Tekst źródłowy strony Stres

{{Dopracować|uzupełnić|opisać fazy adaptacji, konkurencyjne teorie stresu, pojęcie nerwicy eksperymentalnej, wątek różnic indywidualnych, podział stresu}}
'''Stres''' ({{ang.|stress}} ‘naprężenie’), [[napięcie psychiczne]] – psychologiczny stan obciążenia systemu regulacji psychicznej powstający w sytuacji zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań, wartości<ref>{{encyklopedia PWN|id =3980346|tytuł=stres|data dostępu=2021-07-01}}</ref>. Jest definiowany w [[psychologia|psychologii]] jako dynamiczna ''relacja [[Adaptacja (psychologia)|adaptacyjna]]'' pomiędzy możliwościami [[osoba|jednostki]], a wymogami sytuacji (stresorem; bodźcem awersyjnym{{fakt|data=2015-02}}), charakteryzująca się brakiem równowagi psychicznej i fizycznej. Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.

W terminologii medycznej, stres jest zaburzeniem [[Homeostaza|homeostazy]] spowodowanym czynnikiem fizycznym lub psychologicznym. Czynnikami powodującymi stres mogą być czynniki umysłowe, fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne.

== Pochodzenie pojęcia ''stres'' ==
Pojęcie ''stresu'' wprowadzone zostało do użycia przez [[Hans Selye|Hansa Hugona Selye'a]], który badaniu tego zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej. Z tego też powodu nosił przydomek ''dr Stress''. Selye opublikował ponad 1400 artykułów i 30 książek na temat stresu.

Selye jako pierwszy postawił [[Hipoteza|hipotezę]], że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to nazwał mianem ''niewydolności tzw. syndromu ogólnej adaptacji'' i opisał je w pierwszej swojej książce na temat stresu w roku 1956 pt. ''The Stress of Life''.

== Definicje stresu ==
Pojęcie stresu psychologicznego nie doczekało się powszechnie akceptowanej definicji naukowej{{odn|Leksowska|Jaworska|Gorczyca|2011|s=244}}.
Istnieją 3 typy definicji stresu<ref>Heszen, Sęk (2007) Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN</ref>:

# '''Stres jako [[Bodziec (psychologia)|bodziec]]''' – sytuacje występujące w naszym otoczeniu mające naturalną zdolność do wywoływania napięcia i silnych [[Emocja|emocji]]. Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: teoria Elliotta i Eisdorfera, koncepcja Janisa oraz koncepcja zmian życiowych [[Thomas Holmesa|Thomasa Holmesa]] i [[Richard Rahe|Richarda Rahe’a]].
# '''Stres jako reakcja''' – zarówno [[Fizjologia|fizjologiczna]] jak i [[Psychologia|psychologiczna]] będąca odpowiedzią na działanie stresorów (sytuacji wywołujących stres). Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: homeostatyczna teoria [[Walter Cannon|Waltera Cannona]] czy koncepcja Selyego (GAS, LAS).
# '''Stres jako proces lub transakcja''' – relacja między jednostką a otoczeniem: transakcyjny model Lazarusa, koncepcja Antonovsky'ego, koncepcja Hobfolla, [[Teoria sytuacji trudnych Tomaszewskiego|koncepcja sytuacji trudnych Tomaszewskiego]], [[regulacyjno-informacyjna teoria stresu Reykowskiego]].

Najczęściej wykorzystywanym modelem teoretycznym stresu jest podejście stworzone przez Lazarusa i Folkman{{odn|Leksowska|Jaworska|Gorczyca|2011|s=244}}{{odn|Biggs|Brough|Drummond|2017}}.

Trzy typy reakcji na stres:
* '''[[Dystres]]''' jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli [[stresor]]a.
* '''[[Eustres]]''' to stres pozytywnie mobilizujący do działania.
* '''Neustres''' to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy
'''[[Radzenie sobie ze stresem]]''' (coping) to [[myślenie|poznawcze]] i [[zachowanie|behawioralne]] wysiłki skierowane na opanowanie, zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych lub wewnętrznych żądań.

<!-- początek schematu -->
<div style="margin-left: 70px; margin-top: 10px; ">
{{Image label begin|image= STRES- model GAS Lazarusa.png|width=400|float=right}}
{{Image label|x=-350.0|y=10.0|scale=-0.5|text=<center><big><span style="color:red">'''[[optimum|<span style="color:red">optimum</span>]]<br />(próg)'''</span></big></center>}}
{{Image label|x=-15.0|y=-120.0|scale=-0.5|text=<center><big>'''[[czyn|d<br />z<br />i<br />a<br />ł<br />a<br />n<br />i<br />e]]'''</big></center>}}
{{Image label|x=-250.0|y=-320.0|scale=-0.5|text=<center><big><big>'''[[eustres]]'''</big><br /><br />stres<br />korzystny</big></center>}}
{{Image label|x=-470.0|y=-320.0|scale=-0.5|text=<center><big><big>'''[[dystres]]'''</big><br /><br />stres<br />szkodliwy</big></center>}}
{{Image label|x=-580.0|y=-280.0|scale=-0.5|text=<center><big>'''<span style="color:red">WYCZERPANIE</span>'''</big></center>}}
{{Image label|x=-300.0|y=-580.0|scale=-0.5|text=<center><big>'''[[pobudzenie|p&nbsp;o&nbsp;b&nbsp;u&nbsp;d&nbsp;z&nbsp;e&nbsp;n&nbsp;i&nbsp;e]]'''</big></center>}}
{{Image label end}}
</div>
<!-- koniec schematu -->
{{Clear}}

== [[Biologia]] stresu ==
Dwa główne systemy biologiczne biorące udział w reakcji stresowej to [[układ współczulny]] i [[oś podwzgórze-przysadka-nadnercza]] (oś HPA). [[Układ współczulny]] zostaje aktywowany już w pierwszych chwilach po zadziałaniu [[stresor]]a i odpowiada za tzw. reakcję walki lub ucieczki. Pobudza on [[Nadnercze|nadnercza]] do wydzielania [[adrenalina|adrenaliny]] i [[noradrenalina|noradrenaliny]] i wywołuje takie skutki jak rozszerzenie źrenic, przyspieszenie [[tętno|tętna]] i oddechu, przyspieszenie akcji serca.

Oś HPA zostaje aktywowana dopiero po minutach lub godzinach od zadziałania stresora. [[Podwzgórze]] wydziela hormon [[kortykoliberyna|kortykoliberynę]] (CRH), który pobudza [[Przysadka mózgowa|przysadkę]] do wydzielania hormonu [[Hormon adrenokortykotropowy|kortykotropiny]] (ACTH). ACTH z kolei, pobudza korę nadnerczy do wydzielania [[Kortykosteroidy|glukokortykoidów]], z których u ludzi w największych ilościach występuje [[kortyzol]]. Oś HPA działa na zasadzie ujemnego [[sprzężenie zwrotne|sprzężenia zwrotnego]] – glikokortykoidy hamują aktywność podwzgórza i przysadki.

Ważną rolę w biologicznym mechanizmie stresu pełni też [[miejsce sinawe]], znajdujące się w [[pień mózgu|pniu mózgu]]. Ma ono połączenia z podwzgórzem, przez które aktywuje oś HPA, która również aktywuje miejsce sinawe, co powoduje rozwój reakcji stresowej. Miejsce sinawe odpowiada też za wzmacnianie zachowań lękowych poprzez pobudzanie [[ciało migdałowate|ciała migdałowatego]] i hamowanie aktywności [[kora przedczołowa|kory przedczołowej]]. Pełni też rolę w wzmacnianiu czujności i selektywności uwagi dzięki umiarkowanej aktywacji szlaków noradrenergicznych.

Istotną rolę w stresie pełni też ciało migdałowate. Jest ono odpowiedzialne za rozpoznawanie stresora i przypisywanie mu znaczenia emocjonalnego. Nadmierna aktywacja ciała migdałowatego prowadzi do zahamowania czynności [[hipokamp]]u, pełniącego bardzo ważną funkcję w pamięci. Hipokamp bierze również udział w hamowaniu reakcji stresowej, dzięki hamowaniu wydzielania kortykoliberyny przez podwzgórze.

W reakcji stresowej ma udział również [[serotonina|układ serotoninergiczny]] i [[dopamina|układ dopaminergiczny]].

== [[Psychologia]] stresu ==
'''Stres''' w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju.

Stres zbyt długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak: [[zaburzenia lękowe]] ([[zaburzenia nerwicowe|nerwicowe]]) i [[Zaburzenia depresyjne|depresyjne]], stres zbyt silny, traumatyczny stwarza ryzyko [[Zespół stresu pourazowego|PTSD]] ([[zespół stresu pourazowego|zespołu stresu pourazowego]]) oraz w szczególnych przypadkach [[Zaburzenie osobowości|zaburzeń osobowości]].

=== Fazy stresu ===
Według [[Hans Selye|Hansa Selyego]] stres przebiega w następujących fazach:
* '''Faza alarmowa'''. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:
** '''Stadium szoku.'''
** '''Stadium przeciwdziałania''' szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne.
* '''Faza przystosowania''' (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.
* '''Faza wyczerpania'''. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.
<!-- POCZĄTEK SCHEMATU -->
<div style="margin-left: 50px; margin-bottom: 50px; ">
{{Image label begin|image= Stress model.png|width=450|float=right}}
{{Image label|x=-380.0|y=-450.0|scale=-0.5|text=<center><big><big><big><span style="color:red">'''STRES'''</span></big></big></big></center>}}
{{Image label|x=-420.0|y=-60.0|scale=-0.5|text=<center><big>[[lęk|LĘK]]</big></center>}}
{{Image label|x=-60.0|y=-420.0|scale=-0.5|text=<center><big>[[sytuacja trudna|SYTUACJA<br />TRUDNA]]</big></center>}}
{{Image label|x=-700.0|y=-420.0|scale=-0.5|text=<center><big>[[poczucie winy|POCZUCIE<br />WINY]]</big></center>}}
{{Image label|x=-345.0|y=-780.0|scale=-0.5|text=<center><big>ROZŁADOWANIE<br />POCZUCIA WINY</big></center>}}
{{Image label end}}
</div>
<!-- KONIEC SCHEMATU -->

== Typowe stresory, czyli alternatywna koncepcja stresu według Thomasa Holmesa i Richarda Rahe'a ==
{| border=1 align=left cellpadding=2 cellspacing=0 width=200 style="margin: 0 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
| style="text-align:center;" | '''<small>zdarzenie</small>'''
| style="text-align:center;" | '''<small>liczba punktów określająca obciążenie</small>'''
|-
|[[śmierć]] współmałżonka
|100
|-
|[[rozwód]]
|73
|-
|[[ślub]]
|50
|-
|utrata [[Praca (działalność człowieka)|pracy]]
|47
|-
|pogodzenie się ze współmałżonkiem
|45
|-
|reorganizacja przedsiębiorstwa
|39
|-
|zmiana pracy
|36
|-
|zmiana godzin lub warunków pracy
|20
|-
|urlop
|13
|-
|święta
|12
|}

W roku [[1967]], dwaj [[Psychiatria|psychiatrzy]] z Washington University w [[Seattle]], tj. [[Thomas Holmes]] oraz [[Richard Rahe]] ogłosili alternatywną koncepcję stresu, bazującą na pojęciu [[stresor]]a. Holmes i Rahe opracowali skalę 43 wydarzeń życiowych, którą wolontariusze uszeregowali według tego, jak wielkiego przystosowania wymaga każde wydarzenie. Badacze badali względną siłę działania sytuacji stresujących, przypisując bodźcowi odpowiednią wartość umowną jednostek stresu w skali od 0 do 100. W ten sposób powstał popularny kwestionariusz ''Social Readjustment Rating Scale ([[SRRS]])''.

[[Kwestionariusz]] ''(SRRS)'' [[Thomas Holmesa|Thomasa Holmesa]] i [[Richard Rahe|Richarda Rahe’a]] aplikowano ludziom przywiezionym na ostry dyżur oraz osobom towarzyszącym. Okazało się, że osoby chore doświadczyły znacznie więcej stresujących wydarzeń w przeciągu roku poprzedzającego chorobę, niż osoby towarzyszące. Udowodniono wówczas statystyczny związek pomiędzy stresorami a chorobą.

=== Statystyczny efekt stresorów ===
Z badań Holmesa i Rahe'a wynika interesująca zależność statystyczna pomiędzy [[stresor]]ami, a prawdopodobieństwem zapadnięcia na poważną chorobę:
* 150–199 jednostek stresu = 37-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat
* 200–299 jednostek stresu = 51-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat
* ponad 300 jednostek stresu = 79-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat

== Reakcje na stres ==
Osoby żyjące w mieście wykazują większą aktywność [[Ciało migdałowate|ciała migdałowatego]] podczas sytuacji stresowej niż osoby ze wsi. U osób, które dorastały w dużym mieście, zaobserwowano większą aktywność przedniej części [[Zakręt obręczy|zakrętu obręczy]]. Badania te prowadzono na osobach rozwiązujących zadania arytmetyczne pod presją. Do obserwacji wyników użyto [[Funkcjonalne obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego|funkcjonalnego magnetycznego rezonansu jądrowego]]{{r|ŚN242}}.

Stres może być jedną z przyczyn przybierania na wadze<ref>{{Cytuj |autor = Valentina Vicennati, Francesca Pasqui, Carla Cavazza, Uberto Pagotto, Renato Pasquali |tytuł = Stress-related development of obesity and cortisol in women |czasopismo = Obesity (Silver Spring, Md.) |data = 2009-09 |data dostępu = 2024-03-24 |issn = 1930-7381 |wolumin = 17 |numer = 9 |s = 1678–1683 |doi = 10.1038/oby.2009.76 |pmid = 19300426 |url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1038/oby.2009.76/pdf}}</ref><ref>T.C.Adam, E.S.Epel, "Stress,eating and the reward system", "Physiol & Behavior", 2007 Jul 24;91(4):449-58.Epub 2007 Apr 14 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17543357, pełny tekst http://www.foodaddictionsummit.org/documents/StressEatingandtheRewardSystem.pdf</ref>.

U osób, które doświadczają homofobii ze strony społeczeństwa, może pojawić się [[stres mniejszościowy]]. Stres ten może prowadzić do [[samookaleczenie|samookaleczania]]<ref>{{cytuj|autor=Scourfield J, Roen K, McDermott L.|tytuł=Lesbian, gay, bisexual and transgender young people’sexperience of distress: resilience, ambivalence and self-destructive behaviour|wydawca=Health Soc Care Community|data=2008|wydanie=16 (3)|s=329-36}}</ref> obniżenia samooceny, stanów lękowych i depresyjnych, wycofania się z kontaktów społecznych, trudności w nauce, uzależniania, zachowań ryzykownych, zaburzeń zachowania, jedzenia czy snu, a nawet prób samobójczych<ref>{{Cytuj stronę |url=http://szkolabezhomofobii.pl/wp-content/uploads/2016/06/szkola_bez_homofobii_podrecznik.pdf |tytuł=Podręcznik. Szkoła bez homofobii |data dostępu=2016-09-10 |archiwum=https://web.archive.org/web/20160910073755/http://szkolabezhomofobii.pl/wp-content/uploads/2016/06/szkola_bez_homofobii_podrecznik.pdf |zarchiwizowano=2016-09-10 }}</ref>.

== Zobacz też ==
{{Siostrzane projekty
 |commons = Category:Stress
 |cytaty = Stres
 |słownik = stres
}}
* [[fobia]]
* [[homeostaza]]
* [[poczucie winy]]
* [[relaks]]
* [[strach]]

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="ŚN242">{{cytuj pismo|nazwisko=Katsnelson|imię=Alla|tytuł=Stres w tłumie|czasopismo=[[Świat Nauki]]|wydawca=Prószyński Media|wolumin=nr. 10 (242)|issn=0867-6380|data=październik 2011|strony=}}</ref>
}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj stronę|url = http://neuroskoki.info/biologia-stresu/|tytuł = Biologia stresu|data dostępu = 2009-04-30}}
* {{cytuj stronę|url = http://neuroskoki.info/reakcja-stresowa/|tytuł = Reakcja stresowa|data dostępu = 2010-02-02}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Iniewicz | imię = Grzegorz | tytuł = Stres mniejszościowy u osób biseksualnych i homoseksualnych. W poszukiwaniu czynników ryzyka i czynników chroniących | wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego | data = 2015 | isbn = 9788323339236}}
* {{Cytuj pismo | nazwisko = Leksowska | imię = Aleksandra | nazwisko2 = Jaworska | imię2 = Izabela |nazwisko3 = Gorczyca |imię3 = Piotr | czasopismo = [[Folia Cardiologica Excerpta]] | wydawca = [[Via Medica]] | oznaczenie = PRACA POGLĄDOWA | wydanie = 4 | wolumin = 6 | strony = 244–248 | issn = 1896-2475 | data = 2011 | url = https://journals.viamedica.pl/folia_cardiologica/article/viewFile/23588/18774 | odn=tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko r = Biggs | imię r = Amanda | tytuł = The handbook of stress and health: A guide to research and practice | wydawca = [[Wiley Blackwell]] | data = 2017 | strony = 351–364 | nazwisko2 r = Brough | imię2 r = Paula | nazwisko3 r = Drummond | imię3 r = Suzie | inni = Cary L. Cooper & James Campbell Quick (Eds.) | rozdział = Lazarus and Folkman's Psychological Stress and Coping Theory | doi = 10.1002/9781118993811.ch21 | język = en | odn=tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.psychologia.net.pl/testy.php?test=stres Lista stresujących wydarzeń życiowych – badanie]
* [http://www.heksis.com/index_pliki/heksis_1_2010/ksiazk_wydarzenia_1_2010/Stres%20Onkologiczny.pdf ''Stres Onkologiczny. Wskazówki medyczne i psychologiczne'' (2005)]

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Psychosomatyka]]