First}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = goodjobsfirst.org |url = https://www.goodjobsfirst.org/accountable-development/corporate-income-tax-credits}}</ref>.

{{fakt|data=2021-04|Ważną częścią amerykańskiego systemu podatkowego są podatki stanowe i lokalne (nakładane na poziomie hrabstwa, miasta lub dystryktu). Większość tych podatków to stanowe podatki dochodowe, konsumpcyjne i od nieruchomości. Systemy podatków dochodowych bardzo różnią się od stanu do stanu, od prostego, kilkuprocentowego podatku liniowego (np. w stanie [[Kolorado (stan)|Kolorado]]) do rozbudowanego podatku progresywnego, dochodzącego do 13,3% (takiego jak w [[Kalifornia|Kalifornii]])}}.

{{fakt|data=2021-04|Znaczącymi podatkami są również podatki konsumpcyjne, takie jak [[podatek od sprzedaży]]}} (ang. {{J|en|Sales Tax}}), którego maksymalna stawka stanowa wynosi 7,25%. Do tego dochodzi stawka hrabstwa, miasta i dystryktu – średnio całkowity podatek od sprzedaży wynosi ok. 8,5%, natomiast najwyższy jest w Atlantic City, New Jersey – 12,875%. Podatek ten, podobnie do [[Podatek od towarów i usług|VAT-u]], pobierany jest podczas zakupów. Zakres opodatkowania jest jednak węższy, ponieważ podatek od sprzedaży zwykle nie obejmuje usług. Ważną kwestią jest również to, że podatek w Stanach Zjednoczonych naliczany jest dopiero przy kasie, dlatego cena produktu nie jest ceną ostateczną. Pomniejszymi podatkami konsumpcyjnymi są podatki od niektórych usług (ang. {{J|en|Utility Tax}}<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Public utility tax {{!}} Washington Department of Revenue}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = dor.wa.gov |url = https://dor.wa.gov/find-taxes-rates/other-taxes/public-utility-tax}}</ref>), podatki od ubezpieczeń (ang. {{J|en|Insurance Premium Tax}}<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|State Insurance Premium and Other Insurance Taxes – Insurance Regulation – Insurance Law – LexisNexis® Legal Newsroom}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = lexisnexis.com |url = https://www.lexisnexis.com/legalnewsroom/insurance/b/insuranceregulation/posts/state-insurance-premium-and-other-insurance-taxes |język = en}}</ref>), czy też lokalne akcyzy i opłaty<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|Natural Gas Surcharge}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = cdtfa.ca.gov |url = http://www.cdtfa.ca.gov/taxes-and-fees/natural-gas-surcharge.htm}}</ref>.

{{fakt|data=2021-04|Podatki rząd przeznacza na edukację (w kwotach przeznaczanych na jednego ucznia i studenta są w światowej czołówce, chociaż w przeciwieństwie do krajów europejskich za publiczne usługi edukacyjne trzeba częściowo płacić bezpośrednio), wojsko (procentowo więcej niż inne kraje), administrację, infrastrukturę drogową, która należy do najlepiej rozwiniętych na świecie, zamówienia publiczne u dużych koncernów na komputeryzację administracji, samochody dla różnych służb itd., a także dopłaty do ich działalności oraz do rolnictwa}}<ref>{{Cytuj |tytuł = {{J|en|California Budget}} |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = ebudget.ca.gov |url = http://ebudget.ca.gov/}}</ref>.

=== Turystyka ===
W 2015 roku Stany Zjednoczone były drugim (po Francji) najchętniej odwiedzanym państwem na świecie; kraj ten odwiedziło 77,510 mln turystów (3,3% więcej niż w roku poprzednim). Pod względem przychodów z turystyki, kraj ten zajmuje pierwsze miejsce na świecie z wynikiem 204,523 mld [[Dolar amerykański|dolarów]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.unwto.org/archive/global/publication/unwto-tourism-highlights-2016-edition |tytuł = {{J|en|UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition}} |autor = |rok = 2016 |opublikowany = [[Światowa Organizacja Turystyki|{{J|en|UNWTO}}]] |strony = 6–10 |język = en |data dostępu = 2016-10-04}}</ref>.

== Transport ==
{{Osobna sekcja|Gospodarka Stanów Zjednoczonych|Transport}}
Stany Zjednoczone mają rozbudowaną sieć autostrad, w znakomitej większości o statusie międzystanowym. Ich długość wynosi 77 tys. kilometrów (2. miejsce na świecie za [[Autostrady w Chinach|Chinami]]). W okolicach miast drogi mają wszystkie betonowe zabezpieczenia, a w rejonach słabo zaludnionych są zazwyczaj ogrodzone. Nawierzchnia skrajna jest zazwyczaj rowkowana poprzecznie, aby akustycznie ostrzec kierowcę, że zbacza z drogi. Minimum stanowią dwa pasy w jednym kierunku, które czasem rozszerzają się nawet do dziewięciu. Ważną rolę pełni także transport lotniczy i towarowy kolejowy. Stany Zjednoczone mają największą na świecie sieć linii kolejowych – ich łączna długość wynosiła 226 612&nbsp;km (dane z 2005 według [https://web.archive.org/web/20181225135647/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html%20 {{J|en|World Factbook}}]). Mniejsze znaczenie niż w Europie ma transport publiczny.

== Kultura ==
{| class="wikitable"
!colspan=3| Święta państwowe
|-
!Data
!Polska nazwa
!Oryginalna nazwa
|-
|1 stycznia
|[[Nowy Rok]]
|{{J|en|New Year’s Day}}
|-
|trzeci poniedziałek stycznia
|Dzień [[Martin Luther King|Martina Luthera Kinga]]
|{{J|en|Martin Luther King Jr. Day}}
|-
|20 stycznia (co 4 lata,<br>w latach po latach wyborczych)
|Dzień Inauguracji
|{{J|en|Inauguration Day}}
|-
|trzeci poniedziałek lutego
|Urodziny [[George Washington|Waszyngtona]]
|[[Dzień Prezydentów|{{J|en|Washington’s Birthday}}]]
|-
|ostatni poniedziałek maja
|[[Memorial Day|Dzień Pamięci]]
|{{J|en|Memorial Day}}
|-
|4 lipca
|[[Dzień Niepodległości (Stany Zjednoczone)|Dzień Niepodległości]]
|{{J|en|Independence Day}}
|-
|pierwszy poniedziałek września
|Święto Pracy
|{{J|en|Labor Day}}
|-
|drugi poniedziałek października
|[[Columbus Day|Dzień Kolumba]]
|{{J|en|Columbus Day}}
|-
|11 listopada
|[[Dzień Weteranów]]
|{{J|en|Veterans Day}}
|-
|czwarty czwartek listopada
|[[Dzień Dziękczynienia]]
|{{J|en|Thanksgiving Day}}
|-
|25 grudnia
|[[Boże Narodzenie]]
|{{J|en|Christmas Day}}
|}

=== Literatura ===
Ważni pisarze amerykańscy to m.in. przedstawiciel [[romantyzm]]u [[Edgar Allan Poe]], realista [[Henry James]], [[Mark Twain]], [[Jack London]], [[Herman Melville]] znany głównie z powieści ''[[Moby Dick]]'', [[Eugene O’Neill]] ([[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie literatury|Nagroda Nobla]] 1936), [[William Faulkner]] (Nagroda Nobla 1949), [[Joseph Heller]], [[Ernest Hemingway]] (Nagroda Nobla 1954), [[John Steinbeck]] (Nagroda Nobla 1962), tworzący w [[Jidysz|jidisz]] [[Isaac Bashevis Singer]] (Nagroda Nobla 1978), [[Saul Bellow]] (Nagroda Nobla 1976), [[Truman Capote]], [[Toni Morrison]] (Nagroda Nobla 1993), [[John Updike]], [[Philip Roth]], jak również autorzy literatury sensacyjnej, m.in. [[Stephen King]] i [[Robert Ludlum]] oraz literatury fantastycznej, m.in. [[William Gibson]] (''[[Neuromancer]]'') i [[Philip K. Dick]]. [[Powieść graficzna]] jest także wynalazkiem literatury Stanów Zjednoczonych. [[Spider-Man]] jest jedną z najpopularniejszych serii komiksowych.

=== Muzyka ===
W Stanach Zjednoczonych narodziły się [[jazz]], [[muzyka country|country]], [[gospel]], [[rock]], [[thrash metal]], [[grunge]], [[blues]], [[muzyka pop|pop]], [[disco]], [[hip-hop (muzyka)|hip-hop]], [[house]] czy [[techno]]. Znani kompozytorzy muzyki poważnej to m.in. [[Philip Glass]], [[Terry Riley]], [[Steve Reich]].

=== Film ===
{{Osobny artykuł|Kinematografia amerykańska}}
Stany Zjednoczone są drugim po [[Indie|Indiach]] największym producentem filmów na świecie<ref>{{cytuj stronę |url = http://data.uis.unesco.org/?ReportId=5538 |tytuł = {{J|en|Total numer of national film producers}} |opublikowany = [[UNESCO|{{J|en|UNESCO}}]] |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>. Słynne jest szczególnie [[Hollywood]].

== Język ==
{{osobny artykuł|Amerykańska odmiana języka angielskiego|Język hiszpański w Stanach Zjednoczonych}}
Chociaż Stany Zjednoczone nie mają oficjalnego języka na poziomie federalnym, to [[język angielski]] pełni {{K|la|de facto}} rolę języka narodowego. W 2003 około 215 milionów Amerykanów, czyli 82% populacji powyżej piątego roku życia posługiwało się w domu wyłącznie angielszczyzną. Język angielski jest używany w kontaktach między Amerykanami a obcokrajowcami, a jego znajomość jest wymagana od imigrantów pragnących naturalizacji. Jednakże w użyciu jest jeszcze wiele innych języków. [[Język hiszpański|Hiszpański]] jest drugim z najczęściej używanych i najczęściej nauczanych języków. W [[Kalifornia|Kalifornii]] dla 30% społeczeństwa język hiszpański jest mową ojczystą.

Z powyższych powodów niektórzy Amerykanie chcą chronić język angielski i żądają, aby zyskał status urzędowego. Obecnie angielszczyzna cieszy się statusem języka oficjalnego w dwudziestu pięciu stanach. Trzy stany wprowadziły dodatkowo inny język jako urzędowy obok angielskiego: [[język hawajski]] jest urzędowym na [[Hawaje|Hawajach]], [[język francuski]] w [[Luizjana|Luizjanie]], [[język hiszpański]] jest używany w [[Nowy Meksyk|Nowym Meksyku]], gdzie chociaż nie ma on oficjalnego statusu, to jednak wydawane są w nim wszystkie dokumenty. Inne często używane języki to: [[Język polski|polski]], [[Standardowy język mandaryński|mandaryński]], [[Standardowy język kantoński|kantoński]], [[Język portugalski|portugalski]]. W językach tych dostępne są naziemne lub kablowe stacje radiowe i telewizyjne. W wielu dzielnicach dużych miast na co dzień używa się tych języków: w sklepach, prywatnych szkołach. Sporządzane są w nich również szyldy i napisy. Dlatego zdarza się, że osoba urodzona w takiej dzielnicy mówi bardzo słabo po angielsku.

== Religia ==
[[Plik:Religions of the US.PNG|mały|Procentowy udział wyznań chrześcijańskich w Stanach Zjednoczonych]]
{{Osobny artykuł|Religia w Stanach Zjednoczonych|Bezwyznaniowość w Stanach Zjednoczonych}}
Stany Zjednoczone nie mają oficjalnej religii państwowej. Według {{J|en|U.S. Religious Landscape Survey}}, w 2008 78,4% Amerykanów określiła się jako [[Chrześcijaństwo|chrześcijanie]]. 51,3% Amerykanów należało do różnych Kościołów [[Protestantyzm|protestanckich]]. Amerykański protestantyzm jest bardzo różnorodny, w Stanach Zjednoczonych istnieją setki Kościołów, które działają lokalnie. W 2008 największymi grupami protestanckimi byli: [[Baptyści w Stanach Zjednoczonych|baptyści]] (17,2%), a dalej: [[Metodyzm|metodyści]] (6,3%), [[Luteranizm|luteranie]] (4,6%), bezdenominacyjni (4,5%), [[Pentekostalizm|zielonoświątkowcy]] (4,4%), [[Prezbiterianizm|prezbiterianie]] (2,7%), [[Restoracjonizm|restoracjoniści]] (2,1%) i [[Anglikanizm|anglikanie]] (1,5%). Do [[Kościół katolicki w Stanach Zjednoczonych|Kościoła katolickiego]] należało 23,9% społeczeństwa i jest to tym samym największa pojedyncza organizacja religijna w Stanach Zjednoczonych. Amerykańscy katolicy są przede wszystkim potomkami Włochów, Irlandczyków, Polaków i Niemców. Do wzrostu liczby katolików, w założonym przez protestantów kraju, przyczyniła się imigracja z krajów Ameryki Południowej<ref>[http://religions.pewforum.org/pdf/report-religious-landscape-study-full.pdf {{J|en|The Religious Composition of the United States}}].</ref>.

Inne religie to: [[Mormonizm|mormoni]] (1,7%), [[judaizm]] (1,7%), [[Świadkowie Jehowy w Stanach Zjednoczonych|Świadkowie Jehowy]] (0,7%), [[buddyzm]] (0,7%), [[Kościół Prawosławny w Ameryce|prawosławie]] (0,6%), [[islam]] (0,6%), [[hinduizm]] (0,4%)<ref>[http://religions.pewforum.org/pdf/affiliations-all-traditions.pdf {{J|en|Religious composition of the US}}].</ref>.

16,1% Amerykanów nie należało do żadnej wspólnoty religijnej, spośród których najliczniejsi byli niesprecyzowani i wolnomyśliciele, rzadziej natomiast [[Ateizm|ateiści]].

W Stanach Zjednoczonych powstał także [[Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]], którego członkowie nazywani są mormonami od uznawanej przez nich za świętą obok [[Biblia|Biblii]] [[Księga Mormona|Księgi Mormona]], wierzący, iż Chrystus po zmartwychwstaniu objawił się Indianom. Jest to jeden z najbogatszych Kościołów na świecie, gdyż jego wierzący członkowie są zobowiązani płacić 10% podatku od dochodu na jego rzecz<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.lds.org/topics/tithing?lang=eng |tytuł = {{J|en|Tithing}} |opublikowany = {{J|en|The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints}} |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>, a ponadto podobnie jak wiele innych kościołów w Stanach Zjednoczonych działalność w wielu obszarach zwolniona jest od opodatkowania<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.bloomberg.com/news/articles/2012-07-18/how-the-mormons-make-money |tytuł = {{J|en|How the Mormons Make Money}} |opublikowany = Bloomberg |język = en |data dostępu = 2017-05-06}}</ref>. Kościół pieniądze przeznacza na budowę i utrzymanie kościołów, broszury, książki rozdawane za darmo, szkoły i misje na całym świecie. W stanie [[Utah]] stanowią oni ponad 70% ludności, a w sąsiednich stanach nawet 30%, co powoduje istnienie specyficznej kultury: wydawane tam są mormońskie książki i powieści, produkowane są mormońskie filmy itd.

Inną charakterystyczną wspólnotą są [[amisze]], żyjący bez prądu, ubierający się na czarno i jeżdżący wyłącznie konnymi powozami. Charakterystyczni są także protestanccy fundamentaliści biblijni, którzy traktują Biblię jako jedyny i nieomylny autorytet. W Stanach Zjednoczonych znajduje się również [[Biuro Główne Świadków Jehowy|Biuro Główne]] koordynujące działalność społeczności [[Świadkowie Jehowy|Świadków Jehowy]] na całym świecie ([[Warwick (Nowy Jork)|Warwick]], stan Nowy Jork).

Amerykanie są jednym z najbardziej religijnych narodów spośród krajów wysoko rozwiniętych. 87% Amerykanów deklaruje się jako osoby religijne, a 40% Amerykanów podaje, że regularnie praktykuje (więcej w regionach wiejskich niż miejskich). Najmniej osób deklarujących regularne praktyki religijne jest w stanie [[Vermont]], gdzie przyznaje się do tego tylko 24% mieszkańców, i co charakterystyczne, ma on najwyższe podatki w całych Stanach oraz jako jedyny stan wyraźny system trójpartyjny, w którym obok dominującej Partii Demokratycznej i drugiej Partii Republikańskiej w legislaturze zasiada z dużą liczbą przedstawicieli socjaldemokratyczna [[Partia Postępowa Vermontu|Progressive Party of Vermont]]. Były prezydent George Bush jest protestantem ([[Metodyzm|metodystą]]) i swoje cotygodniowe orędzia do narodu oraz niektóre inne przemówienia kończył słowami „{{J|en|God bless America}}” (niech Bóg błogosławi Amerykę).

Według badań przeprowadzonych w 2012 r., po raz pierwszy w historii Stanów Zjednoczonych protestantyzm przestał być religijną preferencją większości obywateli<ref name="Nones of the Rise">{{Cytuj |url = http://www.pewforum.org/files/2012/10/NonesOnTheRise-full.pdf |tytuł = {{J|en|„Nones” on the Rise: One-in-Five Adults Have No Religious Affiliation}} |data dostępu = 2015-05-26 |archiwum = https://web.archive.org/web/20140826234925/http://www.pewforum.org/files/2012/10/NonesOnTheRise-full.pdf |zarchiwizowano = 2014-08-26}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-19892837 |tytuł = {{J|en|US Protestants no longer a majority – study}} <!-- nieprzetłumaczone parametry |website = BBC News -->}}</ref>.

== Szkolnictwo ==
[[Plik:Cambridge Harvard Square.JPG|mały|Harvard Square w [[Cambridge (Massachusetts)]]]]
Stany Zjednoczone były jednym z pierwszych państw, które wprowadziło szkolnictwo publiczne. System edukacji w Stanach Zjednoczonych jest mieszaniną szkolnictwa publicznego i prywatnego. Ponad 80% amerykańskich dzieci chodzi do szkół publicznych, w których jednak poziom nauczania jest często niezadowalający, np. w większości szkół publicznych nauczyciel historii nie musi mieć dyplomu uniwersyteckiego z historii<ref>{{Cytuj stronę |url = http://wiadomosci.onet.pl/wpadka-baracka-obamy,5149930,temat.html |tytuł = „Nie mieli pojęcia, że Polacy ginęli w obozach” – Wpadka Baracka Obamy – Onet Wiadomości |opublikowany = wiadomosci.onet.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20130114075315/http://wiadomosci.onet.pl/wpadka-baracka-obamy,5149930,temat.html |zarchiwizowano = 2013-01-14}}</ref>.

Szkolnictwo publiczne jest podporządkowane władzom stanowym. Pewien wpływ na edukację ma jednak federalny [[Departament Edukacji Stanów Zjednoczonych]]. Przeważnie wymaga się od dzieci, aby uczęszczały do przedszkola, a edukację kończyły na 12. poziomie, co zwykle ma miejsce w 18. roku życia, niektóre stany pozwalają kończyć edukację w 16. roku życia. Dzieci mogą kształcić się także w domu, w szkołach prywatnych i religijnych.

Po szkole średniej część absolwentów wstępuje do college’ów, na uniwersytety lub do innych szkół wyższych. Są to uczelnie prywatne lub państwowe. Ceny wahają się od około 3 do 50 tys. dolarów za rok. Na stanowym, publicznym, finansowanym z podatków i czesnego [[Uniwersytet Kalifornijski|{{J|en|University of California}}]] pracuje najwięcej noblistów na świecie. Z kolei prywatny [[Uniwersytet Harvarda|Harvard University]], który jednak otrzymuje dużo pieniędzy z budżetu stanowego i federalnego, jest według amerykańskich rankingów najlepszy na świecie. Należy jednak zauważyć, że w tych rankingach bierze się pod uwagę takie czynniki, jak liczba publikacji naukowych w angielskojęzycznej prasie naukowej. Dlatego uniwersytety z krajów nieanglojęzycznych wypadają w nich gorzej.

== Biblioteki ==
Stany Zjednoczone mają rozbudowany system bezpłatnych bibliotek publicznych. Biblioteki takie znajdują się w prawie wszystkich miastach, w większych miastach jest ich kilka. [[Biblioteka Kongresu|Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych]], pełniąca funkcję biblioteki narodowej, ma 142 mln [[Wolumin (bibliotekoznawstwo)|woluminów]], co czyni ją największą biblioteką na świecie<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.loc.gov/about/facts.html |tytuł = Największa biblioteka na świecie |data dostępu = 2010-06-07}}</ref>, 7% jej zbiorów jest napisana w językach słowiańskich, ma ona m.in. największy w Stanach Zjednoczonych zbiór książek po [[Język polski|polsku]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.loc.gov/rr/european/coll/poli.html |tytuł = {{J|en|The Polish Collections at the Library of Congress}} |autor = Ronald Bachman |opublikowany = [[Biblioteka Kongresu|{{J|en|The Library of Congress}}]] |język = en |data dostępu = 2014-09-23}}</ref>.

== Służba zdrowia ==
[[Plik:Aerial view of Texas Medical Center.jpg|mały|Widok z lotu ptaka na [[Centrum Medyczne w Teksasie]]]]
Amerykańska służba zdrowia jest – zwłaszcza pod względem innowacyjności – w światowej czołówce. W innych dziedzinach jednak, jak ogólny dostęp do służby zdrowia, znajduje się w nie najlepszej kondycji. W rankingu [[Światowa Organizacja Zdrowia|Światowej Organizacji Zdrowia]] Stany Zjednoczone znalazły się na 15. pozycji. Rocznie wydaje się tam 1,8 biliona dolarów na służbę zdrowia.

Cechą, która wyróżnia system amerykański, jest dobrowolność ubezpieczeń zdrowotnych (z wyjątkiem stanu Massachusetts, gdzie od 2006 r. istnieje ustawowy przymus). Ponad 41 mln Amerykanów (w połowie tej liczby bardzo dobrze sytuowanych) nie jest ubezpieczona. Do tego dochodzi ogromna liczba nielegalnych imigrantów, którzy również nie są ubezpieczeni. Ponadto większość ubezpieczonych musi dopłacać do usług ({{J|en|co-payment}}). W 1993 prezydentowi [[Bill Clinton|Clintonowi]] (i jego żonie [[Hillary Clinton|Hillary Rodham Clinton]]) nie udało się wprowadzić ustawowej kasy chorych i doprowadzić do powszechnego obowiązku płacenia składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Obecnie, w przeciwieństwie do krajów europejskich, amerykańska służba zdrowia jest mieszaniną sektora publicznego i prywatnego. W 2004 36% kosztów leczenia pokrywały prywatne ubezpieczalnie ze środków dobrowolnie ubezpieczonych w nich obywateli, 15% pacjenci z własnych środków i 44% rząd federalny oraz rządy stanowe i lokalne z podatków nałożonych na mieszkańców.

== Media ==
[[Plik:CBS Building Mar 2021 35.jpg|mały|Główna siedziba CBS w Nowym Jorku]]
W Stanach Zjednoczonych nie ma kanałów ogólnonarodowych takich jak w Europie. W dużych miastach i okolicach działa kilka kanałów, które mają nazwy składające się z czterech liter, na przykład WNBC-TV, i nadają naziemne programy lokalne i programy najczęściej jednej z dużych sieci, takich jak [[NBC]], [[Fox Broadcasting Company|FOX]], [[American Broadcasting Company|ABC]], czy [[CBS]]. W określonych godzinach wieczornych można zobaczyć na nich te same programy: popularne seriale, talk-shows i programy sportowe. Działają także kanały połączone z mniejszymi sieciami bez zasięgu ogólnokrajowego. Takich kanałów jest zwykle kilka lub kilkanaście na określonym obszarze. Na obszarach zamieszkanych przez Latynosów naziemnie dostępne są także kanały hiszpańskojęzyczne. Dodatkowo w telewizji kablowej i satelitarnej dostępne są również takie stacje jak [[CNN]], [[ESPN]], [[CNBC]], [[MTV]]. [[Public Broadcasting Service|PBS]] zajmuje się dofinansowaniem produkcji o charakterze edukacyjnym i społecznym ze środków publicznych, chociaż nie ma własnego kanału.

== Rankingi międzynarodowe ==
* {{J|en|IMD International}}: [http://www.imd.org/wcc/news-wcy-ranking/ Światowy Rocznik Konkurencyjności 2016], ranking 60 gospodarek (państw i regionów)
* [[Światowe Forum Ekonomiczne]]: Światowy Raport Konkurencyjności 2004–2005, ranking wzrostu konkurencyjności 104 państw
* A.T. Kearney i {{J|en|Foreign Policy Magazine}}: [http://globalization.kof.ethz.ch/media/filer_public/2017/04/19/rankings_2017.pdf Wskaźnik globalizacji 2017], ranking 207 państw
* [[Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju|Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych]] ({{Tooltip|{{J|en|UNDP}}|United Nations Development Programme}}): [http://report.hdr.undp.org/ Wskaźnik rozwoju społecznego 2015], ranking 177 państw
* [[Save the Children|{{J|en|Save the Children}}]]: [https://web.archive.org/web/20040507152434/http://www.savethechildren.org/mothers/report_2004/images/pdf/SOWM_2004_final.pdf Sytuacja matek świata 2004], ranking 119 państw
* [[Heritage Foundation]]/[[The Wall Street Journal|{{J|en|The Wall Street Journal}}]]: [https://web.archive.org/web/20060823212410/http://www.heritage.org/research/features/index/ Wskaźnik wolności gospodarczej 2006], ranking 155 państw
* [[The Economist]]: [http://www.economist.com/theworldin/international/displayStory.cfm?story_id=3372495&d=2005 {{J|en|Quality of Life Index 2005}}], ranking 111 państw
* [[Transparency International|{{J|en|Transparency International}}]]: [https://web.archive.org/web/20050829043905/http://www.transparency.org/pressreleases_archive/2004/2004.10.20.cpi.en.html Wskaźnik percepcji korupcji 2004], ranking 146 państw
* [[Reporterzy bez Granic]]: [https://rsf.org/en/ranking Wskaźnik Wolności Prasy 2018], ranking 180 państw.

== Zobacz też ==
{{Portal Wikinews|USA}}
* [[abolicjonizm]]
* [[literatura amerykańska]]
* [[obszary metropolitalne w Stanach Zjednoczonych]]
* [[Miasta w Stanach Zjednoczonych|miasta Stanów Zjednoczonych według liczby ludności]]

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="infobox1">W latach 1776–1956 {{K|la|E pluribus unum}} (''Z wielości jedność'').</ref>
}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |autor = Andrzej Bartnicki, Donald T. Critchlow |tytuł = Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1995 |seria = 1 wydanie |id = {{ISBN|8301118946}}, {{ISBN|978-83-01-11894-5}}}}
* {{cytuj książkę |autor = Hugh Brogan |tytuł = {{J|en|Longman History of the United States of America}} |url = http://books.google.com/books?id=4l91AAAAMAAJ |wydawca = Longman |data = 1985-03-25 |strony = 1–740 |id = {{ISBN|0582353858}}, {{ISBN|978-0-582-35385-5}} |język = en}} istnieje tłumaczenie na polski z 2004 w wydaniu Ossolineum http://www.poczytaj.pl/14756)
* {{cytuj książkę |autor = Philip Jenkins |tytuł = Historia Stanów Zjednoczonych |miejsce = Kraków |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego |rok = 2009 |isbn = 978-83-233-2830-8}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Koszowski |imię = Maciej |tytuł = Anglosaska doktryna precedensu: Porównanie z polską praktyką orzeczniczą |wydawca = Warszawska Firma Wydawnicza |miejsce = Warszawa |rok = 2009 |isbn = 978-83-61748-04-5}}
* {{cytuj książkę |autor = Paweł Zaremba |tytuł = Historia Stanów Zjednoczonych |miejsce = Londyn |wydawca = Gryf Publications Ltd |rok = 1968 |url = https://alpha.bn.org.pl/search~S5*pol?/tHistoria+Stan{u00F3}w+Zjednoczonych/thistoria+stano~aw+zjednoczonych/1%2C10%2C20%2CB/frameset&FF=thistoria+stano~aw+zjednoczonych&5%2C%2C6/indexsort=-}}

== Linki zewnętrzne ==
{{Siostrzane projekty
 |commons =
 |słownik =
 |źródła = Kategoria:Stany Zjednoczone Ameryki
 |cytaty = Kategoria:USA
 |podróże =
 |news =
 |books =
 |species
}}
{{Wikiatlas|United States}}
; Rząd USA
* [http://www.firstgov.gov Strony rządowe] {{lang|en|es}} – oficjalny portal rządu Stanów Zjednoczonych
* [http://www.whitehouse.gov Biały Dom] {{lang|en|es}} – oficjalna strona Prezydenta Stanów Zjednoczonych
* [http://www.state.gov/ Departament Stanu USA] {{lang|en}} – oficjalna strona amerykańskiego Departamentu Stanu
* [http://www.senate.gov Senat] {{lang|en}} – oficjalna strona Senatu Stanów Zjednoczonych
* [http://www.house.gov Izba] {{lang|en}} – oficjalna strona Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych
* [http://www.supremecourtus.gov Sąd Najwyższy] {{lang|en}} – oficjalna strona Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych
* {{Cytuj stronę |url = http://usinfo.state.gov/usa/infousa/facts/factover/homepage.htm |tytuł = Portret USA |opublikowany = usinfo.state.gov |archiwum = https://web.archive.org/web/20060426041026/http://usinfo.state.gov/usa/infousa/facts/factover/homepage.htm |zarchiwizowano = 2006-04-26 |język = en}} – publikacja Agencji Informacyjnej Stanów Zjednoczonych, wrzesień 1997.
* [https://www.census.gov/hhes/www/ {{J|en|US Census Bureau}}] {{lang|en}} – statystyka domowa i ekonomiczna.
* [https://nationalmap.gov/ Atlas Narodowy USA]. {{lang|en}}
* {{Cytuj stronę |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html%20 |tytuł = {{J|en|CIA World Factbook}}, dane o USA |opublikowany = cia.gov |archiwum = https://web.archive.org/web/20181225135647/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html%20 |zarchiwizowano = 2018-12-25 |język = en}}

; Inne
* [http://www.newspaperindex.com/pl/gazety/Stany-Zjednoczone/ Gazety w USA]
* [http://usa-culture.com/ {{J|en|The USA Country}}] {{lang|en}}
* [https://archive.ph/20070429195208/http://usa-culture.com/institutions.php {{J|en|Political institutions}}] {{lang|en}}
* [http://www.religioustolerance.org/nat_mott.htm Narodowe motto: historia i konstytucyjność] {{lang|en}}
* [http://www.nationalcenter.org/HistoricalDocuments.html Historia] {{lang|en}} Dokumenty historyczne
* {{Cytuj stronę |url = http://www.adbusters.org/jams/history/timeline.swf |tytuł = Archiwum 163 interwencji USA |opublikowany = adbusters.org |archiwum = https://web.archive.org/web/20040615120620/http://www.adbusters.org/jams/history/timeline.swf |zarchiwizowano = 2004-06-15}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.moneyfactory.com/section.cfm/4 |tytuł = Banknoty USA |opublikowany = moneyfactory.com |archiwum = https://web.archive.org/web/20050420035309/http://www.moneyfactory.com/section.cfm/4 |zarchiwizowano = 2005-04-20 |język = en}}
* [http://www.psz.pl/content/view/5936 System polityczny USA] {{lang|en}}

{{Państwa Ameryki Północnej}}
{{Kolonie brytyjskie}}
{{Grupa szablonów
|tytuł = Członkostwo w organizacjach międzynarodowych
|lista =
{{Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych}}
{{G8}}
{{G20}}
{{NATO}}
{{WTO}}
{{OPA}}
{{OBWE}}
{{NAFTA}}
{{Kwartet bliskowschodni}}
}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Stany Zjednoczone| ]]
[[Kategoria:Państwa w Ameryce Północnej]]
[[Kategoria:Państwa należące do NATO]]
[[Kategoria:Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych]]
[[Kategoria:G8]]
[[Kategoria:Państwa obszaru Pacyfiku]]