Gadożer
| Circaetus gallicus[1] | |||
| (J.F. Gmelin, 1788) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
gadożer | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 obszary lęgowisk siedliska całoroczne przeloty zimowiska | |||
Gadożer[6], krótkoszpon (Circaetus gallicus) – gatunek dużego, przeważnie wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae).
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Często za podgatunki gadożera uznawano gadożera prążkowanego (C. beaudouini) i białobrzuchego (C. pectoralis), gdyż w rejonach, gdzie ich zasięgi występowania nakładają się na siebie, zdarzają się mieszane pary[2]. Obecnie wyróżnia się dwa podgatunki C. gallicus[7]:
- C. g. gallicus (J.F. Gmelin, 1788) – od południowo-zachodniej Europy do Azji Środkowej i północno-zachodnich Chin oraz Indie i północno-zachodnia Afryka
- C. g. sacerdotis N. Ng, Christidis, Olsen, Norman & Rheindt, 2017 – Małe Wyspy Sundajskie
Opisano też podgatunek heptneri mający obejmować populację ze wschodniej Azji, ale zmienność geograficzna ma tam charakter ekokliny[8].
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Zamieszkuje południową (od Portugalii, Hiszpanii i Francji), środkową i wschodnią Europę, zachodnią, środkową i południową Azję oraz północno-zachodnią Afrykę. Izolowana, osiadła populacja na Małych Wyspach Sundajskich w Indonezji[9]. Populacja z Indii również osiadła, pozostała część populacji wędrowna. Przeloty w kwietniu–maju, a odloty od sierpnia do października. Europejska populacja pokonuje dalekie dystanse i zimuje w Afryce w strefie Sahelu[2].
W Polsce niegdyś liczniejszy, obecnie skrajnie nielicznie lęgowy i bliski wymarcia (w latach 2013–2018 jego liczebność szacowano na 2–5 par[10]). Niegdyś był uznawany za ptaka lęgowego niemal całej Polski, aktualnie gniazduje wyłącznie na wschodzie kraju, na przełomie XX i XXI wieku lęgi stwierdzano w Puszczy Białowieskiej, Sandomierskiej i Augustowskiej, na Bagnach Biebrzańskich, Lubelszczyźnie[11] i prawdopodobnie w Bieszczadach[12]. Obecnie (2020) jedynym pewnym miejscem występowania jest Puszcza Solska na Lubelszczyźnie, choć ptak ten w sezonie lęgowym bywa regularnie obserwowany na wschodzie kraju i pojedyncze pary mogą gdzieś jeszcze gniazdować[12]. Przelotem może być spotykany w całym kraju. W Europie Środkowej jego zasięg ogranicza się właściwie tylko do wschodniej Polski, a poza tym do Słowacji i Węgier.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Wymiary średnie
[edytuj | edytuj kod]- Długość ciała 62–67 cm[13]
- Rozpiętość skrzydeł 170–185 cm[14][13]
- Masa ciała: samce 1,2–2 kg, samice 1,3–2,3 kg[8]
Wygląd
[edytuj | edytuj kod]Brak dymorfizmu płciowego, choć samica nieco większa od samca. Grzbiet brązowo-brunatny, spód jasny, niemal biały z drobnymi plamkami układającymi się w brunatne, poprzeczne pręgi. Brak ciemnych plam nadgarstkowych na spodzie skrzydła, co odróżnia go m.in. od rybołowa. Głowa i szyja może być ciemniejsza i odcinać się od jasnej piersi i brzucha. Duże żółte oczy są skierowane ku przodowi, głowa duża, okrągła, podobna do sowiej. Dziób niebiesko-czarny z sinoszarą woskówką. Wąski i równo ścięty ogon, na którym widać cztery ciemne pręgi. Młodociane mają jaśniejszy grzbiet[15].
Podgatunek C. g. sacerdotis jest nieco mniejszy i bardziej blado ubarwiony od podgatunku nominatywnego[9].
Biotop
[edytuj | edytuj kod]Rozległe, wilgotne lasy, głównie stare kompleksy sosnowe (też torfowiska, mszary i olsy), w otoczeniu których znajdują się otwarte tereny podmokłe (bagna i mokradła), gdzie poluje. Zasiedla głównie cieplejsze rejony, co wynika z diety złożonej ze zwierząt zmiennocieplnych, których liczebność jest ograniczającym czynnikiem dla populacji gadożera.
Okres lęgowy
[edytuj | edytuj kod]Gniazdo
[edytuj | edytuj kod]To luźna konstrukcja, na wysokim drzewie w jego szczytowej części, w sporej odległości od pnia. Gniazdo jest dobrze ukryte wśród gałęzi, choć nie osiąga dużych rozmiarów. Zbudowane z niewielkich patyków. Gadożery są silnie terytorialne w czasie wyprowadzanie lęgów. Para może wykorzystywać gniazdo przez wiele lat[16].
Jaja
[edytuj | edytuj kod]
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając pod koniec kwietnia lub w maju jedno białe jajo (czasem dwa). Długość jaja to około 70 mm[14]. Niewielka liczba jaj w zniesieniu wynika z wąskiej specjalizacji pokarmowej, bo u innych ptaków drapieżnych samice znoszą zwykle 3–4 jaja. Większa liczba młodych sprawiałaby większe problemy ze zdobyciem wystarczającej ilości pokarmu. Z drugiej strony jajo jest duże i ciężkie, waży ok. 150 g.
- Gadożer to ptak monogamiczny, w pary łączy się tylko na okres lęgów.
Wysiadywanie i dorastanie
[edytuj | edytuj kod]Jajo wysiadywane jest przez okres około 35–45 dni[14] przez obydwoje rodziców. Gdy rodzice przynoszą ofiarę (początkowo głównie samiec) młodym, składają ją w zagłębienia gniazda. Matka mniejszym pisklętom może rozrywać pokarm na kawałki. Starsze potomstwo robi to samemu, a czasem stara się wyrywać żyjące gady czy płazy z dzioba rodzica. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo dopiero po około 60–80 dniach[14], kiedy to rodzice przestają je karmić. Młode mogą być w gnieździe nawet jeszcze we wrześniu, co nie jest typowe u innych drapieżnych. Do lęgów przystępują w 3–4 roku życia.
Pożywienie
[edytuj | edytuj kod]Niemal wyłącznie płazy i gady, w tym jaszczurki. Poluje również na węże dochodzące do 2 metrów długości[17], np. w Polsce głównie żmije zygzakowate i zaskrońce, choć nie zwraca uwagi na ich jadowitość. Chroni się przed ich jadem jedynie za pomocą gęstego upierzenia skrzydeł (razy węża kierowane są na niewrażliwe pióra), choć dzięki swym sprawnym unikom i umiejętnemu łapaniu (łamiąc kręgosłup) nie jest zwykle kąsany. Same łapy gadożera są pokryte grubą i twardą łuską rogową, co jest dodatkowym zabezpieczeniem, którego nie mają inne ptaki drapieżne. Charakterystycznym dostosowaniem są też krótkie szpony. Uzupełnienie diety mogą stanowić ssaki, ptaki i owady.
Dieta jest więc bardziej wyspecjalizowana niż w przypadku np. kani rudej, co ogranicza jednocześnie jego występowanie i jest dość rzadkim zawężeniem preferencji pokarmowych u ptaków drapieżnych. W czasie polowania pomaga mu duża zręczność w walce z ofiarą. Zwykle węża zabija uderzając go w głowę i wbijając swe szpony w jego ciało. Gady połyka zazwyczaj w całości. Powoduje to osobliwy widok i proces u odpoczywającego osobnika, któremu powiodło się polowanie. Z dzioba gadożera może wystawać wtedy część ofiary np. ogon jaszczurki lub węża, podczas gdy ich głowa jest już trawiona w żołądku. Zdobycz zwisa też z dzioba tego drapieżnika, gdy przynosi swą zdobycz młodym. Do polowania zabiera się później niż inne ptaki, a nawet gdy te wracają już na odpoczynek. Wylatuje na łowy wczesnym popołudniem, bo w tej najcieplejszej porze dnia największą aktywność wykazują zmiennocieplne gady i płazy. W czasie zawisającego lotu, podobnego do myszołowów, gdy wypatruje swych ofiar, opuszcza nogi. Może oddalać się nawet do 20 km od gniazda.
Status i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje gadożera za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 2006 roku. Liczebność światowej populacji szacuje się (2015) na około 100–200 tysięcy dorosłych osobników, z czego Europę zamieszkuje 35 100 – 41 800 dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za stabilny[5].
Wymieniony w I załączniku Dyrektywy ptasiej, który wyszczególnia gatunki objęte szczególnymi środkami ochronnymi, obejmującymi także ich siedliska[18].
W Polskiej czerwonej księdze zwierząt z 2001 roku uznany za krytycznie zagrożony (CR – critically endangered)[19], tę samą kategorią otrzymał na Czerwonej liście ptaków Polski z 2020 roku[12]. W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd gadożerów obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1 marca do 30 września) – w promieniu do 500 m od gniazda[20].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Circaetus gallicus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c Short-toed Snake-eagle (Circaetus gallicus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-17)]. (ang.).
- ↑ Jiří Mlíkovský. Nomenclatural and taxonomic status of birds (Aves) collected during the Gmelin Expedition to the Caspian Sea in 1768-1774. „Journal of the National Museum (Prague), Natural History Series”. 180 (7), s. 81–121, 2011. (ang.).
- ↑ D. Lepage: Short-toed Snake-Eagle (Circaetus gallicus). [w:] Avibase - Światowa baza danych ptaków [on-line]. [dostęp 2021-05-25]. (ang.).
- ↑ a b BirdLife International, Circaetus gallicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2020-2 [dostęp 2020-08-14] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Circaetini Sundevall, 1836 (wersja: 2020-09-23). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-25].
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-08-14]. (ang.).
- ↑ a b Orta, J., Kirwan, G.M. & Garcia, E.F.J.: Short-toed Snake-eagle (Circaetus gallicus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-26)].
- ↑ a b Nathaniel S.R. Ng, Les Christidis, Jerry Olsen, Janette Norman, Frank E. Rheindt. A new subspecies of Short-toed Snake-eagle from Wallacea determined from morphological and DNA comparison. „Zootaxa”. 4358 (2), s. 365, 2017. DOI: 10.11646/zootaxa.4358.2.9. (ang.).
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 213. ISBN 83-919626-1-X.
- ↑ a b c Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ a b P. Sterry, A. Cleave, A. Clements, P. Goodfellow: Ptaki Europy: przewodnik ilustrowany. Warszawa: Horyzont, 2002, s. 98–99. ISBN 83-7311-341-X.
- ↑ a b c d Frieder Sauer: Ptaki lądowe. Świat Książki, seria: Leksykon przyrodniczy. ISBN 83-7129-193-0.
- ↑ Peter Hayman, Rob Hume, Rozpoznawanie ptaków, Muza, 2006, ISBN 83-7319-967-5.
- ↑ Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.
- ↑ E. Keller, prof. dr. J. H. Reichholf, G. Steinbach i inni: Leksykon zwierząt: Ptaki. Cz. 1. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 125. ISBN 83-7227-891-1.
- ↑ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (wersja ujednolicona)
- ↑ Czerwona księga kręgowców. [w:] Śląskie. przyroda! – Portal Przyrodniczy Województwa Śląskiego [on-line]. 2002. [dostęp 2020-08-14].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Robert Jacek Dzwonkowski: Przyroda Polska. Warszawa: Mozaika, 2004. ISBN 83-89200-84-8.
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
- Tajemnice zwierząt: Ptaki drapieżne Europy. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1991. ISBN 83-7023-149-7.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Circaetus gallicus (Gadożer). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 222–225. ISBN 83-86564-43-1.