Dziwidło

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dziwidło
Ilustracja
Amorphophallus konjac
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

żabieńcowce

Rodzina

obrazkowate

Podrodzina

Aroideae

Rodzaj

dziwidło

Nazwa systematyczna
Amorphophallus Blume ex Decne.
Nouv. Ann. Mus. Hist. Nat. 3: 366 (1834)
Typ nomenklatoryczny

Amorphophallus campanulatus Decne[3] [=Amorphophallus paeoniifolius (Dennst.) Nicolson[4]]

Multimedia w Wikimedia Commons
Liść Amorphophallus konjac
Bulwy Amorphophallus konjac
Kwiatostan dziwidła olbrzymiego
Kwiatostan Amorphophallus prainii
Kwiatostan Amorphophallus bulbifer
Kwiatostan Amorphophallus atroviridis
Kwiatostan Amorphophallus dunnii
Amorphophallus yunnanensis z rysunkiem owocostanu

Dziwidło, amorfofalus (Amorphophallus Blume ex Decne.) – rodzaj roślin należący do rodziny obrazkowatych, liczący ok. 230 gatunków[5], pochodzące z tropikalnej i subtropikalnej strefy paleotropiku (Afryka, Azja, Australazja i wyspy Pacyfiku).

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Gatunki tego rodzaju osiągają od 20 cm do 5 m wysokości. Po wypuszczeniu liścia roślina przypomina wyglądem małe drzewko o parasolowatym kształcie.
Łodyga
Rośliny tworzą podziemną łodygę w formie niemal kulistej, spłaszczonej bulwy pędowej. U dziwidła olbrzymiego może ona przekraczać wagę 70 kg, co jest rekordem u roślin[6].
Liście
Roślina tworzy jeden liść właściwy. Z podziemnej łodygi wyrasta pojedynczy, gruby, pionowy, plamisty ogonek, który dzieli się na kilka osadek, na których położonych jest wiele drobnych, pierzastych listków.
Kwiaty
Rośliny jednopienne. Kwiaty zebrane w pseudancjum, bezpłatkowe. Pęd kwiatostanowy krótki lub długi, w zależności od gatunku. Kwiatostan wyrasta bezpośrednio z podziemnej bulwy pędowej. Struktura kwiatostanu składa się z okalającej podłużnej lub jajowatej pochwy (spatha), z której wyrasta mięsista kolba. Na wewnętrznej powierzchni pochwy znajdują się brodawki, służące jako pułapki na owady. Kolor pochwy zależy od gatunku rośliny, jednak dominuje barwa biało-zielona lub brązowo-fioletowa. Na ukrytej w pochwie dolnej części kolby znajdują się drobne kwiaty żeńskie, o 1-4-komorowych zalążniach, zawierających w każdej komorze pojedynczy zalążek tworzący się ze szczytowo lub bazalnie położonego łożyska. Nad kwiatami żeńskimi położone są drobne, 1-6-pręcikowe kwiaty męskie, niekiedy o zrośniętych nitkach pręcików. Pylniki otwierają się przez szczytowy otworek lub poprzeczną szczelinę. Na szczycie kolby znajduje się duży wyrostek pokryty prątniczkami, wydającymi odór zgniłego mięsa. Kwiatostan dziwidła olbrzymiego osiąga nawet 240 cm wysokości i 150 cm szerokości, rosnąc w tempie 10 cm dziennie[6].
Owoce
Pomarańczowe, czerwone, rzadziej niebieskie lub białe jagody.
Korzeń
Podziemna bulwa pędowa tworzy korzenie, utrzymujące roślinę w podłożu.

Biologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój
Byliny, hemikryptofity. Przez pierwsze 8-10 lat życia na początku każdej pory deszczowej tworzą jedynie liść, który obumiera na początku pory suchej. Po osiągnięciu dojrzałości roślina kwitnie raz na kilka lat. Kwiat żyje do 3 dni, po czym obumiera, a roślina tworzy liść. W pierwszym dniu kwitnienia rośliny pochwa kwiatostanu rozchyla się, a prątniczki emitują silny zapach zgniłego mięsa. Zwabione owady (głównie muchy) wpadają do pochwy, która uniemożliwia im wydostanie się. Dzięki temu owady te zapylają kwiaty żeńskie położone na dolnym odcinku kolby. Następnego dnia kwiaty żeńskie przestają absorbować pyłek, a kwiaty męskie otwierają się i obsypują pyłkiem uwięzione owady. Po tym pochwa kwiatu rozchyla się, wypuszczając owady, które są w stanie zapylić inne rośliny.
Siedlisko
Naturalnym siedliskiem roślin z rodzaju dziwidło są tropikalne lub subtropikalne deszczowe lasy nizinne, wilgotne wzgórza wapienne, sawanny lub nizinne lasy suche.
Interakcje z innymi gatunkami
Roślina żywicielska dla larw niektórych gatunków motyli, w tym Palpifer sexnotatus i P. sordida.
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 26, 28, 39.

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Należy do plemienia Thomsonieae, podrodziny Aroideae, rodziny obrazkowatych, rzędu żabieńcowców w kladzie jednoliściennych[2].
Wykaz gatunków[5]

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Prąciokształtna kolba dziwidła piwoniowatego
Toponimia nazwy naukowej
Nazwa łacińska pochodzi od greckich słów άμορφος (ámorphos – bezkształtny) i φαλλός (phallos – penis) i odnosi się do kształtu kolby roślin z tego rodzaju.
Nazwy zwyczajowe
Nazwa polska "dziwidło" pochodzi z przełomu XIX i XX w. i jest związana ze zdziwieniem, jakie budziła wśród botaników[7]. W języku angielskim zwyczajowym określeniem dziwidła jest corpse flower (trupi kwiat).
Synonimy[8]
  • Allopythion Schott, Gen. Aroid.: t. 24 (1858).
  • Brachyspatha Schott, Syn. Aroid.: 35 (1856).
  • Candarum Schott in H.W.Schott & S.L.Endlicher, Melet. Bot.: 17 (1832), nom. illeg.
  • Conophallus Schott, Syn. Aroid.: 34 (1856).
  • Corynophallus Schott, Oesterr. Bot. Wochenbl. 7: 389 (1857).
  • Dunalia Montrouz., Actes Soc. Linn. Bordeaux 26: 576 (1866).
  • Hansalia Schott, Oesterr. Bot. Z. 8: 82 (1858).
  • Hydrosme Schott, Gen. Aroid.: t. 33 (1858).
  • Kunda Raf., Fl. Tellur. 2: 82 (1837).
  • Plesmonium Schott, Syn. Aroid.: 34 (1856).
  • Proteinophallus Hook.f., Bot. Mag. 101: t. 6195 (1875).
  • Pythion Mart., Flora 14: 459 (1831), nom. rej.
  • Pythonium Schott in H.W.Schott & S.L.Endlicher, Melet. Bot.: 17 (1832), nom. illeg.
  • Rhaphiophallus Schott, Gen. Aroid.: t. 27 (1858).
  • Synantherias Schott, Gen. Aroid.: t. 28 (1858).
  • Tapeinophallus Baill., Dict. Bot. 1(5) (1877).]
  • Thomsonia Wall., Pl. Asiat. Rar. 1: 83 (1830), nom. rej.
Homonimy
  • Amorphophallus Hett. & M. Sizemore (Agrociencia 26: 113115, 114-115 (2003).

Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Dwa gatunki z rodzaju dziwidło znajdują się w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych.

Amorphophallus preussii[9]

Kategoria: narażone (VU) – B2ab(iii), wersja 3.1
Rok oceny: 2004
Dynamika populacji: malejąca
Główne zagrożenie: Subpopulacje w dolnej granicy zasięgu (ok. 800 m n.p.m.) na Górze Kupe są zagrożone ingerencją rolnictwa związaną z ekspansją miasta Nyasoso. Subpopulacje na górze Kamerun prawdopodobnie wymarły wskutek utraty siedlisk powyżej Buea.

Amorphophallus stuhlmannii[10]

Kategoria: zagrożone (EN) – B2ab(iii), wersja 3.1
Rok oceny: 2006
Dynamika populacji: nieznana
Główne zagrożenie: Wycinka lasów na potrzeby rolnictwa oraz ekspansja siedlisk ludzkich we wszystkich znanych lokalizacjach tego gatunku.

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Konnyaku – potrawa przygotowana z Amorphophallus konjac
Rośliny jadalne
Gatunki dziwidło Riviera Amorphophallus rivieri, dziwidło piwoniowate A. campanulatus (właśc. A. paeoniifolius) i A. bulbifer uprawiane są dla jadalnych bulw[11]. Bulwy gatunku Amorphophallus konjac w Japonii służy do przygotowania wybornych potraw. Po długim gotowaniu bulwy tej rośliny otrzymuje się galaretowatą substancję o smaku mało atrakcyjnym dla Europejczyków[12]. Gatunek Amorphophallus aphyllus jest jadany w czasie nieurodzaju przez Wolofów, po uprzednim ugotowaniu wysuszonych bulw, które usuwa cierpki smak. Bulwy gatunku Amorphophallus paeoniifolius są jadane po ugotowaniu. Bulwy gatunku Amorphophallus consimilis po sproszkowaniu są długo gotowane z liśćmi Cissus gracilis i owocami Spondias mombin. Potrawa ta jest jedzona przez starsze kobiety ludu Basari. W razie złego przygotowania potrawa może powodować ból gardła. Bulwy Amorphophallus dracontioides są jedzone w Nigerii po wielokrotnym umyciu i gotowaniu przez kilka dni[13].
Rośliny lecznicze
Bulwy dziwidła Riviera zawierają substancje olejkowe stymulujące wydzielanie śliny. Główne działanie medyczne obejmuje: alterans, antiatheromaticum, antidiabeticum, antitoxicum, sialogogum[14].
Rośliny ozdobne
Przedstawiciele rodzaju dziwidło są uprawiane jako ciekawostki w ogrodach botanicznych. Przedstawiciel dziwidła olbrzymiego od ponad 100 lat rośnie w ogrodzie tropikalnym w Kew Gardens w Londynie. Zakwita mniej więcej co 10 lat. Gatunek Amorphophallus konjac jest uprawiany pospolicie w ogrodach w krajach tropikalnych oraz jako roślina doniczkowa.

Uprawa[edytuj | edytuj kod]

Uprawiane są gatunki Amorphophallus konjac, A. paeoniifolius i A. bulbifer. Rośliny wymagają żyznego podłoża, odpowiednia jest mieszanka torfu, ziemi inspektowej i piasku. Optymalna temperatura wynosi 15-25 °C w okresie wegetacyjnym. Rośliny dobrze rosną w półcieniu, przy umiarkowanym podlewaniu. Rozmnażanie z nasion lub bulw przybyszowych. Bulwy jesienią, po przejściu rośliny w stan spoczynku, należy wyjąć z ziemi i przechowywać do wiosny w pomieszczeniu suchym i gorącym.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-20] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
  4. ↑ R. Govaerts: World Checklist of Amorphophallus campanulatus. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2006. [dostęp 2010-05-20]. (ang.).
  5. ↑ a b Amorphophallus Blume ex Decne.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-12-01].
  6. ↑ a b Titan arum. Kew Garden. [dostęp 2010-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-25)]. (ang.).
  7. ↑ Czujesz padlinę? To zakwitło dziwidło. TVN24.pl, 2010-01-30. [dostęp 2010-05-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-04)].
  8. ↑ R. Govaerts: World Checklist of Amorphophallus. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2006. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
  9. ↑ I. Darbyshire, Amorphophallus preussii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-05-20] (ang.).
  10. ↑ Eastern Arc Mountains, Coastal Forests CEPF Plant Assessment Project, Amorphophallus stuhlmannii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-05-20] (ang.).
  11. ↑ Praca zbiorowa: Botanica. Könemann, 2005.
  12. ↑ Jiří Haager: Mieszkanie w kwiatach : moje hobby. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza "BGW", 1992. ISBN 83-7066-343-5.
  13. ↑ Robert Freedman: Famine Foods. [dostęp 2010-05-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-21)].
  14. ↑ K. Jędrzejko, M. Kozłowski i M. Maniara. Rośliny źródłem leku laryngologicznego. „Annales Academiae Medicae Silesiensis”. 63 (3), 2009. 

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Amorphophallus konjac. The Exotic Rainforest. Plants in the Exotic Rainforest Collection. [dostęp 2010-05-21].
  • S.J. Mayo, J. Bogner i P.C. Boyce: Araceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. IV: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer, 1998, s. 26-73. ISBN 3-540-64061-4. (ang.).
  • Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dziwidło&oldid=69463080”