Żywotek
Żywotek – zdobiony gorset, przyszyty do szerokiej, marszczonej spódnicy, stanowiący górną część stroju cieszyńskiego[1]. Bogaty haft wykonywany na żywotkach i naszyte na nim ozdoby srebrne, a niekiedy nawet pozłacane są elementem wyróżniającym strój cieszyński[2].
Już pod koniec XVIII w. cieszyńskie mieszczanki nosiły stroje zdobione żywotkami[3][4][5][6]. Tradycyjny ubiór na Śląsku Cieszyńskim był ważnym wyznacznikiem tożsamości regionalnej i dotyczy obecnie zarówno polskiej, jak i czeskiej części tego regionu[7].
Krój[edytuj | edytuj kod]
Żywotek wykonany jest z aksamitu, najczęściej w czarnym kolorze, także bordowym, granatowym, ciemnej zieleni i brązie. Cały żywotek jest usztywniony tekturą i podszyty płócienną lub lnianą podszewką. Żywotek uszyty jest z pięciu części. Tylna część żywotka, zwana jest opleckiem ze szczytkiem (trójkątne wycięcie pośrodku). Do oplecka przyszyte są przednie części – dwie przedniczeki, połączonych z góry z opleckiem ramiączkami[8].
Krój żywotka ulegał zmianom. Najstarsze, z pierwszej połowy XIX wieku miały 7 cm wysokości, współczesne dochodzą do 20–25 cm[9].
Elementy dekoracyjne[edytuj | edytuj kod]
Obszycie i haft na żywotkach[edytuj | edytuj kod]
Żywotek starszego typu był obszywany srebrnym lub złotym galonem, sutaszem lub tasiemką. Do haftowania używano srebrnych lub złotych nici, które często przyozdabiano drobnymi metalowymi i szklanymi perełkami, cieniutkimi posrebrzanymi i pozłacanymi sprężynkami, rureczkami lub malutkimi cekinami. Najstarszy typ haftu zapożyczony z bogatych wzorów mieszczańskich to okazały pełny, wypukły haft o motywach roślinnych (stylizowane kwiaty, liście, kłosy)[3].
Kobiety uczyły się haftu czasem w przyzakonnych szkołach[10], zwykle jednak od starszych, doświadczonych hafciarek. Hafciarki żywotków używały prostego urządzenia zwanego rómka (ramka), czyli krosna hafciarskiego[11].
Umiejętność wyszywania była powszechna, jednak najzdolniejsze osoby robiły to w celach zarobkowych. Zwykle były to kobiety uboższe, nie posiadające ziemi. Prawie w każdej wsi była hafciarka specjalizująca się w hafcie na żywotkach, z której usług korzystały inne kobiety[12].
Z biegiem lat nie tylko zmieniał się krój żywotka. Ze względu na małą dostępność nici i taśm ozdobnych, w okresie I wojny światowej starszy typ haftu złotą i srebrną nicią zaczął być zastępowany haftem kolorową nicią jedwabną[13]. Zwiększyła się natomiast powierzchnia zdobiona. Zmianom uległy również motywy dekoracyjne. W dalszym ciągu były to ornamenty roślinno-kwiatowe, ale haft stawał się mniejszy i delikatniejszy[9].
Powstawanie od lat 50. XX wieku licznych zespołów folklorystycznych, jak np. Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej czy Zespół „Olza” na Zaolziu, ich wzrastająca popularność spowodowała wzrost zapotrzebowanie na nowe stroje ludowe. Wzrosło także w środowisku cieszyńskim zainteresowanie sprawianiem kobiecych strojów cieszyńskich w celach prywatnych na przykład na śluby, konfirmacje, bale.
Dawny haft złotą i srebrną nicią stał się ponownie popularny, a dawne techniki i motywy były odtwarzane pieczołowicie lub inspirowały hafciarki do tworzenia własnych[14][15].
Ozdoby metalowe[edytuj | edytuj kod]
Ozdoby zwane hoczkami naszywane na przednią część żywotka, początkowo pełniły funkcje użyteczną. Przez ich kółeczka przewlekano wstążkę lub łańcuszek sznurujący żywotek, lecz stopniowo ich użycie zaczęło ograniczać się tylko do funkcji ozdobnej[3]. Hoczki to ozdoby metalowe, głównie srebrne, a niekiedy nawet pozłacane wytwarzane metodą filigranu lub odlewane. Ilość i użyty materiał hoczków świadczyła o zamożności właścicielki. Hoczki i inna tradycyjna biżuteria zdobiąca strój cieszyński nadal jest wykonywana w lokalnych pracowniach jubilerskich w Pracowni Jubilerskiej „Pieczonka” w Cieszynie[16][17].
Przykłady[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Historia i tradycja Tradycje cieszyńskie Strój cieszyński: visitcieszyn.com [online], www.visitcieszyn.com [dostęp 2021-11-12] (pol.).
- ↑ Stroje ludowe – strój cieszyński – Stowarzyszenie Pracownia Etnograficzna [online], etnograficzna.pl [dostęp 2021-11-14].
- ↑ a b c Strojeludowe.net [online] [dostęp 2021-11-12].
- ↑ Agnieszka Dobrowolska, Żywotek cieszyński. Ze studjów nad strojem i haftem ludowym, 1930.
- ↑ Pietkiewicz Kazimierz, Haft i zdobienie stroju ludowego, Warszawa: Sztuka, 1955.
- ↑ Barbara Bazielich, Ludowe wyszycia i hafty na Śląsku, Muzeum Śląskie, 2005.
- ↑ Elżbieta Piskorz-Branekova, Strojeludowe.net [online] [dostęp 2021-11-12].
- ↑ Józef Gajek, Atlas polskich strojów ludowych, t. cz. 3, wyd. II, PTL, 1954.
- ↑ a b Małgorzata Kiereś, Strój ludowy górali wiślańskich, Wisła 2002, S.74,75.
- ↑ Marian Dębiniok, O Góralach, Wałachach, Lachach i Lachach na Śląsku Cieszyńskim, Vydavatelstvi Regio, Muzeum Śląska Cieszyńskiego, 2010.
- ↑ Rys. Ewa Milerska, Haft na żywotku cieszyńskim, wyd. Sekcja Folklorystyczna przy Zarządzie Głównym PZKO, s. 1, Czeski Cieszyn 1985, Zeszyt XIII.
- ↑ E. Milerska, Haft na żywotku cieszyńskim.
- ↑ Dorota Simonides, Piotr Kowalski, Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej, Wrocław: Volumen, 1991, s. 152, ISBN 83-85218-52-1, OCLC 31608266 [dostęp 2021-11-13].
- ↑ Gustaw Fierla, Stroje ludowe na Śląsku Cieszyńskim, Czeski Cieszyn: Płyniesz Olzo, 2016, s. 517–540.
- ↑ Muzeum Śląska Cieszyńskiego – „Nie szata zdobi człowieka”? Strój cieszyński na przełomie XIX i XX w. [online], muzeumcieszyn.pl [dostęp 2021-11-13].
- ↑ Fryderyk Dral, Napierśniki, zapinki, i hoczki do żywotków – czyli z czego słynie cieszyńskie złotnictwo | Tramwaj Cieszyński [online] [dostęp 2021-11-12] (pol.).
- ↑ Filigrany [online], pieczonkazlotnik.com [dostęp 2021-11-12].