Tekst źródłowy strony Wyspa Wielkanocna

{{Nie mylić z|[[Wyspa Bożego Narodzenia]]}}
{{Wyspa infobox
 |nazwa               = Wyspa Wielkanocna
 |nazwa oryginalna    = 
 |zdjęcie             = Luftbild Osterinsel.jpg
 |opis zdjęcia        = Zdjęcie satelitarne Wyspy Wielkanocnej
 |kontynent           = 
 |państwo             = CHL
 |akwen               = [[Ocean Spokojny]]
 |archipelag          = 
 |powierzchnia        = 163,6
 |długość brzegu      = 
 |najwyższy punkt     = 
 |liczba ludności     = 7750
 |rok                 = 2017
 |gęstość zaludnienia = 47,37
 |kod mapy            = Ocean Spokojny
 |współrzędne         = 27°10′S 109°25′W
 |mapa wyspy          = Easter Island map-es.svg
 |opis mapy wyspy     = 
 |commons             = Easter Island
}}
{{wikisłownik|Wyspa Wielkanocna}}
'''Wyspa Wielkanocna''' ({{w języku|es|Isla de Pascua, Territorio Especial de Isla de Pascua}}, [[Języki polinezyjskie|polinez.]] ''Rapa Nui'', {{ang.|Easter Island}}) – wyspa na południowym [[Ocean Spokojny|Oceanie Spokojnym]] w centralnej części [[Grzbiet Wschodniopacyficzny|Wyniesienia Wschodniopacyficznego]]. Ma 7750 mieszkańców (70% stanowią [[Polinezyjczycy]]), jedyną miejscowością jest [[Hanga Roa]]. Należy do [[Chile]], wchodząc w skład regionu [[Valparaíso (region)|Valparaíso]]. Leży w odległości 2078&nbsp;km od najbliższej zamieszkanej wyspy – [[Pitcairn (wyspa)|Pitcairn]] i 3600&nbsp;km od Chile kontynentalnego i jest jedną z najbardziej izolowanych zamieszkanych wysp świata, ustępując jedynie wyspom [[Tristan da Cunha]]. Znana jest przede wszystkim z kamiennych posągów [[moai]].

== Historia ==
[[Plik:Flag of Rapa Nui, Chile.svg|mały|lewo|upright=.8|Flaga Rapa Nui]]
{{Osobny artykuł|Historia Wyspy Wielkanocnej}}
Wyspa została zasiedlona w IV wieku n.e. przez osadników z [[Hawaje (archipelag)|Hawajów]]. Niektórzy naukowcy twierdzą jednak, że mogło to nastąpić w VIII wieku n.e., na co wskazuje [[datowanie radiowęglowe]]{{fakt|data=2020-07}}. Polinezyjczycy prawdopodobnie przybyli z [[Markizy|Markizów]], przywożąc [[Banan (owoc)|banany]], [[Kolokazja jadalna|taro]], [[Kura domowa|kurczaki]], a także [[szczur]]y. Badania Terry’ego L. Hunta i Carla P. Lipo wskazują jednak, że wyspa została zasiedlona około 1200 roku, zaś wcześniejsze błędne datowanie było spowodowane zanieczyszczeniem próbek<ref name=archeowiesci>{{cytuj stronę|url=http://archeowiesci.pl/2007/09/27/rapa-nui-zaglada-raju/|tytuł=Rapa Nui: zagłada raju|data=2007|opublikowany=[[Archeowieści]]|data dostępu=2011-09-05|archiwum=https://web.archive.org/web/20110321112245/http://archeowiesci.pl/2007/09/27/rapa-nui-zaglada-raju/|zarchiwizowano=2011-03-21}}</ref>. Tę tezę potwierdza dodatkowo brak osadów związanych z działalnością człowieka przed tym okresem.

Wyspę zasiedlili Polinezyjczycy, co potwierdzają badania genetyczne. Teorię tę, popularną już w XVIII&nbsp;w., wspierały podobieństwa zwyczajów, rysów twarzy, ubiorów i języka<ref>{{Cytuj|tytuł=Dzieje Wyspy Wielkanocnej nadal kryją wiele niewiadomych|data=2017-07-27|data dostępu=2017-07-27|opublikowany=Nauka w Polsce|url=http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,415100,dzieje-wyspy-wielkanocnej-nadal-kryja-wiele-niewiadomych.html|archiwum=https://web.archive.org/web/20170730045655/http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,415100,dzieje-wyspy-wielkanocnej-nadal-kryja-wiele-niewiadomych.html|zarchiwizowano=2017-07-30}}</ref>.

Inna teoria rozpropagowana przez [[Thor Heyerdahl|Thora Heyerdahla]] mówi, że część późniejszych mieszkańców wyspy zwanych „długouchymi” przybyła z [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]]. Mają o tym świadczyć m.in. uprawy słodkiego ziemniaka, podania mieszkańców, jak również cechy wyglądu dawnych mieszkańców wyspy, wywnioskowane z posągów. Heyerdahl doświadczalnie dowiódł możliwości przepłynięcia z Ameryki Południowej do Polinezji tratwą ([[Wyprawa Kon-Tiki|Kon-Tiki]]). Według podań arystokratyczni „długousi” zostali prawie zupełnie zgładzeni w trakcie powstania ciemiężonych „krótkouchych” pochodzenia polinezyjskiego (wojna domowa rozegrała się po 1722 – odkrycie wyspy przez [[Holendrzy|Holendrów]] – a przed 1773/1774 – lądowanie [[James Cook|Jamesa Cooka]]<ref>{{cytuj|autor=M. Jamkowski|tytuł=Rapa Nui. Wyspa kolosów|czasopismo=National Geographic: Traveler|numer=2 (25)|data=kwiecień/maj 2009|s=27}}</ref>). Późniejsze badania nie wykazały powiązań genetycznych współczesnych mieszkańców Wyspy Wielkanocnej z mieszkańcami Ameryki Południowej, czego jednak można się spodziewać, biorąc pod uwagę całkowitą zagładę „długouchych”.

Wyspa została odkryta przez [[Holandia|Holendra]] [[Jacob Roggeveen|Jacoba Roggeveena]] w [[Wielkanoc|niedzielę wielkanocną]] 5 kwietnia 1722 roku, co jest źródłem jej nazwy{{r|archeowiesci}}. Mieszkało na niej wówczas 2–3 tys. osób, jakkolwiek liczba ludności mogła wcześniej dochodzić do 10–15 tys. Taki spadek liczby mieszkańców został spowodowany wyczerpaniem naturalnych zasobów wyspy oraz ścięciem wszystkich drzew. Według podań ustnych w wyniku tego doszło do walk oraz [[kanibalizm]]u z powodu braku żywności{{odn|Flenley|Bahn|2003}}. Inna koncepcja głosi, że populacja mieszkańców była stabilna, a przyczyną niedostatków żywności i [[Wylesianie|wylesienia]] był rozwój populacji [[Szczur polinezyjski|szczura polinezyjskiego]]. Wyniki badań z 2024 roku sugerują jednak, że do żadnego załamania populacji nigdy nie doszło i utrzymywała się ona na stabilnym poziomie ok. 3 tys. mieszkańców. Zamiast wcześniej szacowanej powierzchni ogrodów skalnych - kluczowych w tamtejszym rolnictwie, wynoszącej od 4,9 do 21,1 km², nowe analizy sugerują, że ich rzeczywista powierzchnia wynosiła w sumie zaledwie około 0,76 km²<ref>{{Cytuj |autor = Radosław Biel |tytuł = Zagadka załamania cywilizacji Wyspy Wielkanocnej rozwiązana? |data = 2024-08-18 |data dostępu = 2024-08-18 |opublikowany = Archeologia Żywa |url = https://archeologia.com.pl/zagadka-zalamania-cywilizacji-wyspy-wielkanocnej-rozwiazana/ |język = pl-PL}}</ref>.

Do połowy XIX wieku populacja odbudowała się do poziomu ok. 4 tys., by w przeciągu 20 lat, w wyniku wywożenia tubylców do pracy niewolniczej w [[Peru]] oraz [[Chile]], zmniejszyć się do 110 mieszkańców w 1877 roku. W tym czasie mieszkańcy przyjęli wyznanie [[Katolicyzm|katolickie]]. Po interwencjach, m.in. biskupów chilijskich, zaprzestano wywożenia mieszkańców, zaś tym, którzy przeżyli niewolę, pozwolono wrócić. Większość z nich zmarła jednak w wyniku epidemii [[grypa|grypy]]. Po zaprzestaniu porwań populacja mieszkańców wyspy znów zaczęła rosnąć.

W 1888 wyspa była okupowana przez Chile, po czym oddano ją w dzierżawę brytyjskiemu przedsiębiorstwu, które utworzyło na niej farmę owczą. Po kryzysie gospodarczym z 1929&nbsp;r. Chile próbowało w latach 1930. sprzedać wyspę w zamian za okręty wojenne. Pierwszą ofertę w 1930&nbsp;r. złożono Stanom Zjednoczonym, ale została odrzucona. W latach 1936–1939 rząd Chile proponował sprzedaż wyspy kolejno Wielkiej Brytanii, Japonii i Niemcom, jednak żadne z państw nie widziało w jej posiadaniu istotnej korzyści strategicznej, gdyż była zbyt odległa od innych lądów<ref name="stasiński">{{Cytuj |autor = Maciej Stasiński |tytuł = Chile: Kiedy Wyspa Wielkanocna była na sprzedaż |opublikowany = wyborcza.pl |data = 2018-08-08 |data dostępu = 2018-08-08 |url = http://wyborcza.pl/7,75399,23763140,chile-kiedy-wyspa-wielkanocna-byla-na-sprzedaz.html |język = pl}}</ref>.

W 1966 r. Chile uregulowało status wyspy, włączając ją do regionu Valparaiso i przyznając wyspiarzom prawa obywatelskie{{r|stasiński}}. Według spisu z 2011 roku wyspa ma 5035 mieszkańców. W porównaniu ze spisem z 1982 roku odnotowano znaczny wzrost (populacja wynosiła wówczas 1936 osób). Jest to spowodowane m.in. [[Migracja ludności|imigracją]] Europejczyków. Jednocześnie zmniejsza się udział Polinezyjczyków w społeczności wyspy (z 70% w 1982 do 60% w 2005)

Autochtoniczni mieszkańcy wyspy od czasu oficjalnego włączenia do Chile w 1966&nbsp;r. walczyli o odszkodowanie za poniesione straty, o ochronę swojego statusu, ograniczenie liczebności wojska i ograniczenie napływu turystów. W 1993&nbsp;r. przyjęto ustawę o tubylcach, która zakazała posiadania ziemi przybyszom, a na mocy ustawy z 2009&nbsp;r. prawo osiedlenia na wyspie zarezerwowano dla autochtonów oraz ich małżonków i potomków{{r|stasiński}}.

Na wyspie znaleziono drewniane tabliczki pokryte pismem [[rongorongo]], które nie zostało dotąd odczytane.

== Geografia ==
[[Plik:Osterinsel Krater-Rano Kao.jpg|thumb|Krater [[Rano Kau]] w Parku Narodowym Rapa Nui]]
[[Plik:Rapanui - moai Tonariki.jpg|thumb|Plaża Tonariki z szeregiem rzeźb moai]]

Wyspa Wielkanocna należy do najbardziej izolowanych miejsc na [[Ziemia|Ziemi]]. Znajduje się na [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]], ponad 2000&nbsp;km od wyspy [[Pitcairn (wyspa)|Pitcairn]] i ok. 3600&nbsp;km od wybrzeży Chile. Obszar Rapa Nui wynosi 163,6&nbsp;km², długość – ok. 15&nbsp;km, a szerokość – ok. 20&nbsp;km.

Wyspa jest pochodzenia [[wulkan]]icznego i uformowały ją pomiędzy 750 a 100 tysięcy lat temu cztery główne wulkany: [[Rano Kau]] (przy którym znajduje się dawne centrum pałacowo-ceremonialne), [[Rano Raraku]] (z kamieniołomem, w którym powstawały [[moai]]), Puakatike na [[Półwysep Poike|Półwyspie Poike]] oraz [[Terevaka]] (najmłodszy z wulkanów, będący jednocześnie najwyższym wzniesieniem Rapa Nui – 507&nbsp;m n.p.m.). Pochodzenie [[Geologia|geologiczne]] powoduje, że wyspa jest zbudowana ze skał [[Tuf wulkaniczny|tufowych]], w których powstało wiele [[Jaskinia|jaskiń]] (do najbardziej znanych należą: [[Ana Te Pahu]] i [[Ana Kai Tangata]]). Tego samego pochodzenia geologicznego co Wyspa Wielkanocna, są także sąsiednie wyspy: [[Motu Nui]] i [[Motu Iti (Wyspa Wielkanocna)|Motu Iti]] oraz skała pomiędzy nimi a Rapa Nui – Motu Kao Kao.

Na Wyspie Wielkanocnej panuje odmiana morska klimatu [[Klimat podzwrotnikowy|podzwrotnikowego]]. Do najcieplejszych miesięcy należy luty, a pora chłodna to okres od lipca do sierpnia, przy czym najbardziej deszczowy jest kwiecień.

=== Park Narodowy Rapa Nui ===
{{UNESCO infobox
 |nazwa           = Park Narodowy Rapa Nui
 |grafika         = Moai Rano raraku.jpg
 |opis grafiki    = 
 |państwo         = CHL
 |typ             = kulturowy
 |kryterium       = I, III, V
 |ID              = 715
 |region          = Ameryka Łacińska i Karaiby
 |data wpisu      = 1995
 |sesja wpisu     = 19
 |dokonane zmiany = 
 |zagrożenie      = 
 |kod mapy        = osobna
 |współrzędne     = 
 |commons         = 
}}
Obszar 71,3 km² (43,6% powierzchni wyspy) objęty jest ochroną w ramach '''Parku Narodowego Rapa Nui''' (''Parque Nacional Rapa Nui''), utworzonego w 1935 roku, a w 1996 roku wpisanego wraz ze znajdującymi się na jego terenie [[moai]] na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]].

Teren Parku dzieli się na siedem sekcji: [[Rano Kau]], [[Puna Pau]], [[Rano Raraku]], [[Anakena]], [[Ahu Akivi]], Wybrzeże Północne (Costa Norte) i [[Hanga Roa]] (obszar miejski na Rapa Nui).

== Gospodarka ==
Gospodarka wyspy oparta jest głównie na [[Turystyka|turystyce]]. Co roku wyspę odwiedza ok. 30 tys. turystów. Średni okres pobytu to ok. 3–4 dni, wydatki – ok. 500 USD na osobę, co daje przychód z turystyki w kwocie ok. 15 milionów [[Dolar amerykański|USD]] rocznie. Wyspa jest strefą ''tax free'', co oznacza, że jej mieszkańcy nie płacą [[Podatek|podatków]]. Główną atrakcję stanowią kamienne figury [[moai]].

Mieszkańcy trudnią się także [[Rolnictwo|rolnictwem]], [[Rybołówstwo|rybołówstwem]], [[Hodowla|hodowlą]] koni, drobiu i bydła. W przeszłości na wyspie hodowano wyłącznie owce. Uprawia się [[Banan (owoc)|banany]], [[Kolokazja jadalna|taro]], [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzę]], warzywa (w małych ilościach), [[Trzcina cukrowa|trzcinę cukrową]], [[Figowiec|figowce]] i [[Wilec ziemniaczany|bataty]]. Większość żywności sprowadzana jest drogą morską bądź lotniczą z kontynentu, przez co jej ceny są wyższe niż w Chile kontynentalnym. Drogą morską sprowadzana jest też reszta zaopatrzenia, gdyż na wyspie nie ma przemysłu.

Przez lata rozwinęło się również [[rzemiosło]]. Wyrabia się głównie naszyjniki z muszli, drewna i ptasich piór, modele moai (zarówno kamienne, jak i drewniane) oraz inne przedmioty, jak misy i ozdoby, których zdobnictwo nawiązuje do lokalnych motywów [[Mitologia|mitologicznych]].

== Moai ==
{{osobny artykuł|Moai}}
Miejsce to znane jest przede wszystkim z 887 kamiennych posągów, zwanych ''moai'' stawianych na kamiennych platformach ''ahu''. Są najbardziej znanym osiągnięciem polinezyjskich mieszkańców wyspy. Większość z nich została wykuta w [[Tuf wulkaniczny|tufie]] pochodzącym z wulkanu Rano Raraku za pomocą narzędzi z [[bazalt]]u. Przeznaczenie tych obiektów nie jest znane. Powstało na ten temat wiele teorii, mówiących o posągach jako wyobrażeniu [[Bóg|bóstw]] bądź przodków. Jedna z teorii mówi, że moai wskazywały źródła pitnej wody<ref>{{cytuj stronę | url = http://buzz.gazeta.pl/buzz/7,156947,24030718,naukowcy-rozwiazali-tajemnice-wielkich-glow-na-wyspie-wielkanocnej.html | tytuł = Zagadka wielkich głów z Wyspy Wielkanocnej rozwiązana? Wskazywały ludziom źródła wody pitnej | data = 2018-10-11 | autor = jch | opublikowany = Gazeta.pl | data dostępu = 2018-10-23}}</ref>. Nie wiadomo, jak przemieszczano ciężkie bloki kamienia. Prawdopodobnie używano do tego drewnianych płóz.

Polinezjaniści zgodnie przyjmują, że wznoszenie posągów zostało przerwane w XVI wieku, a [[kamieniołom]], w którym obrabiano materiał, porzucono nagle, o czym świadczą pozostawione tam niedokończone posągi. Teoria, że powodem był wybuch walk międzyplemiennych w wyniku przeludnienia i klęski głodu, została zakwestionowana w wyniku badań uczonych z USA, Chile i Nowej Zelandii<ref>{{cytuj stronę | url = http://archeowiesci.pl/2015/01/07/nowy-glos-w-sprawie-ekologicznego-samobojstwa-ludzi-z-rapa-nui/ | tytuł = Nowy głos w sprawie ekologicznego samobójstwa ludzi z Rapa Nui | data = 2015-01-07 | autor = Wojciech Pastuszka | opublikowany = Archeowieści | data dostępu = 2018-10-23 | archiwum = https://web.archive.org/web/20181022195813/http://archeowiesci.pl/2015/01/07/nowy-glos-w-sprawie-ekologicznego-samobojstwa-ludzi-z-rapa-nui/ | zarchiwizowano = 2018-10-22 }}</ref>.

== Fauna i flora ==
Drzewa rosnące obecnie na wyspie (głównie [[eukaliptus]] i [[akacja]]) mają ok. 50 lat i zostały przywiezione z Chile. Kiedyś na wyspie rósł [[Wilgotny las równikowy|las tropikalny]]. Przypuszczano, że tubylcy doszczętnie je wycięli, budując łodzie, domy i transportując moai, co miało spowodować wyjałowienie gleby i klęskę głodu. Najnowsze badania wskazują jednak, że najprawdopodobniej przyczyną zniknięcia drzew nie była działalność człowieka, lecz gwałtowny wzrost populacji szczurów, które żywiły się nasionami, uniemożliwiając rozsiewanie drzew{{r|archeowiesci}}<ref>https://web.archive.org/web/20090421015519/http://www.kaunana.com/CurrentIssue/OfRatsRapaNuiandMen/tabid/90/Default.aspx, (ang.) Publikacja Uniwersytetu na Hawajach opisująca wyniki najnowszych badań.</ref>.

Na wyspie rosły prawdopodobnie palmy podobne do [[Kokos właściwy|kokosowej]]. Należały do [[Endemit|endemicznego]] gatunku [[Paschalococos disperta]], który ostatecznie wymarł około roku 1650. Na Wyspie Wielkanocnej występowało również co najmniej 6 endemicznych gatunków [[Ptaki|ptaków]] lądowych, m.in. [[Papugowate|papugi]], [[Czaplowate|czaple]] i [[Płomykówkowate|płomykówki]], [[Chruściele (ptaki)|chruściele]] oraz kilka gatunków ptaków morskich: [[Burzykowate|petrele]], [[fregaty]], [[nawałniki]]. Powodem ich zagłady było wylesienie oraz polowania wkrótce po zasiedleniu wyspy.

== Transport lotniczy ==
Jedynym lotniskiem na wyspie jest [[port lotniczy Mataveri]]. Pas startowy został w latach 80. XX wieku wydłużony na podstawie umowy między prezydentem Chile [[Augusto Pinochet]]em i prezydentem USA [[Ronald Reagan|Ronaldem Reaganem]]. Ma 3318 metrów długości i był zapasowym lądowiskiem dla [[Wahadłowiec kosmiczny|promów kosmicznych]]. Jedyną linią lotniczą, której samoloty tam docierają, jest [[LATAM Chile|LATAM]].

== Zobacz też ==
* [[język rapanui]]
* [[Rapa Nui (grupa etniczna)]]
* [[władcy Wyspy Wielkanocnej]]
* [[Sirolimus|Rapamycyna]]
* [[zermatyzm]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj|autor=Aleksander Kondratow|tytuł=Zaginione cywilizacje|miejsce=Warszawa|data=1971}}
* {{cytuj|autor=J. Flenley, P. Bahn|tytuł=Tajemnica Wyspy Wielkanocnej. Nieznana historia wyspy na końcu świata|wydawca=Amber|miejsce=Warszawa|data=2003|odn=tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Jaguś |imię = Andrzej | nazwisko2 = Machowski |imię2 = Robert | nazwisko3 = Rzętała |imię3 = Mariusz |tytuł = Wyspa Wielkanocna. Tajemniczy skrawek lądu na Pacyfiku| czasopismo = Geografia w szkole | wolumin = 2| strony = 16–18|rok = 2014|issn = 0137-7566}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.swulinski.com/podroze/EasterIsland.html Rapa Nui, czyli Wyspa Wielkanocna] – to nie tylko kamienne posągi
* {{Cytuj stronę | url = http://www.rapa-nui.net/ | tytuł = www.rapa-nui.net | opublikowany = rapa-nui.net | archiwum = https://web.archive.org/web/20170425030346/http://www.rapa-nui.net/ | zarchiwizowano = 2017-04-25}} – Tradycja. Kultura. Współczesność.

{{Państwa Oceanii}}
{{Parki narodowe w Chile}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Wyspa Wielkanocna| ]]
[[Kategoria:Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Chile]]
[[Kategoria:Parki narodowe w Chile]]
[[Kategoria:Wyspy wulkaniczne]]
[[Kategoria:Wyspy Chile (Ocean Spokojny)]]
[[Kategoria:Region Valparaíso]]