Jasnota gajowiec
![]() | |||
Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
jasnota gajowiec | ||
Nazwa systematyczna | |||
Lamium galeobdolon (L.) L. Amoen. Acad. 4: 485 (1759)[3] | |||
Synonimy | |||
|


Jasnota gajowiec[4], gajowiec żółty[5], rzadziej zwany też ziejcem[6] (Lamium galeobdolon (L.) L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jasnotowatych. W zależności od ujęcia systematycznego zaliczany jest do rodzaju jasnota Lamium lub wyodrębniany jest do osobnego rodzaju gajowiec Lamiastrum lub Galeobdolon. Występuje w lasach liściastych w Europie i Azji. W Polsce jest rośliną szeroko rozpowszechnioną.
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Występuje w Europie i Azji. Północna granica jego zasięgu biegnie przez środek Anglii, północną Szwecję, Estonię, wschodnia przez Ural, środkową Rosję i Kaukaz, południowa przez środek Hiszpanii i dalej wzdłuż Morza Śródziemnego[7]. Na wschodzie sięga po zachodnią Syberię i Iran[3].
W Polsce występuje pospolicie na całym niżu i w górach[8].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Roślina zielna z gałęzistym kłączem i płożącymi się rozłogami, z łodygami kwiatonośnymi wzniesionymi lub podnoszącymi się[9], osiągającymi zwykle do 45 cm wysokości[10], oraz z płonnymi łodygami ścielącymi się po powierzchni i zakorzeniającymi się w węzłach[9]. Łodygi są czterokanciaste, słabo owłosione[11].
- Liście
- Naprzeciwległe, długoogonkowe, ale wyższe liście niemal siedzące[11]. Blaszki sercowatojajowate, zaostrzone, grubo i nierówno piłkowane, krótko owłosione. Z górnej strony ciemnozielone, często z białymi plamami[9].
- Kwiaty
- Grzbieciste, wyrastają zwykle po 6 (rzadziej do 10) w nibyokółkach w kątach górnych liści[9][11]. Kielich ma lancetowate ząbki, żółtego koloru. Korona z prawie prostą rurką, zrosłopłatkowa, wyraźnie dwuwargowa. Dolna warga ma trzy wyraźne klapki i wewnątrz brunatną plamę, górna warga ma długie włoski. Pręciki dwusilne[11], z żółtymi i nagimi pylnikami dojrzewają równocześnie ze słupkiem. Przy podstawie zalążni znajduje się pierścieniowaty miodnik[11].
- Owoce
- Z każdego kwiatu powstają cztery ucięte na szczycie, czarne rozłupki[9], otoczone trwałym kielichem.
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Bylina, chamefit niezdrewniały. Kwitnie od kwietnia do czerwca[10]. Tylko duże gatunki trzmieli, o długim aparacie gębowym mogą się do niego dostać, przy okazji dokonując zapylenia krzyżowego. Mniejsze trzmiele i pszczoły, aby dostać się do nektaru, nadgryzają rurkę korony[7], nie dokonując przy tym zapylenia. Nasiona rozsiewane są przez wiatr i wabione przez elajosom mrówki (myrmekochoria)[9].
Wymaga gleb żyznych i nieco wilgotnych[9], tworzących się zwykle na słabo zakwaszonych glinach lub na piaskach gliniastych[11]. Rośnie w lasach liściastych i zaroślach[9][10]. W górach występuje aż po piętro kosodrzewiny[11]. Gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia[12].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Pozycja systematyczna
[edytuj | edytuj kod]Nazwa Galeobdolon zaproponowana została dla rodzaju obejmującego gajowca żółtego po raz pierwszy przez Johanna Jakoba Dilleniusa w 1719, tj. należy ona do tzw. nomenklatury przedlinneuszowskiej – nie powinna być uznawana jako ważna zgodnie z międzynarodowym kodeksem nomenklatury botanicznej. Po publikacji przez Karola Linneusza Species Plantarum (1753) oficjalna nazwa dla rodzaju – Lamiastrum Heister ex Fabricius opublikowana została w 1759. Zważywszy na chronologię wydarzeń nazwa Galeobdolon należy do zbędnych (nomen superfluum), a Lamiastrum powinno być nazwą ważną. W praktyce obie nazwy są często stosowane przez różnych autorów kwalifikujących gatunek gajowca żółtego w samodzielnym, odrębnym rodzaju. Alternatywą do takiego ujęcia systematycznego jest włączanie tego gatunku do rodzaju jasnota Lamium[13].
Argumenty za wydzieleniem gatunku w osobnym rodzaju dotyczą głównie istotnych różnic morfologicznych między Lamiastrum/Galeobdolon a rodzajem Lamium. Należą do nich: żółty kolor korony gajowca, podczas gdy jasnoty (w wąskim ujęciu) mają korony białe, różowe lub fioletowe; dolna warga korony składa się z trzech podobnych wielkością łatek u gajowca i dużej łatki środkowej oraz małych lub całkiem zredukowanych łatek bocznych u jasnoty; łatki korony gajowca są podługowate do trójkątnych, podczas gdy u jasnot łatka środkowa jest sercowata lub szerokojajowata. Znaczenie różnic morfologicznych między tymi dwoma rodzajami wzmacnia to, że są one istotniejsze od różnic diagnostycznych między wschodnioazjatyckim rodzajem Matsumurella a gajowcem, sprowadzających się do kształtu łatek bocznych korony (zaokrąglonych u gajowca i zaostrzonych u Matsumurella)[13].
Analizy molekularne zarówno nad plastydowym DNA, jak i DNA jądrowym, wskazują jednak na bardzo bliskie pokrewieństwo Lamiastrum/Galeobdolon i Lamium i ich autorzy skłaniają się w efekcie do łączenia ich jako jeden rodzaj Lamium. Bliskie pokrewieństwo nie oznacza jednak zagnieżdżenia Lamiastrum/Galeobdolon w obrębie kladu Lamium (co rozstrzygałoby definitywnie problem) – gajowiec zajmuje pozycję bliską, ale siostrzaną względem Lamium. Autorzy i bazy taksonomiczne kładące nacisk na wnioski z badań molekularnych w efekcie zaliczają gajowca do rodzaju Lamium[13][14][3], a autorzy preferujący ujęcia tradycyjne raczej wyróżniają go jako osobny rodzaj (Lamiastrum[10] lub Galeobdolon[5]).
Zmienność
[edytuj | edytuj kod]W obrębie gatunku wyróżniane są cztery podgatunki[3][13], które bywają też podnoszone do rangi odrębnych gatunków[15]. Badania molekularnie nie uzasadniają nadawania tym taksonom rangi gatunkowej – są bardzo blisko spokrewnione[13].
- Lamium galeobdolon subsp. galeobdolon – kwiaty zebrane po 2–8 w nibyokółkach, środkowe podsadki szerokosercowate i głęboko karbowane. Liście łodygowe przeważnie plamiste, łodygi kwiatowe wyraźnie kanciaste, owłosione tylko u nasady na kantach. Wysokość 15–40 cm. W Polsce pospolity[10].
- Lamium galeobdolon subsp. argentatum (Smejkal) J.Duvign. – w Polsce uprawiany jako roślina okrywowa zwłaszcza na cmentarzach[15].
- Lamium galeobdolon subsp. flavidum (F.Herm.) Á.Löve & D.Löve
- Lamium galeobdolon subsp. montanum (Pers.) Hayek – kwiaty zebrane po 9–20 w nibyokółkach, środkowe podsadki wąskolancetowate i ząbkowane. Pędy gęsto owłosione i w nasadzie słabo kanciaste, zimą usychające. Wysokość 30–80 cm. Takson w Polsce rzadki[10].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Rośliny tego gatunku są uprawiane jako ozdobne, szczególnie jako okrywowe, nadają się też na rabaty. Najlepiej rosną w półcieniu pod drzewami, na żyznej i próchnicznej glebie. Tworzą zwarte kobierce, są ekspansywne, za pomocą kłączy i rozłogów rozrastają się i mogą zagłuszać inne rośliny, dlatego też najlepiej jest oddzielać ten gatunek od innych roślin obrzeżami wkopanymi w ziemię[4]. W uprawie istnieje wiele kultywarów, np. 'Florentinum' o liściach ze srebrzystymi plamami, 'Hermann’s Pride' o wąskich liściach ze srebrnymi smugami i plamami[4]. Rośliny te rozmnaża się łatwo poprzez podział kłącza, można też przez wysiew nasion wprost do gruntu (wczesną wiosną).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
- ↑ a b c d e Lamium galeobdolon (L.) L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-12].
- ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 85, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ Janina Szaferowa: Poznaj 100 roślin. Klucz do oznaczania stu gatunków roślin kwiatowych dzikich i hodowlanych. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1970, s. 54.
- ↑ a b Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
- ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Adam Zając, Maria Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 296, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
- ↑ a b c d e f g h Jakub Mowszowicz, Flora wiosenna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1979, s. 107, ISBN 83-02-00322-0 .
- ↑ a b c d e f Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 392. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ a b c d e f g Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1965, s. 88.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ a b c d e Katarzyna Krawczyk, Tadeusz Korniak, Jakub Sawicki. Taxonomic status of Galeobdolon luteum Huds. (Lamiaceae) from classical taxonomy and phylogenetics perspectives. „Acta Biologica Cracoviensia Series Botanica”. 55/2, s. 18-28, 2013. DOI: 10.2478/abcsb-2013-0016.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-25].
- ↑ a b Czarna Aneta, Bednorz Leszek: Lamium subg. Galeobdolon (Lamiaceae) w Polsce – nowe cechy taksonomiczne. W: Planta in vivo, in vitro et in silico. Szczepkowski A., Obidziński A. (red.). Warszawa: LV Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 2010.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- African Plant Database ID: 165301
- EoL: 487145
- EUNIS: 174667
- FloraWeb: 22337
- GBIF: 2927324
- iNaturalist: 204339
- IPNI: 60452701-2
- ITIS: 515591
- NCBI: 53161
- Plant Finder: 263871
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-107452
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:60452701-2
- Tela Botanica: 37494
- IRMNG: 10515062
- CoL: 6NVWR