Trybunał inkwizycji w Valladolid

Trybunał inkwizycji w Valladolid – trybunał inkwizycji hiszpańskiej, mający swą siedzibę w Valladolid. Działał w latach 1488–1820 (z przerwą 1808–1814).

Został utworzony w związku z podejrzeniami chrześcijan pochodzenia żydowskiego o potajemne wyznawanie judaizmu, jednak najbardziej znany jest z powodu procesów domniemanych luteran pod koniec lat 50. XVI wieku, w wyniku których dwadzieścia sześć osób spalono na stosie, a część z tych egzekucji odbyła się w obecności samego króla Hiszpanii Filipa II. Trybunał ten pozostawał bardzo aktywny co najmniej do połowy XVIII wieku, a ostatecznie zniesiono go w 1820 w związku z generalną likwidacją hiszpańskiej inkwizycji w wyniku liberalnej rewolucji 1820.

Historia

Inkwizycja hiszpańska została utworzona w 1480 w związku z podejrzeniem wobec hiszpańskich chrześcijan żydowskiego pochodzenia (tzw. marranów) o potajemne wyznawanie judaizmu. Większość marranów żyła w południowej Kastylii i Andaluzji i to tam powstały pierwsze trybunały (Sewilla w 1480, Kordoba w 1482, Jaen i Ciudad Real w 1483). Niemniej, stopniowo działalność inkwizycji rozszerzano także na północne prowincje, gdzie społeczności marranów, choć mniej liczne, również istniały. W 1486 powstały w tym rejonie aż trzy trybunały: jeden dla diecezji Salamanki i opactwa Medina del Campo, drugi dla diecezji Osmy, a trzeci dla diecezji Segowii. W kolejnych latach utworzono trybunały w Valladolid (1488), Burgos (1489), Ávili (1490), Sigüenzy (1491) i Leónie (1492). Trybunał w Valladolid był więc początkowo jednym z kilku niewielkich trybunałów w północnej Kastylii, których obszary jurysdykcji na ogół pokrywały się z obszarem jednej lub dwóch diecezji. Inkwizytorom Valladolid podlegała diecezja Palencia oraz opactwo terytorialne Valladolid. Pierwsze auto da fe w Valladolid odbyło się w 1489. Po kilku latach, w 1493, inkwizytorzy przenieśli się do Palencii, gdzie rezydowali co najmniej do 1495. W końcu ostatniej dekady XV wieku uznano jednak, że liczba trybunałów w północnej Kastylii jest zbyt duża i rozpoczęto proces ich konsolidacji. W latach 1498–1503 okręgi Palencii-Valladolid, Burgos, Leónu, Ávili, Osmy, Salamanki i Segowii połączono w jeden wielki okręg inkwizytorski, na którego główną siedzibę obrano Valladolid. W 1507 był on największym okręgiem inkwizytorskim w całej Hiszpanii, obejmując diecezje Burgos, Palencii, Avili, Segowii, Salamanki, Ciudad Rodrigo, Zamory, Astorgi, Leónu, Oviedo, Osmy i częściowo diecezję Calahorra (bez okręgów Guipuzcoa i Vizcaya) oraz opactwa Valladolid, Medina del Campo i Sahagun. W ciągu XVI wieku granice tego obszaru podlegały kilkakrotnie modyfikacjom. W latach 1532–1561 oraz 1567–1574 podlegała mu także Galicja, gdzie jednak ostatecznie utworzono osobny trybunał.

Pod koniec lat 50. XVI wieku Valladolid stało się jednym z głównych (obok Sewilli) ośrodków sympatyków reformacji w Kastylii. Wykryte w 1558 grupy domniemanych luteran zostały potraktowane bardzo surowo. W dwóch ceremoniach auto-da-fé (w maju i październiku 1559) spalonych zostało łącznie dwadzieścia sześć osób. Drugą z tych ceremonii obserwował osobiście król Hiszpanii Filip II Habsburg. Sporadycznie procesy rzekomych sympatyków Marcina Lutra miały miejsce w Valladolid jeszcze do końca lat 80. XVI wieku, ale coraz częściej dotyczyły one cudzoziemców.

Pod koniec XVI wieku główną grupą narażoną na prześladowania byli przesiedleni w głąb kraju z obszarów nadmorskich (Grenada, Walencja) moryskowie, czyli Hiszpanie arabskiego pochodzenia, oskarżeni o potajemne wyznawanie islamu. Na auto-da-fé z kwietnia 1588 piętnastu z czterdziestu czterech oskarżonych było moryskami. Jednakże w latach 1609–1614 społeczność tę wygnano całkowicie z Hiszpanii.

W latach 1601–1606 siedzibę trybunału czasowo przeniesiono do Medina del Campo, które w tych latach stało się stolicą Hiszpanii i siedzibą dworu królewskiego. Z związku z tym trybunał uzyskał wtedy także status „trybunału dworskiego” (przed 1601 i po 1606 status ten miał trybunał w Toledo, a od połowy XVII wieku osobny trybunał w Madrycie).

W XVII i XVIII wieku ponownie głównym celem inkwizytorów z Valladolid stali się marrani, tym razem portugalskiego pochodzenia. Inkwizycja z Valladolid wyróżniała się dużą surowością wobec nich i to niemal do końca pierwszej połowy XVIII wieku.

Trybunał w Valladolid został zniesiony po raz pierwszy w 1808 przez napoleońskiego króla Hiszpanii Józefa Bonaparte. Wojska napoleońskie splądrowały siedzibę trybunału, niszcząc przy okazji jego archiwum. Po upadku Napoleona I król Ferdynand VII wznowił działalność hiszpańskiej inkwizycji (1814), jednak w 1820 zniesiono ją definitywnie.

Obszar działania

Na początku istnienia trybunału obszar jego jurysdykcji ograniczał się do opactwa terytorialnego Valladolid oraz sąsiedniej diecezji Palencii. Jednakże w miarę konsolidacji trybunałów inkwizycyjnych w północnej Kastylii obszar ten się powiększał. W 1498 podporządkowano mu okręgi trybunałów w Leónie i Burgos, w 1502 okręg trybunału w Salamance, a w 1503 okręg trybunału w Segowii. W 1507 obszar jurysdykcji inkwizytorów Valladolid obejmował diecezje Burgos, Palencia, Avila, Segowia, Salamanka, Ciudad Rodrigo, Zamora, Astorga, León, Oviedo, Osma i część diecezji Calahorra (bez okręgów Guipuzcoa i Vizcaya), a nadto opactwa terytorialne Valladolid, Medina del Campo i Sahagun. W kolejnych latach obszar ten podlegał pewnym korektom, w większości polegającym na redukcji tego znacznego obszaru. W 1508 diecezje Calahorry i Burgos (lub ich części) podporządkowano trybunałowi w Durango, ale na krótko. W 1514 dokonano secesji kilku okręgów w północnej części diecezji Burgos i przyłączono je do okręgu inkwizycji z Nawarry. W 1521 diecezję Calahorry definitywnie wyłączono spod jurysdykcji inkwizycji z Valladolid i również przyłączono do okręgu inkwizycji z Nawarry (sama Calahorra stała się wówczas siedzibą tego trybunału). W 1524 diecezję Ciudad Rodrigo przeniesiono do okręgu inkwizycji z Llereny, a w 1528 okręgi Arenas de San Pedro i Cebreros w diecezji Avili przeszły pod władzę inkwizytorów Toledo. Z drugiej strony jednak, w latach 1532–1561 i 1567–1574 inkwizycji z Valladolid podporządkowany był cały region Galicii, gdzie po dwóch nieudanych próbach (w 1520 i 1561) ostatecznie utworzono osobny trybunał (1574).

Po 1574 inkwizycji z Valladolid podlegał obszar aż 90 tys. km², który obejmował aż 11 diecezji: Burgos, Burgo de Osma, Valladolid, Palencia, Avila, Segovia, Salamanka, Zamora, Astorga, Leon, Oviedo. Mimo dokonanych w poprzednich latach cesji terytorialnych, był to nadal największy pod względem obszaru trybunał na Półwyspie Iberyjskim. Od około połowy XVI wieku zasiadało w nim zawsze trzech inkwizytorów.

Archiwum oraz statystyki wyroków

Archiwum trybunału w Valladolid zostało całkowicie zniszczone podczas okupacji Hiszpanii przez wojska napoleońskie i później podczas rewolucji liberalnej z 1820. Z konieczności zatem, wszelkie dane o działalności tego trybunału pochodzą z dokumentacji znajdującej się w archiwum Rady Głównej Inkwizycji w Hiszpanii (tzw. Supremy) oraz ze źródeł zewnętrznych, jednak w odniesieniu do tego trybunału dokumentacja taka jest również ograniczona. W szczególności, zachowało się bardzo niewiele tzw. relaciones de causas trybunału z Valladolid, czyli rocznych sprawozdań z zakończonych spraw, przesyłanych Supremie przez lokalne trybunały od około 1540 do początków XVIII wieku. Z Valladolid zachowało się zaledwie 29 takich raportów, wyłącznie z XVII wieku (obejmują, z pewnymi lukami, lata 1622–1662). Dokumentują one procesy 558 osób, z czego 6 spalono na stosie, a 8 skazano na śmierć in effigie.

Z wcześniejszego okresu (XV i XVI wiek) zachowały się jedynie relacje z kilku ceremonii autos-da-fé oraz raport z inspekcji dokonanej w 1567 przez Supremę, z którego wynika liczba spraw prowadzonych i zakończonych wyrokami w okresie 1562–1567.

Najlepiej udokumentowany jest natomiast końcowy okres działalności trybunału, tj. po roku 1700, dzięki dobrze zachowanej korespondencji z Supremą oraz relacjom z ceremonii autos-da-fé. Trybunał z Valladolid pozostawał jednym z najbardziej aktywnych trybunałów zwłaszcza w pierwszej połowie XVIII wieku, cechowała go też znaczna surowość na tle innych trybunałów. Stosunkowo często uciekał się on do tortur i wydał 46 wyroków śmierci, z czego wykonano 39 (na ogólną liczbę 1223 procesów). Ostatnia egzekucja odbyła się w 1745.

Udokumentowane autos da fe w Valladolid w XV i XVI wieku

Data ceremonii	Egzekucje in persona	Egzekucje in effigie	Pojednani z Kościołem	Suma
19 czerwca 1489	18	4	0	22
21 maja 1559	14	1	16	31
8 października 1559	12	1	16	29
28 października 1561	2	0	35	37
1 października 1570	0	1	11	12
3 kwietnia 1588	3	0	41	44
Suma	49	4	119	172

Statystyki wyroków dla udokumentowanych okresów

Okres	Egzekucje in persona	Egzekucje in effigie	Inne rozstrzygnięcia	Suma
1562–1567	15	14	195	224
1622–1662	6	8	544	558
1700–1820	39	7	1177	1223
Suma	60	29	1916	2005

Kategorie spraw trybunału w Valladolid w latach 1622–1662 (według relaciones de causas)

Kategoria występków (według kwalifikacji inkwizycji)	Liczba oskarżonych
Kryptojudaizm	265
Moryskowie	1
Protestantyzm	6
Alumbrados	2
Heretyckie opinie (proposiciones)	87
Bigamia	47
Solicytacje	27
Opozycja wobec inkwizycji	29
Magia	58
Pozostałe	36
Suma	558
Egzekucje in persona	6
Egzekucje in effigie	8

Bibliografia

• Cronicón de Valladolid, red. Pedro Sáinz de Baranda, Imp. de la Viuda de Calero 1848,
• Henry Charles Lea, A History of the Inquisition of Spain, Vol. 1-4, Macmillan 1906−1907 (dostępne na http://libro.uca.edu/author.htm)
• Ernst Schäffer, Beiträge zur Geschichte des Spanischen Protestantismus, Bd. I-II, Gütersloh 1902
• John Edwards, Inkwizycja hiszpańska, Warszawa 2002
• T. Lopez Munoz, Valladolid, processi di, w: Dizionario Storico dell'Inquisizione. Vol. III, Piza 2010, s. 1643-1646
• F. Soyer: Valladolid, w: Dizionario Storico dell'Inquisizione. Vol. III, Piza 2010, s. 1639-1640