Słownik Murmeliusza

Słownik Murmeliusza (łac. Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum) – trójjęzyczny słownik zawierający hasła łacińskie, niemieckie i polskie, opublikowany po raz pierwszy w 1528  w oficynie Hieronima Wietora w Krakowie. Był pierwszym wydrukowanym polskim słownikiem w historii .

Tytuł

Pełny tytuł słownika jest długi, ponieważ zgodnie ze średniowieczną manierą autor starał się już w tytule zawrzeć krótki opis zawartości oraz cel jego wydania. Brzmi w całości:

Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum tum pueris tum adultis utilissimus, cum Germanica atquae Polonica interpretatione, adiecto etiam vocabulorum et capitulorum indice

co współcześnie tłumaczy się jako:

Słownik rozmaitości Jana Murmeliusza, niezwykle pożyteczny zarówno dla młodzieży, jak i dla dorosłych, z przekładem niemieckim i polskim, opatrzony także spisem słów i rozdziałów .

Historia powstania

Słownik stanowi przeróbkę podręcznika do nauki języka łacińskiego wraz z polskim uzupełnieniem. Opiera się na pierwszym rozdziale podręcznika pt. Pappa puerorum, autorstwa niderlandzkiego humanisty Jana Murmeliusa . Dictionarius jest częściowo tłumaczeniem oryginału, a częściowo został napisany od nowa na potrzeby polskiej edycji. Autorstwo polskiego wydania słownika Murmeliusza było przedmiotem badań historycznych oraz językoznawczych. Badaczka gwar wieluńskich Honorata Skoczylas-Stawska w połowie lat dziewięćdziesiątych dowiodła, że w polskiej części Dykcjonarza występuje wiele cech językowych charakterystycznych dla gwar ziemi wieluńskiej. Za autora części polskiej uznano Hieronima Spiczyńskiego, zaś niemieckiej – Hieronima Wietora .

Słownik wielokrotnie został wydany w XVI i XVII wieku. Pierwsze wydanie słownika miało miejsce w 1528, a trzynaście kolejnych edycji w latach 1533–1626. Z wydania z 1528 zachowało się pięć egzemplarzy, przechowywanych w Polsce, Niemczech i Szwecji. W wydaniach po 1533 układ łacińsko-niemiecko-polski został zastąpiony układem łacińsko-polsko-niemieckim, co wskazuje na wzrost znaczenia języka polskiego wśród potencjalnych odbiorców słownika .

Układ słownika

Słownik zawiera w sumie 2444 hasła polskie, liczące łącznie 4366 wyrazów. Na początku słownika umieszczony jest alfabetyczny spis rozdziałów oraz 45-stronicowy alfabetyczny indeks wyrazów łacińskich, ułatwiający dotarcie do słów polskich i niemieckich. Właściwe hasła podzielone są tematycznie na 47 rozdziałów, takich jak np. De Deo et rebus coelestibus (O Bodze i rzeczach niebieskich), De temporibus (O czasiech), De animalium generibus (O zwierzęciach), De libris (O księgach). W obrębie rozdziałów przeważa porządek rzeczowy .

Wyrazami hasłowymi są słowa łacińskie. Na drugim miejscu występuje słowo niemieckie, zaś na trzecim – polskie. Przy haśle łacińskim podane są informacje gramatyczne, np. rodzaj gramatyczny, grupa deklinacyjna. Przymiotniki tworzone od rzeczowników stanowią osobne hasła.

Zachowane egzemplarze

Z wydania z 1528 roku zachowało się jedynie 5 egzemplarzy, trzy w Polsce i dwa za granicą :

• Bibliotece Narodowej w Warszawie,
• Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie,
• Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu,
• Staatsbibliothek w Monachium,
• Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali.

Zobacz też

• Johannes Murmellius

Bibliografia

• Wiesław Wydra: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984, s. 337-338. ISBN 83-04-01568-4.
• Bogdan Walczak. Słownik Murmeliusza na tle leksykografii polskiej XVI wieku. „Rocznik Wieluński nr 1”, s. 7-16, 2001. Wieluń. 
• Honorata Skoczylas-Stawska. Cechy dialektalne w języku Hieronima z Wielunia – Spiczyńskiego. „Rocznik Wieluński nr 1”, s. 17-34, 2001. Wieluń. 
• Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum. Słowniki dawne i współczesne. Internetowy przewodnik edukacyjny. [dostęp 2012-12-16].
• Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 332, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 83-01-11452-5.