Bolita

Bolita
	Tolypeutes
	Illiger, 1811
	; Bolita południowa (T. matacus)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Nadrząd	szczerbaki
Rząd	pancernikowce
Rodzina	Chlamyphoridae
Podrodzina	bolity
Rodzaj	bolita
	Typ nomenklatoryczny
	Dasypus tricinctus Linnaeus, 1758
Synonimy
	Matacus Rafinesque, 1815; Tolypeutis: Olfers, 1818; Apara McMurtrie, 1831; Cheloniscus J.E. Gray, 1865; Sphaerocormus Fitzinger, 1871; Tolypentes: Matschie, 1894; Tolypoides G. Grandidier & Neveu-Lemaire, 1905; Tolypuetes: Talmage & Buchanan, 1954;
	Matacus Rafinesque, 1815; Tolypeutis: Olfers, 1818; Apara McMurtrie, 1831; Cheloniscus J.E. Gray, 1865; Sphaerocormus Fitzinger, 1871; Tolypentes: Matschie, 1894; Tolypoides G. Grandidier & Neveu-Lemaire, 1905; Tolypuetes: Talmage & Buchanan, 1954;
Gatunki
	2 gatunki – zobacz opis w tekście
	2 gatunki – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Bolita^[10] (Tolypeutes) – rodzaj ssaków z podrodziny bolit (Tolypeutinae) w obrębie rodziny Chlamyphoridae.

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Ameryce Południowej^[11]^[12].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 200–250 mm, długość ogona 50–70 mm, długość ucha 20–26 mm, długość tylnej stopy 39–55 mm; masa ciała 1–2 kg^[13]^[14].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1811 roku niemiecki zoolog Johann Karl Wilhelm Illiger w książce swojego autorstwa o tytule Wstępna systematyka ssaków i ptaków: z dodatkowymi terminami zoologicznymi obu klas oraz ich wersją niemiecką^[1]. Illiger wymienił dwa gatunki – Dasypus tricinctus Linnaeus, 1758 i Dasypus quadricinctus Linnaeus, 1758 (Dasypus tricinctus Linnaeus, 1758) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie)^[15] Dasypus tricinctus Linnaeus, 1758 (bolita brazylijska).

Etymologia

Tolypeutes (Tolypeutis, Tolypentes, Tolypuetes): gr. τολυπευω tolupeuō ‘owijać, zwijać’, od τολυπη tolupē ‘kłębek, gałka’^[16].
Matacus: południowoamerykańska nazwa Mataco dla bolity brazylijskiej^[17].
Apara: południowoamerykańska nazwa Apara dla bolity brazylijskiej^[18]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Dasypus tricinctus Linnaeus, 1758.
Cheloniscus: gr. χελωνη khelōnē ‘żółw’; łac. przyrostek zdrabniający -iscus, od gr. przyrostka zdrabniającego -ισκος -iskos^[19]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Dasypus tricinctus Linnaeus, 1758.
Sphaerocormus: gr. σφαιρος sphairos ‘piłka, glob’, od σφαιροω sphairoō ‘być kulistym’; κορμος kormos ‘pień, kłoda’^[20]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Tolypeutes conurus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1847 (= Loricatus matacus Desmarest, 1804).
Tolypoides: gr. τολυπη tolupē ‘kłębek, gałka’; -οιδης -oidēs ‘przypominający’^[21]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Tolypoides bicinctus G. Grandidier & Neveu-Lemaire, 1905 (= Loricatus matacus Desmarest, 1804).

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki^[22]^[14]^[11]^[10]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[10]	Podgatunki^[13]^[11]^[14]	Rozmieszczenie geograficzne^[13]^[11]^[14]	Podstawowe wymiary^[13]^[14]^[d]	Status IUCN^[23]
	Tolypeutes tricinctus	(Linnaeus, 1758)	bolita brazylijska	gatunek monotypowy	endemit Brazylii: północno-wschodnia część od stanu Maranhão na wschód do stanu Rio Grande do Norte, na południe do skrajnie północno-wschodniej części stanu Goiás i skrajnie północno-zachodniej części stanu Minas Gerais	DC: 23–25 cm DO: 5–7 cm MC: 1–1,8 kg	VU
	Tolypeutes matacus	(Desmarest, 1804)	bolita południowa	gatunek monotypowy	wschodnia Boliwia, południowo-zachodnia Brazylia i Gran Chaco w Paragwaju oraz północnej i środkowej Argentynie; zakres wysokości: 0–800 m n.p.m.	DC: 20–25 cm DO: 5–7 cm MC: 1–2 kg	NT

Kategorie IUCN: NT – gatunek bliski zagrożenia, VU – gatunek narażony.

Uwagi

↑ Nomen nudum.
↑ ^a ^b ^c Niepoprawna późniejsza pisownia Tolypeutes Illiger, 1811.
↑ Młodszy homonim Cheloniscus Wagler, 1830 (Chlamyphoridae).
↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

↑ ^a ^b J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 111. (łac.).
↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 57. (fr.).
↑ I. von Olfers: Bemerkungen zu Illiger’s Überblick der Säugeth-iere nach ihrer Vertheilung über die Welttheile, rücksichtlich der Südamericanischen Arten (Species). W: W.L. von Eschwege: Journal von Brasilien oder vermischte Nachrichten aus Brasilien, auf wissenschaftlichen Reisen gesammelt. Cz. 2. Weimar: Herzoglich Sächsisch Privilegirtes Landes-Industrie-Comptoir, 1818, s. 221. (niem.).
↑ H. McMurtrie: Class I. Mammalia. W: G. Cuvier: The animal kingdom arranged in conformity with its organization. Wyd. 2. Cz. 1. New York: G. & C. & H. Carvil, 1831, s. 163. (ang.).
↑ J.E. Gray. Revision of the genera and species of entomophagous edentata, founded on the examination of the specimens in the British Museum. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1865, s. 379, 1865. (ang.).
↑ L.J.F.J. Fitzinger. Die natürliche Familie der Gürtelthiere (Dasypodes). II. Abtheilung. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 64 (1), s. 376, 1871. (niem.).
↑ P. Matschie. Die von Herrn Paul Neumann in Argentinien gesammelten und beobachteten Säugethiere. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1894, s. 62, 1894. (niem.).
↑ Grandidier i Neveu-Lemaire 1905 ↓, s. 370.
↑ R.V. Talmage & G.D. Buchanan. The armadillo (Dasypus novemcinctus). A review of its natural history, ecology, anatomy and reproductive physiology. „Rice Institute Pamphlet”. 41 (2), s. 73, 1954. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 124. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Tolypeutes. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-10-30].
↑ ^a ^b ^c ^d M. Superina & A. Abba: Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 71. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 81. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ J. Yepes. Los «Edentata» Argentinos. Sistemética y distribución. Trabajo final. „Revista de la Universidad de Buenos Aires”. 2 série. 5 (1), s. 18, 1928. (hiszp.).
↑ Palmer 1904 ↓, s. 681.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 402.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 163.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 180.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 640.
↑ Grandidier i Neveu-Lemaire 1905 ↓, s. 371.
↑ C.J. Burgin, J.S. Zijlstra, M.A. Becker, H. Handika, J.M. Alston, J. Widness, S. Liphardt, D.G. Huckaby & N.S. Upham: The ASM Mammal Diversity Database. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 2.0) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2025-03-16]. (ang.).
↑ Taxonomy: Tolypeutes – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2025-03-16]. (ang.).

Bibliografia

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
G. Grandidier & M. Neveu-Lemaire. Description d’une nouvelle espèce de tatou, type d’un genre nouveau (Tolypoïdes bicinctus). „Bulletin du Muséum d’histoire naturelle”. 11, s. 370–372, 1905. (fr.).

[2] Nomen nudum.

[uwaga1-4] Niepoprawna późniejsza pisownia Tolypeutes Illiger, 1811.

[7] Młodszy homonim Cheloniscus Wagler, 1830 (Chlamyphoridae).

[26] DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

[Illiger-1] J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 111. (łac.).

[Rafinesque-3] C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 57. (fr.).

[olf-5] I. von Olfers: Bemerkungen zu Illiger’s Überblick der Säugeth-iere nach ihrer Vertheilung über die Welttheile, rücksichtlich der Südamericanischen Arten (Species). W: W.L. von Eschwege: Journal von Brasilien oder vermischte Nachrichten aus Brasilien, auf wissenschaftlichen Reisen gesammelt. Cz. 2. Weimar: Herzoglich Sächsisch Privilegirtes Landes-Industrie-Comptoir, 1818, s. 221. (niem.).

[McMurtrie-6] H. McMurtrie: Class I. Mammalia. W: G. Cuvier: The animal kingdom arranged in conformity with its organization. Wyd. 2. Cz. 1. New York: G. & C. & H. Carvil, 1831, s. 163. (ang.).

[Gray-8] J.E. Gray. Revision of the genera and species of entomophagous edentata, founded on the examination of the specimens in the British Museum. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1865, s. 379, 1865. (ang.).

[Fitzinger-9] L.J.F.J. Fitzinger. Die natürliche Familie der Gürtelthiere (Dasypodes). II. Abtheilung. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 64 (1), s. 376, 1871. (niem.).

[mat-10] P. Matschie. Die von Herrn Paul Neumann in Argentinien gesammelten und beobachteten Säugethiere. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1894, s. 62, 1894. (niem.).

[CITEREFGrandidierNeveu-Lemaire1905[https://www.biodiversitylibrary.org/page/42897943_370]-11] Grandidier i Neveu-Lemaire 1905 ↓, s. 370.

[tal&buch-12] R.V. Talmage & G.D. Buchanan. The armadillo (Dasypus novemcinctus). A review of its natural history, ecology, anatomy and reproductive physiology. „Rice Institute Pamphlet”. 41 (2), s. 73, 1954. (ang.).

[Cichocki&inni-13] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-14] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 124. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Wilson&Reeder-15] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Tolypeutes. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-10-30].

[Superina&Abba-16] M. Superina & A. Abba: Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 71. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).

[amw-17] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 81. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[yep-18] J. Yepes. Los «Edentata» Argentinos. Sistemética y distribución. Trabajo final. „Revista de la Universidad de Buenos Aires”. 2 série. 5 (1), s. 18, 1928. (hiszp.).

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792428_681]-19] Palmer 1904 ↓, s. 681.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792149_402]-20] Palmer 1904 ↓, s. 402.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/28834294_163]-21] Palmer 1904 ↓, s. 163.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27791927_180]-22] Palmer 1904 ↓, s. 180.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792387_640]-23] Palmer 1904 ↓, s. 640.

[CITEREFGrandidierNeveu-Lemaire1905[https://www.biodiversitylibrary.org/page/42897944_371]-24] Grandidier i Neveu-Lemaire 1905 ↓, s. 371.

[mdd-25] C.J. Burgin, J.S. Zijlstra, M.A. Becker, H. Handika, J.M. Alston, J. Widness, S. Liphardt, D.G. Huckaby & N.S. Upham: The ASM Mammal Diversity Database. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 2.0) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2025-03-16]. (ang.).

[27] Taxonomy: Tolypeutes – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2025-03-16]. (ang.).

[1]

[a]

[2]

[b]

[3]

[4]

[c]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[d]

[23]