Uwłaszczenie chłopów

Grigorij Miasojedow: Czytanie manifestu 1861 reformy uwłaszczeniowej Aleksandra II

Uwłaszczenie chłopów – nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi, połączone ze zniesieniem obciążeń feudalnych na rzecz pana feudalnego (szlachcica), czyli pańszczyzny, czynszu i tzw. "darmoch" (tj. darmowych posług, do których chłopi byli zobowiązani na rzecz dworu, np. stróżowania, uprawy pańskiego ogrodu, koszenia trawy, połowu ryb, sypania grobli, podwód, noszenia listów pańskich).

Uwłaszczenie mogło nastąpić:

• za odszkodowaniem (z rekompensatą finansową dla pana feudalnego),
• bez odszkodowania (bez tejże rekompensaty).

Odszkodowanie mógł wypłacić sam chłop lub skarb państwa. W tym przypadku władze często "ukrywały" sumy odszkodowawcze w podwyższonych podatkach chłopskich, tak że faktycznie to jednak włościanin ponosił koszty rekompensat.

Uwłaszczenie było niezbędnym warunkiem wkroczenia na drogę rozwoju kapitalistycznego, uwalniało bowiem chłopów od poddaństwa, przywiązania do ziemi, sądownictwa dominialnego i pozwalało zasilić rozwijające się miasta oraz przemysł. Ponadto oznaczało modernizację i unowocześnianie samego rolnictwa.

Procesy uwłaszczeniowe zachodziły w Europie już od od XV w.i przebiegały według trzech modeli.

• Model angielski - polegał na stopniowej likwidacji wielkiej własności ziemskiej i podziale ziemi. Proces ten trwał w Anglii od XV do XVIII w.
• Model francuski - polegał na długotrwałym procesie przechodzenia od rent naturalnej i odrobkowej do renty pieniężnej, oraz likwidowaniu stosunków feudalnych w trybie rewolucji. Dekrety z lat 1789-1794 stały się podstawą prawną zniesienia panujących stosunków feudalnych a chłopi stali się właścicielami użytkowanych gospodarstw bez wykupu.
• Model pruski - polegał na zachowaniu wielkiej własności ziemskiej i wykupie włościan z pańszczyzny z nadaniem im ziemi na własność.

Uwłaszczenie na ziemiach polskich

Próby uwłaszczenia w I Rzeczpospolitej

• W 1792 roku Sejm uchwalił Ustawę o sprzedaży królewszczyzn, która oddawała chłopom osiadłym w królewszczyznach użytkowany grunt na własność, nadawała im wolność osobistą (po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem), prawo wychodu i uwolnienie z poddaństwa włościan nieposiadających gruntu - ustawa ta jednak nie weszła w życie na skutek przegranej Wojną w obronie Konstytucji 3 maja z Rosją i II rozbioru Polski.
• W 1794 roku Tadeusz Kościuszko w oparciu o art. IV Konstytucji 3 Maja wydał Uniwersał połaniecki (własc. Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych), w którym zmniejszono ilość pańszczyzny, nadano chłopom wolność osobistą, zakaz rugów i nieusuwalność z gruntu.
• Niedługo przed III rozbiorem Polski w 1794 roku Hugo Kołłątaj opracował ustawę, na podstawie której gwarantowano chłopom biorącym udział w Powstaniu kościuszkowskim nadanie na własność ziemi przez nich użytkowanej, a w razie ich śmierci - ich synom.

Realizacja uwłaszczenia

Reformy uwłaszczeniowe na terenie Polski zostały dokonane przez władze zaborcze:

• od ok. 1808 do ok. 1872 w zaborze pruskim,
  • w roku 1823 w Wielkim Księstwie Poznańskim,
• w roku 1848 w zaborze austriackim,
• w roku 1861 w zaborze rosyjskim,
• w roku 1864 w Królestwie Kongresowym.

Najbardziej rozciągnięta w czasie okazała się reforma uwłaszczeniowa w Prusach. Była to tzw. "pruska droga do kapitalizmu", czyli odgórne, stopniowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem, z zapewnieniem przewagi ekonomicznej i politycznej ziemiaństwa, tak by nie zmienić rewolucyjnie podstaw gospodarki państwa. W latach 1807 – 1872 stopniowo uwłaszczono chłopów (nadano im ziemię przez nich uprawianą na własność) za odszkodowaniem w formie nadziału ziemi lub w formie pieniężnej. Wraz z uwłaszczeniem dokonano likwidacji serwitutów, wspólnot gruntowych, komasacji i regulacji gruntów. Dzięki temu nie dopuszczono do rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, co nastąpiło w Galicji.

Proces uwłaszczenia na ziemiach pruskich przebiegał następująco:

• 1799 – zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach królewskich, początkowo dobrowolna od 1808 obowiązkowa,
• 1807 – likwidacja poddaństwa, zależności osobistej, wymogu zgody pana feudalnego na czynności prawne chłopów, przywiązania do ziemi, sądownictwa dominialnego i pozwolenie na swobodny obrót ziemią,
• 1808 – uwłaszczenie chłopów w dobrach państwowych, z wykupem świadczeń poddańczych,
• 1811 – uwłaszczenie chłopów w dobrach prywatnych na podstawie dobrowolnych umów lub z urzędu, za odszkodowaniem dla feudała w ziemi i spłatą renty feudalnej, zniesienie serwitutów,
• 1816 – ograniczenie reformy z 1811, rezygnacja z uwłaszczenia z urzędu, dozwolenie zawierania umów dobrowolnych tylko przez zamożniejszych chłopów
• 1821 – tzw. reluicja, wykup powinności chłopskich dla ogółu gospodarstw,
• 1823 i 1836 – częściowe uwłaszczenie w Wielkim Ks. Poznańskim, dla chłopów w dobrach prywatnych i państwowych, na podstawie dobrowolnej umowy i odszkodowaniem w ziemi, gotówce, naturze lub pańszczyźnie,
• 1848 – 1850 – dopuszczenie do regulacji uwłaszczeniowych wszystkich gospodarstw, na podstawie dobrowolnych umów, za odszkodowaniem, zniesienie powinności i uprawnień feudalnych,
• 1858 – powszechne zawieranie umów regulacyjnych,
• 1865 – 1872 – spłata zobowiązań chłopskich, także dzięki pomocy państwa i instytucji bankowych.