Budynek duszpasterstwa jezuitów we Wrocławiu
nr rej. A/3140/112 z 14.02.1962[1] | |
Budynek duszpasterstwa jezuitów we Wrocławiu (widok na wschodnią stronę) | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Adres | |
Kondygnacje |
trzy |
Rozpoczęcie budowy |
po 1236 |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego | |
Położenie na mapie Polski | |
51,112819°N 17,036462°E/51,112819 17,036462 |
Budynek duszpasterstwa jezuitów, dawny szpital św. Elżbiety, a następnie szpital św. Macieja – zabytkowy budynek znajdujący się przy placu biskupa Nankiera 17 we Wrocławiu; obecnie siedziba Zakładu Narodowego im Ossolińskich (administracja i księgowość).
Historia
[edytuj | edytuj kod]Dawny szpital wzniesiony na terenie kurii książęcej, pierwotnie pod wezwaniem św. Elżbiety (do 1257 roku), a następnie św. Macieja stanowił część większego kompleksu, w skład którego wchodziły dwa konwenty franciszkańskie, jeden linii żeńskiej (św. Klary) i jeden męskiej (św. Jakuba). Budynek został ufundowany przez księżnę Annę, żonę Henryka II Pobożnego w latach 1241–1242[2][3][4] (Jan Wrabec mylnie podaje datę 1253[a][6]), choć prawo do wzniesienia inwestycji miała cała rodzina monarsza, czyli również synowie Anny, Henryk i Władysław[7]. Szpital został wybudowany na wzór praskiego szpitala św. Franciszka[4]. Kompleks oddano pod opiekę sprowadzonego z Czech Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, którzy wznieśli przy szpitalu klasztor. Zakon sprawował pieczę nad szpitalem i opiekował się ubogimi[8]. W XIII wieku dobroczynna funkcja zakonu przestała być pierwszoplanową działalnością, a w 1292 roku zlikwidowana została linia żeńska zakonu. Dzięki fundacji księżnej Anny powstała nowa gałąź Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, związana ściśle z domem wrocławskim. Mistrz szpitala dysponował wówczas licznymi dobrami krzyżowców, m.in. dobrami z nadania książęcego potwierdzonymi w 1253 roku, tj. sześcioma[2] lub siedmioma[9] wioskami koło Kluczborka i Wrocławia[b], wrocławską parafią św. Elżbiety i młynem nad Odrą[2]. Z biegiem kolejnych lat dobra szpitalne powiększyły się: na początku XV wieku było to już dziesięć wsi wokół Wrocławia[c] oraz kompleks nieruchomości wokół szpitala, czyli młyn, browar i spichlerz nad Odrą, kościół św. Agnieszki (niezachowany) i otaczające go domy; zakon dysponował również kluczami do bramy św. Macieja. W XVI wieku powiększała się liczba podopiecznych mieszkających w szpitalu: z 30 osób w 1507 roku do 80 w 1525[d]. W 1810 roku nastąpiła sekularyzacja zakonu[2].
W 1807 roku w budynku umieszczono szkołę[10]. Budynek był wyposażony w kuchnię, łaźnię, cztery świetlice i rozmównicę[6]. Po rozwiązaniu zakonu dawny budynek szpitalny użytkowany był przez parafię św. Macieja[3]. W 2000 roku właścicielem budynku zostały Zakłady Narodowe im. Ossolińskich[10].
Opis architektoniczny
[edytuj | edytuj kod]Budynek szpitala został wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta[11], z wejściem głównym od strony wschodniej i miał, zachowany do czasów obecnych, średniowieczy układ dwóch równoległych do siebie budynków rozdzielonych wąskim podwórzem. Taki układ związany był z ówczesnym podziałem na część żeńską i męską. Z okresu średniowiecznego zachowały się gotyckie cegły w części południowo-zachodniej oraz rzygacz w przyporze prezbiterium kościoła św. Macieja z lat 1310–1330. W 1570 roku, w okresie, gdy szpitalem zarządzał mistrz Bartholomäus Mandel, budynkowi wymieniono dach[3][5] i odrestaurowano młyn[6]. W 1581 roku miał miejsce remont dostosowujący pomieszczenia do lokatorów. Z XVI wieku zachował się blendowany dekorowany szczyt na drugiej kondygnacji północnej – obecnie sala audiowizualna. Prawdopodobnie był to pierwotny szczyt wewnętrzny szpitala, wykorzystany podczas budowy „nowego” szpitala w 1670 roku. Do tego czasu budynek miał częściowo konstrukcję szachulcową[10][5].
Nowy szpital, jak zaczęto go nazywać, został wystawiony dzięki staraniom mistrza Paulusa Blachnika[5]. Był to budynek bez podpiwniczenia, o innym układzie wewnętrznym niż „stary szpital”, jednotraktowy z podziałem na trzy duże sale. Całość pokrywały trzyprzęsłowe sklepienia krzyżowo-żebrowe zastąpione później żelbetowym stropem[10]. Na parterze nowego szpitala znajdowała się kuchnia, pokój szafarki, łaźnia i duża sala (wszystkie te pomieszczenia pokryte były sklepieniem) oraz cztery pokoje – zapewne bez sklepień. Pomiędzy kuchnią i łaźnią prawdopodobnie było przejście w stronę klasztoru klarysek. Na piętrze znajdowała się sala do nauki oraz sześć sypialni dla uczniów. W starym budynku szpitala, na jego parterze, urządzono dziesięć sypialni, a na piętrze osiem sypialni i dwie izby mieszkalne nakryte dwukondygnacyjnym szczytem. Od strony klasztoru Klarysek do budynku przylegała dobudówka z trzema dodatkowymi pokojami, będącymi prawdopodobnie izolatkami dla ciężej chorych. Szpital, jak i pomieszczenia dodatkowe, widoczne są na rysunkach Friedricha Bernharda Wernera z 1759 roku[5].
W 1807 roku na fundamentach starego szpitala wzniesiono nowy budynek szkoły w stylu klasycystycznym; w 1823 został on dodatkowo nadbudowany, a budulec prawdopodobnie pochodził z rozebranego budynku nowego szpitala[5][10].
Po 1945 roku
[edytuj | edytuj kod]W latach 1969 i w 1972 rozebrano drugą kondygnację północnego skrzydła, nakrywając go płaskim dachem, a w północnej części wstawiono stalowe drzwi garażu[5]. W elewację wschodnią wmontowano w miejsce późnobarokowo-klasycystycznego portalu, z charakterystycznym klińcem w kluczu łuku, renesansowy portal przeniesiony z kamienicy znajdującej się przy ulicy Szewskiej 5[5]. Obecny kształt południowej części budynku, w której znajdowała się szkoła, a następnie plebania pochodzi z drugiej dekady XIX wieku i prawdopodobnie związany jest z rozbiórką „nowego szpitala” w 1823 roku i nadbudową „starego szpitala”. Z tego okresu zachowały się lukarny w dachu oraz płytki ryzalit w ścianie zachodniej[e], zdwojony gzyms pod oknami drugiej kondygnacji. Do 2006 roku z tego okresu zachowała się drewniana XIX wieczna klatka schodowa z balustradą w formie kratownicy[10].
W 2000 roku został przeprowadzony kolejny remont budynku i jego adaptacja według projektu Andrzeja Kamińskiego[3]. W 2006 roku podwyższono i przedłużono dawny garaż przylegający od strony północnej do skrzydła szpitala[10].
Obecnie (2022) budynek plebanii składa się z dwóch części: wyższej południowej, przylegającej szczytem do pl. Nankiera, oraz północnej, będącej reliktem dawnego budynku szpitalnego. Wschodnia ściana budynku stanowi część skrzydła i jest lekko zakrzywiona zgodnie z łukiem Zaułka Ossolińskich. Bezpośrednio do północno-zachodniego narożnika budynku gospodarczego przylega ściana, wtórnie odgradzająca podwórze usytuowane między dawnym klasztorem i szpitalem. Do 2002 roku wejście do budynku było od strony wschodniej; od strony północnej przylega do budynku część gospodarcza z wjazdem garażowym i wejściem od strony zachodniej. Ściana zamykająca podwórze od strony północnej ma osobne drzwi wejściowe – kute, żelazne, z rombowo ukształtowaną taśmą nitowaną i antabą renesansową. W latach 2005–2006 wykonano remont i adaptację północnej części budynku dla potrzeb Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich. Dla powiększenia kubatury podniesiono o jedną kondygnację i przedłużono dawny garaż przylegający od strony północnej do głównego skrzydła szpitala[5]. W tym samym czasie sala audiowizualna na pierwszym piętrze została powiększona i otrzymała drewniany strop imitujący typowy strop średniowiecznej sali szpitalnej[10]. Podczas rewitalizacji usunięto charakterystyczne lukarny oraz zakryto odkryte podczas badań architektonicznych fragmenty XIII-wiecznych wątków ceglanych ścian[5].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Data ta była jedynie aktem poświadczającym własność szpitala przypadająca synom Anny[5]
- ↑ Były to Boguszyce, Mokronos, Siechnice, Bierdzany, Kamieniec, Siedlec i Osobowice. Dwie ostatnie wsie szybko przestały być własnością krzyżowców[7]
- ↑ Groblice zakupione w 1393, Gajków (1393) i Marcinkowice (1397)[7]
- ↑ W kolejnych wiekach ta liczba znacznie zmniejszyła się. W 1691 i w 1810 roku liczba podopiecznych spadła do dziesięciu. Liczba zakonników nigdy nie przekroczyła czterdziestu pięciu[6]
- ↑ Eysymontt twierdzi że lukarny pochodzą z okresu lat 30. XX wieku[5]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo dolnośląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024 [dostęp 2018-05-21] .
- ↑ a b c d Harasimowicz 2006 ↓, s. 873.
- ↑ a b c d Harasimowicz 1997 ↓, s. 260.
- ↑ a b Słoń 2000 ↓, s. 132.
- ↑ a b c d e f g h i j k Rafał Eysymontt: Średniowieczny szpital pw. św. Macieja we Wrocławiu. QuArt, Nr 4(10)/2008, 2008. [dostęp 2012-12-03].
- ↑ a b c d Wrabec 1998 ↓, s. 67.
- ↑ a b c Słoń 2000 ↓, s. 133.
- ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 872.
- ↑ Słoń 2000 ↓, s. 138.
- ↑ a b c d e f g h Harasimowicz 2006 ↓, s. 260.
- ↑ Harasimowicz 1997 ↓, s. 25.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jan Harasimowicz: Encyklopedia Wrocławia. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5.
- Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
- Jan Harasimowicz (red.): Atlas architektury Wrocławia t.I. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1997.
- Maciej Krzywka, Małgorzata Chorowska: Parcelacja i zagospodarowanie bloku zabudowy pomiędzy ulicami Kiełbaśniczą, Ruską, Rzeźniczą i św. Mikołaja a zagadnienie I lokacji Wrocławia. Działka, zabudowa, mieszkańcy. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2012.
- Jan Wrabiec: Zawsze na służbie społeczeństwu i tradycji – barokowy klasztor św. Macieja, [w:] Jerzy Rozpędowski (red.), Architektura Wrocławia. Tom 4. GMACH. Wrocław: Oficyna Wydawnicza PWr, 1998.
- Marek Słoń: Szpitale średniowiecznego Wrocławia. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2000.