Tonaż

Tonaż – pojęcie określające wielkość statku, okrętu, grupy statków lub całej floty w jednostkach objętościowych (pojemność), określanych jako tony rejestrowe. Pojęcie tonażu bywa także używane nieściśle na określenie nośności statków lub wyporności okrętów, wyrażonej w tonach jako jednostkach masy.

Tonaż nie jest pojęciem ściśle określonym i z tego względu operowanie tym pojęciem wymaga bardziej szczegółowego określenia, jakiego rodzaju wielkości ma dotyczyć.

Użycie historyczne

Do około połowy XIX wieku tonaż był podstawowym pojęciem określającym wielkość handlowych lub wojennych żaglowych jednostek pływających, zbliżonym do pojęcia pojemności statku, którego nie należy mylić z wypornością. Sposoby obliczania tonażu polegały na dokonaniu obliczeń opartych na wymiarach statku. Różniły się one jednak pomiędzy poszczególnymi państwami i zmieniały w różnych okresach. Tonaż miał znaczenie np. przy wielkości pobieranych opłat portowych od statku.

W Anglii, będącej jedną z głównych historycznych potęg morskich, najpopularniejszym sposobem obliczania tonażu w XVI wieku było pomnożenie długości stępki statku przez maksymalną szerokość przestrzeni wewnątrz kadłuba (mniejszą od szerokości kadłuba) oraz głębokość kadłuba (mierzoną od pokładu głównego do dna w miejscu największej szerokości - nie jest to zanurzenie). Wynik dzielono przez 100 i dodawano 1/4 wartości. Obliczeń dokonywano w stopach, a wynik podawano w tonach rejestrowych jako jednostkach objętości (100 stóp sześciennych).

Równolegle stosowano inny sposób obliczania tonażu, polegający na pomnożeniu długości stępki przez maksymalną szerokość kadłuba i maksymalne zanurzenie, po czym wynik dzielono przez 100 i dodawano 1/3 wartości. Wyniki otrzymane na skutek zastosowania jednego lub drugiego sposobu mogły się znacznie różnić. W innych państwach stosowano podobne co do zasady schematy obliczania tonażu, lecz różniące się szczegółami, nadto sama miara stopy różniła się w zależności od państwa. Różne były także metody pomiarów długości stępki oraz głębokości kadłuba, prowadzące do różnych wyników.

Od 1773 roku w Wielkiej Brytanii stosowano standardowy system obliczania tonażu, tzw. Builder's Old Measurement, polegający na pomnożeniu długości stępki, szerokości i głębokości kadłuba i podzieleniu wyniku przez 94 (na niektórych małych jednostkach przez 100). Dla uproszczenia pomiarów głębokości, przyjęto następnie zasadę, że jest ona równa połowie szerokości kadłuba. Udoskonalano także metody obliczania tonażu w innych państwach, stąd różnice dla poszczególnych statków lub okrętów spadły do 10-20%.

Pojęcia tonażu nie stosowano do wiosłowych galer i podobnych jednostek, posiadających odmienną specyfikę konstrukcji (smukłe, o małej głębokości).

Od około połowy XIX wieku, w związku z rewolucją w sferze konstrukcji statków i okrętów na skutek upowszechnienia się napędu mechanicznego i żelaza jako materiału konstrukcyjnego, zaprzestano używać pojęcia tonażu w dawnym znaczeniu. Zostało ono zastąpione w przypadku statków przez podobne co do idei pojęcie pojemności (obliczanej w tonach rejestrowych), a także pojęcie nośności (obliczanej w tonach jako jednostkach masy). W przypadku okrętów, miarą wielkości stała się wyporność.

Zobacz też

• pojemność rejestrowa
• pojemność ładunkowa
• znak tonażowy

Bibliografia

• Piotr Olender, Tonaż, czyli jak obliczano wielkość okrętów w XVI-XVIII wieku w: Morza, Statki i Okręty nr 3/2005, s.57