Elisabeth von Ardenne
| Data i miejsce urodzenia |
26 października 1853 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
Elisabeth Freiin von Ardenne z domu von Plotho (ur. 26 października 1853 w Zerben, zm. 4 lutego 1952 w Lindau (Bodensee)) – niemiecka arystokratka, pielęgniarka, pierwowzór głównej bohaterki powieści Effi Briest[1].
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Była najmłodszym z pięciorga dzieci Felixa von Plotho (1822–1864) i Marii z domu von Welling. Otrzymała wykształcenie muzyczne[2][3].
W 1873, po 2 latach narzeczeństwa, wyszła za Armanda Léona von Ardenne (1848–1919). Para przeniosła się do Lützowufer niedaleko berlińskiego zoo[2][3][4]. Kiedy mąż skończył studia w Akademii Wojennej, przenieśli się do Rathenow, następnie do Metz[5]. W 1877 para wraz z dziećmi Margot i Egmontem osiedliła się w Düsseldorfie. Tam baronowa nawiązała kontakty ze stowarzyszeniem artystów Malkasten. Należał do niego sędzia okręgowy Emil Hartwich (1843–1886), malarz amator[2][3][4]. Namalował m.in. olejne portrety Elżbiety von Ardenne i jej syna[5]. Nieszczęśliwy w małżeństwie Hartwich zaprzyjaźnił się z baronową, tak jak wcześniej nawiązał przyjacielską relację z jej mężem[2][3][4].
Na kilka miesięcy von Ardennowie zamieszkali w Metz. W 1881 wrócili w okolice Düsseldorfu i zamieszkali w zamku Benrath. Przyjaźń między rodzinami Ardennów i Hartwichów rozwijała się. Baronowa i sędzia prowadzili ożywioną korespondencję nawet po przeprowadzce Elisabeth do Berlina, gdy jej mąż otrzymał posadę w Ministerstwie Wojny[2][3][4].
Latem 1886, w czasie pobytu Hartwicha w Berlinie, kochankowie podjęli decyzję o rozwodach z małżonkami, a następnie pobraniu się. Baron von Ardenne odkrył ich związek i złożył pozew o rozwód, wykorzystując odnalezione listy jako dowód przeciwko żonie. W dniu 27 listopada 1886 stoczył pojedynek z Hartwichem, który odbił się szerokim echem w prasie. Sędzia zmarł 1 grudnia w wyniku odniesionych obrażeń. Ardenne, choć skazany na 2 lata więzienia, odsiedział tylko 18 dni[2][3][4][5].
W wyniku rozwodu 15 marca 1887 Elisabeth von Ardenne została pozbawiona opieki nad dziećmi. Jej nazwisko zostało czasowo usunięte z kronik rodzinnych. Po latach dzieci próbowały ją odnaleźć: córka Margot w 1904, syn Egmont w 1909. Do ponownego spotkania z dziećmi doszło po 20 latach[2][3].
Po rozwodzie wyjechała do Bad Boll na spotkanie z kaznodzieją Christophem Blumhardtem. Zachęcił ją do kształcenia w zawodzie pielęgniarki. Po zakończeniu nauki pracowała w sanatoriach na terenie południowych Niemiec, Szwajcarii, Śląska i Berlina-Zehlendorf. Dużo czasu spędzała z pacjentami z zaburzeniami psychicznymi. Od 1915 była stałą towarzyszką chorej psychicznie Margarethe Weyersberg[5].
Od 1918 do śmierci mieszkała w Lindau nad Jeziorem Bodeńskim. Według niektórych opracowań córka zamożnego fabrykanta, Daisy Weyersberg (1878–1971), nie była chorą psychicznie pacjentką baronowej, a jej partnerką[2][3].
W wieku 60 lat Elisabeth von Ardenne nauczyła się jeździć na nartach, 20 lat później zaczęła jeździć na rowerze[5].
Została pochowana w grobowcu na na południowo-zachodnim cmentarzu kościelnym w Stahnsdorf, na obrzeżach Berlina. Nagrobek wystawiły władze miasta[2]. W 1996 rodzina przeniosła jej prochy do posiadłości w Dreźnie, ale rok później administracja berlińskiego cmentarza sprowadziła nagrobek do Stahnsdorf[5].
Wnukiem Elisabeth von Ardenne był fizyk Manfred von Ardenne. Inny wnuk, Ekkehard, dowodził kompanią późniejszego prezydenta Niemiec Richarda von Weizsäckera (w latach 1938–1939 służył jako porucznik w 9. pułku piechoty w Poczdamie)[6]. W 1946 Elisabeth von Ardenne powierzyła wnukowi Manfredowi swoją spuściznę, w tym listy od Hartwicha[5].
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
Jej historia zainspirowała fabułę książki Effi Briest Theodore'a Fontane'a[1][5][7].
W 1981 powstał film telewizyjny Baronowa (Die Baronin) w reżyserii Lutza Büschera[8].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Horst Budjuhn, Fontane nannte sie " Effi Briest ": das Leben der Elisabeth von Ardenne, Berlin, [BRD]: Quadriga-Verlag Severin, 1985, ISBN 978-3-88679-126-2 [dostęp 2024-03-28].
- ↑ a b c d e f g h i Manfred Franke, Leben und Roman der Elisabeth von Ardenne, Fontanes "Effi Briest", wyd. 2. Aufl, Düsseldorf: Droste, 1995, ISBN 978-3-7700-1024-0 [dostęp 2024-03-28].
- ↑ a b c d e f g h Robert Rauh, Die wirkliche Effi lebt noch. Elisabeth von Ardenne, [w:] Robert Rauh, Gotthard Erler, Fontanes Frauen: fünf Orte - fünf Schicksale - fünf Geschichten, wyd. 2., durchgesehene Auflage, Berlin: edition q im be.bra verlag, 2019, s. 10–70, ISBN 978-3-86124-716-6 [dostęp 2024-03-28].
- ↑ a b c d e Elisabeth von Ardenne – die reale Effi Briest, [w:] Gotthard Erler, Preußens Frauen. Schriften Brandenburg-Preußen-Museum 4, Wustrau 2009, s. 22–23, 56–67.
- ↑ a b c d e f g h Fontanes Effi Briest: Die echte Effi - Elisabeth von Plotho, „Der Tagesspiegel Online”, ISSN 1865-2263 [dostęp 2024-03-28] (niem.).
- ↑ Richard von Weizsäcker, Vier Zeiten. Erinnerungen, Berlin 1997, s. 76.
- ↑ Fontane Effi Briest | Dieter Wunderlich: Buchtipps und mehr [online] [dostęp 2024-03-28] (niem.).
- ↑ Die Baronin - Fontane machte sie unsterlich. Lutz Büscher 1981-01-13. [dostęp 2024-03-28].