Cieśniny tureckie
Cieśniny tureckie, cieśniny czarnomorskie – cieśniny Morza Śródziemnego w Turcji pomiędzy Azją Mniejszą a Tracją. Zbiorcza nazwa na: Dardanele, morze Marmara i Bosfor[1][2]. Ich łączna długość wynosi 330 km[1][3].
Stanowią granicę pomiędzy Europą a Azją[4][5]. Po obu stronach Bosforu i nad północną częścią morza Marmara rozpościera się największe i najludniejsze miasto Turcji – Stambuł, potężna metropolia już od czasów starożytnych (pierwotnie Bizancjum, a następnie Konstantynopol)[4][6].
Cieśniny są ważnym szlakiem handlowym – jedynym połączeniem Morza Czarnego z Morzem Śródziemnym (poprzez Morze Egejskie). Od XIX wieku były przedmiotem rywalizacji pomiędzy Rosją, Turcją i mocarstwami zachodnimi. Prawo swobodnego przepływu statków handlowych przez cieśniny gwarantuje konwencja z Montreux[1][2].
Historia[edytuj | edytuj kod]
W starożytności Dardanele nosiło nazwę Hellespont[5], zaś morze Marmara – zwane było Propontydą lub Propontís. Już wówczas był to ważny szlak handlowy, szczególnie po podbojach Aleksandra Macedońskiego. W czasach rzymskich wybrzeża cieśnin i Propontydy stały się pomostem pomiędzy posiadłościami europejskimi a azjatyckimi Cesarstwa, a miasta tu położone – Nikomedia i Bizancjum urosły do rangi stolic Cesarstwa[7]. Przez wieki tereny te należały do Cesarstwa Bizantyńskiego, a po jego upadku do Imperium Osmańskiego[4].
Kończący wojnę rosyjsko-turecką w latach 1768–1774 traktat w Küczük Kajnardży (1774) gwarantował m.in. prawo żeglugi floty rosyjskiej po Morzu Czarnym oraz wolnego przekraczania cieśnin tureckich przez rosyjskie statki handlowe[8],[9].
W XIX wieku strategicznym kierunkiem ekspansji Imperium Rosyjskiego były Bałkany, a zamiarem likwidacja państwa tureckiego i uczynienie Morza Czarnego wewnętrznym morzem rosyjskim oraz uzyskanie swobodnego dostępu do cieśnin tureckich[10]. Traktat adrianopolski zawarty 14 września 1829 po VIII wojnie rosyjsko-tureckiej potwierdzał m.in. prawo przepływu przez Bosfor i Dardanele dla rosyjskich statków handlowych[11] i wszystkich państw zaprzyjaźnionych z Turcją. Jeszcze większy wpływ na cieśniny zyskała Rosja w wyniku podpisanego w 1833 r. traktatu Unkiar-Iskielessi[12], uzyskując prawo ich przekraczania przez rosyjskie okręty wojenne przy równoczesnym zobowiązaniu się Turcji do niewpuszczania na Morze Czarne okrętów obcych[8]. Przywileje z niego wynikające Rosjanie utracili w wyniku podpisania konwencji londyńskiej w 1841. Podpisane przez Wielką Brytanię, Francję, Austrię, Prusy i Rosję porozumienie zamykało cieśniny tureckie dla wszelkich okrętów wojennych, co faworyzowało Brytyjczyków kosztem Imperium Rosyjskiego[13].
Konflikt między Rosją a mocarstwami zachodnimi narastał i doprowadził do wybuchu wojny krymskiej (1853–1856), przegranej przez Rosję[10]. Podpisany na jej zakończenie paryski traktat ogłaszał neutralność i zdemilitaryzowanie Morza Czarnego[14]. Niektóre jego postanowienia zostały uchylone przez traktat londyński z 1871 – Rosja i Turcja otrzymały prawo utrzymywania flot wojennych na Morzu Czarnym, cieśniny tureckie pozostały jednak dla okrętów zamknięte[15].
W XX wieku Rosja wciąż usiłowała uzyskać dostęp do Morza Śródziemnego i jego szlaków handlowych (poprzez otwarcie korytarza przez Dardanele i Bosfor, kontrolowane przez Imperium Osmańskie) oraz pełnej władzy nad Morzem Czarnym[16], co było jedną z przyczyn wybuchu I wojny światowej w 1914[17]. Po wybuchu wojny Turcja ogłosiła zamknięcie cieśnin i wypowiedziała wszystkie wcześniejsze układy ich dotyczące[1]. W 1915 miała miejsce bitwa o Gallipoli[18].
Po I wojnie światowej oraz wojnie grecko-tureckiej (1919–1922) na mocy konwencji podpisanej na konferencji w Lozannie cieśniny tureckie zdemilitaryzowano i zezwolono na swobodny przepływ statków handlowych i okrętów wojennych wszelkich państw[1]. Większość tych postanowień została anulowana w 1936 poprzez podpisanie konwencji z Montreux, która znosiła demilitaryzację i pozwalała Turcji na budowę infrastruktury wojskowej w obrębie cieśnin. Gwarantowała ona swobodę przepływu dla statków handlowych i cywilnych wszelkich bander. Turcji przysługuje kontrola okrętów wojennych pragnących przepłynąć przez Bosfor i Dardanele, przy czym uznano specjalne prawa dla państw czarnomorskich, ograniczono zaś dostęp dla okrętów innych państw[1][13].
Postanowienia konwencji z Montreux pozostają obowiązujące w XXI wieku[1].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g tureckie, cieśniny, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-04-26].
- ↑ a b cieśniny tureckie. encyklopedia.interia.pl. [dostęp 2019-04-26].
- ↑ Włodzimierz Masłowski: Słownik nazw geograficznych. 2006, s. 388.
- ↑ a b c Bosporus, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-04-29] (ang.).
- ↑ a b Dardanelles, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-04-29] (ang.).
- ↑ Stambuł, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-04-26].
- ↑ Propontyda, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-04-26].
- ↑ a b Tureckie cieśniny [w:] Edmund Jan Osmańczyk: "Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 3636
- ↑ Küczük Kajnardży, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-04-26].
- ↑ a b Andrzej Chwalba: Historia powszechna. Wiek XIX. 2009, s. 336–338.
- ↑ adrianopolski traktat, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-04-26].
- ↑ Wojciech Chrzanowski: O pomocy, jaką może dać Anglia Turcji swoją flotą. Projekt podany rządowi angielskiemu w styczniu 1838 roku. [dostęp 2019-04-29].
- ↑ a b Izabela Miszczak: Troada i Półwysep Gallipoli. Przewodnik Turcji w Sandałach. Aslan, 2015.
- ↑ paryski traktat 1856, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-04-26].
- ↑ londyńskie konferencje, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-04-26].
- ↑ J.H.J. Andriessen, I wojna światowa w fotografiach, wyd. pol. 2011, s. 33.
- ↑ Theo Aronson Zwaśnieni monarchowie Tryumf i tragedia europejskich monarchii w latach 1910-1918, wyd. polskie 1998, s. 66-67
- ↑ Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski Historia powszechna. Wiek XX, wyd. 2010, s. 47