Der Arbajter
| ||
![]() Winieta gazety z 1905 r. | ||
Częstotliwość | tygodnik, aperiodyk | |
Państwo | ![]() ![]() | |
Adres | Londyn (1898-1901), Wilno (1902-), Warszawa (1905-) | |
Wydawca | Polska Partia Socjalistyczna | |
Organ prasowy | Polska Partia Socjalistyczna | |
Rodzaj czasopisma | polityczno-społeczne | |
Język | Jidysz | |
Pierwszy numer | grudzień 1898 | |
Ostatni numer | 1905 lub 1914 | |
Redaktor naczelny | Maksymilian Horwitz, Leon Wasilewski, Feliks Sachs | |
Średni nakład | 1,500 (1898), 20,000 (1905) egz. |
Der arbajter (דער ארבײטער, 'Robotnik') – czasopismo w języku jidysz, wydawane przez Polską Partię Socjalistyczną. Gazeta została założona w grudniu 1898 roku[1], początkowo wydawana była w Londynie.
Okres londyński[edytuj | edytuj kod]
Początkowo Der arbajter miał nakład ok. 1500 egzemplarzy, przeznaczonych do dystrybucji wewnątrz Królestwa Polskiego.
Maksymilian Horwitz redaktor i założyciel czasopisma, był w chwili powstania pisma jedynym intelektualistą sprawnie władającym językiem jidysz w londyńskiej PPS.
Pierwszy numer został skomponowany z materiałów nadesłanych z kraju i złożony w londyńskiej siedzibie Centralizacji przy Beaumont Square 7.
W Der Arbajter licznie publikowali przebywający w Londynie, robotnicy żydowscy z Warszawy. Jednym z płodniejszych publicystów był nieznany z imienia Hartman[2] – zarazem zecer składający pismo w nowej siedzibie londyńskiego PPS na Lingwoodzie.
Der arbajter miał za zadanie głównie budowanie poparcia dla PPS wśród robotników żydowskich w Polsce. W zakresie publikacji w języku jidisz PPS nie mogła oczywiście konkurować z Bundem. Uznano więc, że skoro nie ma szans w konkurencji z prasą Bundu wśród inteligencji żydowskiej, to należy się skoncentrować swoją działalność propagandową na robotnikach żydowskich. Dlatego przedkładano tematykę życia codziennego klasy robotniczej nad teksty teoretyczne. W Der arbajter głoszono, że konieczne jest ustanowienie w Polsce demokratycznej republiki co jest warunkiem zarówno emancypacji Żydów jak i realizacji postulatów socjalizmu[3]. Przeciwstawiano się rusyfikacji ludności żydowskiej w Polsce. Ponadto, konsekwentnie stosowano określenie "żyd" jako określenie wyznania religijnego, a nie narodowości. Polacy katolicy oznaczani byli w artykułach jako "chrześcijanie". Podkreslano w publikacjach że zarówno żydzi jak i chrześcijanie stanowią część narodu polskiego i polskiego proletariatu. Takie podejście kontrastowało z linią Bundu, który podkreślał, że Żydzi stanowią odrębną grupę narodową w imperium rosyjskim.
W 1899 roku Horwitz, redaktor pierwszego wydania Der arbajter, został aresztowany w Warszawie. Po tym wydarzeniu PPS nie miała już w Londynie nikogo kto mógłby redagować gazetę w języku jidisz. Po aresztowaniu Horwitza, działacz PPS Leon Wasilewski podjął naukę jidisz – dzięki czemu mogły ukazać się kolejne londyńskie wydania czasopisma.
Przybycie pod koniec marca 1901 roku do Londynu Feliksa Sachsa (występującego w Londynie pod nazwiskiem Müller), mówiącego biegle w jidisz, pozwoliło na dwa kolejne wydania Der Arbajter w kwietniu (właściwie w maju) i sierpniu 1901 roku. Ostatecznie począwszy od nr 5 Der Arbajter z 2 V 1901 to właśnie Feliks Sachs został jego redaktorem naczelnym, jednocześnie był on szefem Żydowskiej Sekcji Organizacji Zagranicznej PPS.
Przenosiny do Wilna[edytuj | edytuj kod]
W marcu 1902 roku Feliks Sachs wraca z Londynu do Wilna. W kraju zajmuje się nie tylko organizowaniem Komitetu Żydowskiego PPS ale również, jako przeszkolony w drukarni Przedświtu zecer, organizowaniem tajnych drukarni PPS w kraju. W 1902 w trakcie organizowania jednej z drukarni, ukazał się siódmy numer Der arbajter – wydrukowany w Lublinie[4][5]. Wraz z Sachsem redakcja i wydawanie gazety przeniosła się trwale z Londynu do Wilna, w Londynie jednak Sachs rozpoczął za pomocą Piotra Szumowa i D. Weissera wydawanie periodyku popularnonaukowego w jidisz Di Proletarisze Welt wzorowanego na pepeesowskim czasopiśmie Światło
W oddaleniu od centrali PPS w Londynie, Sachs wprowadził znaczne zmiany w linii redakcyjnej pisma. Zaczął pisać o narodzie żydowskim jako odrębnej grupie narodowej, oraz o Polsce i Litwie jako dwu oddzielnych krajach.W swej broszurze A klarer entfer (Jasna odpowiedź), wydanej jako dodatek do nr 8 Der Arbajter, (wersja polska ogłoszona pt. Odpowiedź Bundowi w nr 8 „Przedświtu” z 1903 r.[6]) Sachs, w przeciwieństwie do Piłsudskiego i londyńskiego kierownictwa PPS, negował dążenia do likwidacji Bundu, postulował natomiast skłonienie tej partii do uznania niepodległościowego programu PPS w zamian za uznanie jego odrębności.
W tym okresie ujawnił się konflikt Sachsa z Józefem Piłsudskim dotyczący kwestii niepodległości Polski.
Der arbajter i osobiście Feliks Sachs, który stał się de facto głównym krajowym liderem PPS, w sposób decydujący wpłynął na uformowanie się grupy "młodych". Dążył on do uwolnienia organizacji krajowej od prymatu zagranicy, do zdemokratyzowania partii przez usamodzielnienie organizacji terenowych i zapewnienie im kontroli nad CKR.
Tygodnik warszawski[edytuj | edytuj kod]
Od wileńskiej konferencji CKR (4–6 VI 1903) Sachs kierował nie tylko organizacja litewską PPS ale również okręgiem warszawskim, który do grudnia 1903 obejmował także Łódź. Z przerwą w okresie aresztowania (od 16 lipca 1904 do maja 1905)Sachs przebywał głównie w Warszawie. Od maja 1905 roku (po głównych wydarzeniach Rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim), Der arbajter był wydawany w Warszawie jako tygodnik. Osiągał nakład 20 tys. egz. Czasopismo przestało wychodzić jeszcze w tym samym roku[7].
Der Arbajter w PPS-Lewicy[edytuj | edytuj kod]
Polski Słownik Judaustyczny podaje że Der Arbajter wychodził również w latach 1906 oraz 1908-1914[8].
Wydania czasopisma w okresie aperiodycznym[edytuj | edytuj kod]
- nr 1 – grudzień 1898 Londyn red.Maksymilian Horwitz
- nr 2 – Londyn red. Leon Wasilewski
- nr 3 – 1901 Londyn red.Leon Wasilewski
- nr 4 – 1901 Londyn red.Leon Wasilewski
- nr 5 – 2 maja 1901 Londyn red.Feliks Sachs
- nr 6 – sierpień 1901 Londyn red.Feliks Sachs
- nr 7 -1902 Lublin red.Feliks Sachs
- nr 8 – 1903 Wilno red.Feliks Sachs
- pozostałe numery wszystkie pod redakcją Feliksa Sachsa a od maja 1905 wydawane w Warszawie jako tygodnik
Inne czasopisma o tym tytule[edytuj | edytuj kod]
- Der Arbajter wydawany przez Żydowska Partię Socjaldemokratyczną w Galicji [jid. Jidisze Socjal-demokratisze Partaj][9] .)
- Robotnik Centralny Organ PPS
- Robotnik (dwutygodnik KOR)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Waldemar Potkański: Terroryzm na usługach ugrupowań lewicowych i anarchistycznych w Królestwie Polskim do 1914 roku. Warszawa: Wydawnictwo DiG Spj, 1, s. 342. ISBN 978-83-7181-894-3. [dostęp 2015-07-15]. (pol.)
- ↑ jak podaje Leon Wasilewski był on również tłumaczem Niepodległości Polski Kautskyego
- ↑ Jacobs, Jack Lester. Jewish Politics in Eastern Europe: The Bund at 100. Basingstoke: Palgrave, 2001. p. 32
- ↑ Początki drukarstwa PPS-owskiego w Lublinie
- ↑ Pismo mogło być drukowane było na dociskowej maszynie pedałowej typu "Boston" podobnej jak ta w zbiorach Izby Drukarstwa
- ↑ Planowane publikacje Przedświtu
- ↑ Zaglembie
- ↑ Jozue Feliks Sachs
- ↑ Frankel, Jonathan. Prophecy and Politics: Socialism, Nationalism, and the Russian Jews, 1862-1917. Cambridge [England]: Cambridge University Press, 1984. p. 217
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Zimmerman, Joshua D. Poles, Jews, and the Politics of Nationality: The Bund and the Polish Socialist Party in Late Tsarist Russia, 1892-1914. Madison, Wisc: University of Wisconsin Press, 2004.