Krym

Krym na tle Ukrainy

Mapa Półwyspu Krymskiego

Krym, Półwysep Krymski (ukr. Крим, ros. Крым, krymskotatarski Qırım, Къырым) – półwysep w północnej części Morza Czarnego, zwany w starożytności Chersonezem Taurydzkim bądź Taurydą, połączony jest z lądem tylko wąskim Przesmykiem Perekopskim, pomiędzy Morzem Czarnym i Azowskim, a od Rosji oddzielony Cieśniną Kerczeńską. Powierzchnia ponad 27 000 km².

Krym de iure należy do Ukrainy, de facto zaś w 2014 Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu ogłosiła deklarację niepodległości Autonomicznej Republiki Krymu, a następnie Republika Krymu została anektowana przez Rosję. Rada Najwyższa Ukrainy wprowadziła na Krymie prawo regulujące życie na terenach okupowanych. Deklaracja niepodległości Krymu i wynikające z niej akty nie zostały uznane przez władze Ukrainy i społeczność międzynarodową.

Przynależność polityczno-administracyjna

W 1954 został przekazany z Rosyjskiej FSRR do Ukraińskiej SRR – najpopularniejsza wersja głosi, że z okazji trzechsetnej rocznicy ugody perejasławskiej, która zjednoczyła (według przyjętej w Związku Radzieckim interpretacji historii) Ukrainę z Rosją. W dokumentach dotyczących przekazania Krymu nie ma jednak o tym żadnej informacji. Istnieją różne wersje tłumaczące ten krok – według jednej, Krym miał być osobistym darem Chruszczowa dla Ukrainy, co miało być „odkupieniem win” za jego działalność w tej republice w czasach stalinowskich. Inna sugeruje, że głównym powodem była gospodarka – nowi koloniści rosyjscy, przybyli na Krym po deportacji Tatarów, nie potrafili sobie poradzić w miejscowym klimacie. Według Chruszczowa potrzebni tam są ludzie, przywykli do ciepłego i suchego klimatu, tacy, którzy kochają sady i kukurydzę, a nie ziemniaki – czyli Ukraińcy. Warto zaznaczyć, że forma przekazania Krymu Ukraińskiej SRR naruszała prawo ZSRR i obu zainteresowanych republik. W skład radzieckiej Ukrainy nie wszedł Sewastopol, który funkcjonował jako miasto o specjalnym statusie i był podporządkowany rządowi i organom cywilno-wojskowym RFSRR.

Niemal cały obszar półwyspu wchodzi w skład Republiki Autonomicznej Krymu; ponadto znajduje się tu miasto wydzielone (na prawach jednostki administracyjnej pierwszego rzędu) Sewastopol, zaś północna część należącej do półwyspu krymskiego Mierzei Arabackiej przynależy do obwodu chersońskiego.

Parlament lokalny Krymu ogłosił zamiar przeprowadzenia 16 marca 2014 regionalnego referendum (nieuznawanego przez władze Ukrainy) w sprawie poszerzenia autonomii Krymu, jednak już 11 marca połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło deklarację niepodległości obu jednostek jako Republiki Krymu. W deklaracji powołano się wprost na przypadek Kosowa i wyrok z 22 lipca 2010, w którym Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości Kosowa nie narusza prawa międzynarodowego.

17 marca 2014 nieuznawane przez Ukrainę władze Autonomicznej Republiki Krymu ogłosiły Krym niepodległym państwem oraz zwróciły się do Rosji o przyjęcie w jej skład. Tego samego dnia prezydent Rosji Władimir Putin podpisał dekret o uznaniu Krymu za suwerenne i niepodległe państwo. 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją, a Republiką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopol o włączeniu ich do Rosji jako nowych podmiotów federacji. Umowa ta weszła w życie z dniem ratyfikacji, co nastąpiło 21 marca 2014 roku. Tego samego dnia dokonano odpowiednich zmian w Konstytucji Rosji dopisując do niej dwa nowe podmioty federacji – Republikę Krymu i miasto federalnego znaczenia Sewastopol, które włączono do nowo utworzonego Krymskiego Okręgu Federalnego. Zarówno deklaracja niepodległości Krymu, jak i następne akty nie zostały uznane przez władze Ukrainy i społeczność międzynarodową.

Geografia

Jaskółcze Gniazdo na południowym wybrzeżu Krymu

W części wschodniej, obok Cieśniny Kerczeńskiej, wznoszą się góry Jaiłu, otaczające cały brzeg południowy i ku północy rozdzielające się na kilka równoległych łańcuchów gór, pokrytych gęstym lasem. Na północy przechodzą w step, zajmujący większą część półwyspu. Najwyższym szczytem Gór Krymskich jest Roman-Kosz o wysokości 1545 m n.p.m., drugim szczytem – Czatyr-Dah (starożytne Mons Trapezus, 1527 m n.p.m.).

Na południu Krymu znajduje się dużo malowniczych miejscowości, warowni, ruin starożytnych gmachów, klasztorów, meczetów tatarskich, pięknych ogrodów i gajów oliwnych, natomiast w części północnej Krymu się ich prawie nie spotyka. Klimat łagodny umożliwia rozwój roślinności o charakterze podzwrotnikowym. Doliny, poprzecinane strumieniami i zatokami, są żyzne i urodzajne.

Krym dzieli się na trzy rejony:

• Krym Górski – obejmujący południową część półwyspu;
• Krym Stepowy – obejmujący równinną część północną;
• Półwysep Kerczeński – we wschodniej części.

Z ogólnej liczby 1657 rzek na Krymie tylko 150 ma ponad 10 km długości^{[potrzebne źródło]}. Najdłuższą jest Sałhir (232 km), a w dalszej kolejności Alma (84 km), Kacza (69 km), Belbek (63 km), Bułhanak (52 km) i Czorna (41 km). Większość rzek jest okresowa – wysychają latem, nie dopływając do morza, a woda pojawia się w nich dopiero na przełomie lutego i marca.

W tym okresie zwiększają aktywność także znane wodospady krymskie. Najwyższy z nich, Uczan-Su (z tat. „padająca woda”), ma 98,5 m wysokości, ale latem prawie zanika. Natomiast największy wodospad Krymu, Dżur-Dżur, który ma 15 m wysokości, jest aktywny cały rok.

Ludność

Zarys historyczny

W pierwszym ćwierćwieczu XVIII wieku ludność Krymu (jeszcze należał w większości do Chanatu Krymskiego, a pewne części do Turcji) stanowiła ok. 467 tys. (95,1% Tatarzy krymscy, 2,6% Grecy, 2,1% Ormianie, 0,2% Krymczacy i Karaimi). To była największa liczba mieszkańców Krymu przed podbojem rosyjskim, bo po wojnie rosyjsko-tureckiej 1768-1774 ludność zmniejszyła się do 454,7 tys., ale później cała ludność chrześcijańska (Grecy i Ormianie, łącznie 31 tys.) wyemigrowała do Rosji, tworząc kolonie greckie na północ od Morza Azowskiego (okolice Mariupolu) oraz kolonię ormiańską Nor-Nachiczewan w pobliżu Rostowa nad Donem (obecnie miasnikowski rejon podmiejski obwodu rostowskiego, ormiańskie miasto Nachiczewan w 1928 przyłączono do Rostowa).

Przed wcieleniem do Imperium Rosyjskiego i w pierwszych latach po aneksji, z Krymu do Imperium Osmańskiego wyjechała większość ludności tatarskiej (w tym ok. 200 tys. osiedlono w Rumelii na terenie obecnej Bułgarii południowej). Do 1785 ludność Krymu spadła do 46,5 tys. płci męskiej (w tym Tatarzy krymscy 84,1%, czyli 39,1 tys.). Ludności greckiej i ormiańskiej wcześniej osiedlonej w Rosji zabroniono powrotu na Krym, ale przesiedleńcom z Turcji czasem darowano ziemie na Krymie (Grekom w Bałakławie).

Po wojnie rosyjsko-tureckiej 1787-1791 nasilił się napływ ludności z Rosji. Tak w 1793 ludność Krymu stanowiła 128 tys. (w tym Tatarzy krymscy 87,8%, Grecy 2%, Romowie 2,6%, Ormianie 0,6%, Żydzi 1,2%, jak też Rosjanie 5% i Rusini 0,7%), w 1835 na Krymie mieszkało już 279,4 tys. (w tym Tatarzy krymscy 83,5%, Rosjanie 4,4%, Rusini 3,1%, Romowie 2,4%, Grecy 2%, Ormianie 1,5%, Karaimi 1,1%, Żydzi 0,9%, Niemcy 0,7%, Bułgarzy 0,4%).

Kilka lat przed wojną krymską (w 1850) ludność Krymu wzrosła do 343,5 tys. (w tym 77,8% Tatarzy krymscy, 7% Rusini, 6,6% Rosjanie, 2% Grecy, 1,9% Romowie, 1,3% Karaimi, 1% Ormianie, 1% Niemcy, 0,9% Żydzi, 0,5% Bułgarzy). W czasie wojny krymskiej część Tatarów aktywnie uczestniczyła w wojnie przeciw Rosji i po wojnie wyemigrowała wraz z rodzinami do Turcji (ok. 18,5 tys.). Władze rosyjskie w czasie wojny dokonały wysiedlenia znacznej części Tatarów ze strefy nadmorskiej Krymu w głąb terenu. Ludność Krymu zmalała do 331,3 tys. w 1858 (73% Tatarzy krymscy, 12,6% Rosjanie, 4% Rusini, 2,4% Grecy, 2% Romowie, 1,8% Żydzi, 1,5% Niemcy, 1,3% Ormianie, 0,8% Karaimi, 0,6% Bułgarzy).

Drugi exodus Tatarów z Krymu miał miejsce na początku lat 60. XIX wieku.

Tatarzy krymscy tracili stopniowo swoje ziemie. Na początku XIX w. w posiadaniu Tatarów pozostawało 30% gruntów ornych, lecz w połowie XIX w. ich obszar zmniejszył się dwukrotnie, przy tym ludność tatarska wzrosła z 140 do 240 tys., to spowodowało, że 52% chłopów tatarskich nie posiadało ziemi. Dążenie do wolności i ziemi, jak też propaganda islamska, spotęgowane przez działania władz rosyjskich (zabroniono powrotu do domów ludności wysiedlonej w czasie wojny), spowodowały masowe odejście ludności tatarskiej do Imperium Osmańskiego. Ogólny ubytek ludności Krymu w 1860 wyniósł 117 tys. – z 306 tys. do 189 tys. osób. W latach 1861-1862 wyjechało jeszcze 15 tys. Tatarów. Przesiedleńców ulokowano głównie na terenie Dobrudży południowej (w obecnej Bułgarii). Razem z Tatarami wyjechali też Nogajowie z Kubania. Emigrantów wywożono drogą morską, przy tym ok. 60 tys. zginęło w morzu z wyczerpania, chorób i z powodu zatonięcia statków. Mimo bardzo trudnych warunków w miejscu osiedlenia tylko bardzo mała część emigrantów wyraziła chęć powrotu na Krym, ale władze rosyjskie nie sprzyjały temu.

W wyniku emigracji całkowicie opustoszało 278 osiedli w pow. perekopskim, 20 w pow. symferopolskim i jałtańskim, oraz 196 w pow. eupatoryjskim. Znaczne połacie ziemi opustoszały i jej cena spadła 7-krotnie. Do prac polowych używano wojska. W 1864 ludność Krymu wynosiła 198,7 tys. (w tym 50,3% Tatarzy krymscy, 28,5% Rosjanie i Ukraińcy, 6,5% Grecy, 5,3% Żydzi, 2,9% Ormianie, 2,7% Niemcy, 1,7% Karaimi, 1,6% Bułgarzy). To był ostatni moment, kiedy Tatarzy Krymscy stanowili większość na Krymie.

Pierwszy spis powszechny Rosji 1897 odnotował gwałtowny wzrost ludności Krymu (w wyniku przyrostu naturalnego, ale głównie napływu) do 546,7 tys. (w tym Tatarzy krymscy 35,7%, Rosjanie 33,1%, Ukraińcy 11,8%, Niemcy 5,8%, Żydzi 4,4%, Grecy 3,1%, Ormianie 1,5%, Bułgarzy 1,3%, Polacy 1,2%, Turcy 0,3%). Osadnicy niemieccy stanowili aż 23% ludności pow. perekopskiego, 12% pow. eupatoryjskiego i 4% pow. symferopolskiego. Bułgarzy mieszkali głównie w pow. teodozyjskim, gdzie stanowili 5% ludności. W pow. perekopskim pojawili się osadnicy czescy i estońscy. W ujezdach kontynentalnych guberni taurydzkiej (berdiański, melitopolski, dnieprowski) dominowali Ukraińcy, przed Rosjanami. W ujezdach Krymu (symferopolski, eupatoryjski, jałtański, teodozyjski) dominowali Tatarzy przed Rosjanami, w ujeździe perekopskim u nasady półwyspu istniała równowaga czterech narodowości (Tatarzy, Rosjanie, Ukraińcy, Niemcy), w gradonaczalstwach (miastach wydzielonych) Sewastopol i Kercz-Jenikale zdecydowaną większość stanowili Rosjanie, którzy dominowali również w miastach guberni.

W 1902-1903 ruszyła nowa fala uchodźstwa ludności tatarskiej do Turcji. Jak i dawniej przyczyny były natury gospodarczej (odsetek gospodarstw tatarskich nieposiadających własnej ziemi sięgnął 64%). Do Turcji zdążyło wyjechać 13 tys. osób narodowości tatarskiej, ale władze rosyjskie zabroniły dalszego wydawania paszportów, by zapobiec masowej ucieczce Tatarów.

Po rewolucji październikowej i ostatecznym zajęciu pod koniec 1920 r. Krymu przez Armię Czerwoną w finale wojny domowej w Rosji doszło do masowych mordów dokonywanych przez komunistów, które w części objęły także ludność krymskotatarską, zwłaszcza działaczy niepodległościowych.

Następnie od XI 1921 do czerwca 1922 Krym dotknęła klęska głodu, w dużym stopniu sprokurowana przez politykę władz bolszewickich, jako część szerszej klęski głodu obejmującej znaczną część Ukrainy i część Rosji. Na terenie Krymu zmarło z głodu około 100 tys. osób, 50 tys. ludzi opuściło półwysep szukając pożywienia, co łącznie oznaczało ubytek 21% mieszkańców tego rejonu. Klęska ta dotknęła wszystkie grupy etniczne, ale największe straty były w rejonach ze szczególnie liczną ludnością krymskotatarską.

W okresie 1929-30 miała miejsce kolektywizacja, połączona z rozprawieniem się z duchowieństwem muzułmańskim oraz z rusyfikacją kultury krymskotatarskiej (m.in. narzucenie cyrylicy językowi krymskotatarskiemu), zaś w latach 1931-1933 kolejna, wywołana kolektywizacją, śmiertelna klęska głodowa. W okresie wielkiego terroru w latach 1937-1938 NKWD przeprowadziła dużą akcję przeciwko dotychczasowej elicie komunistów m.in. krymskotatarskich, a także inteligencji krymskotatarskiej. W sumie wydarzenia te, po 1922, doprowadziły do śmierci kolejnych 40 tys. Tatarów krymskich.

W czasie II wojny światowej, po zajęciu Krymu przez Armię Czerwoną w maju 1944, Józef Stalin, pod pretekstem, że w czasie okupacji ludność krymskotatarska kolaborowała z niemieckimi najeźdźcami, zadecydował o wysiedleniu wszystkich Tatarów krymskich z Krymu do sowieckich republik Azji Środkowej (przede wszystkim Uzbeckiej SRR). Formalną decyzję w tej sprawie podjął 11 maja 1944 Państwowy Komitet Obrony ZSRR, decyzja była sygnowana przez Stalina. Główną akcję deportacyjną przeprowadziło NKWD w dniach 18-20 maja 1944. W czasie akcji wysiedlono z Krymu około 200 tysięcy Tatarów krymskich. W miejsce wysiedleńców przybyli osadnicy rosyjscy.

Ludność Krymu 1795-2001

Ludność Krymu	1795	1816	1835	1850	1858	1864	1897	1917	1920	1926	1934	1937	1939	1959	1979	1989	2001
Ogólnie, w tys.	467	454,7	156,4	212,6	279,4	343,5	331,3	198,7	546,7	749,8	718,9	713,8	832	996,8	1 123,8	1 201,5	2 135,9
Tatarzy krymscy, %	87,6	85,9	83,5	77,8	73	50,3	35,6	28,7	26	25,1	23,8	20,7	19,4	–	0,7	1,6	12,1
Rosjanie, %	4,3	4,8	4,4	6,6	12,6	28,5	33,1	41,2	44,1	42,2	44	47,7	49,6	71,4	68,4	67,1	58,3
Ukraińcy, %	1,3	3,7	3,1	7	4	–	11,8	8,6	7,4	10,9	10,9	12,9	13,7	22,3	25,6	25,8	24,3

Stan obecny

Obecnie Krym zamieszkuje około 2,4 mln ludzi. Większość ludności (60,40%) stanowią Rosjanie. Oprócz nich żyją tu Ukraińcy (24,01%) i Tatarzy krymscy (10,21%). Ci ostatni stanowili ok. 20% ludności półwyspu do 18 maja 1944 roku, tj. do czasu, gdy w ramach stalinowskich represji za kolaborację (często domniemaną) z Niemcami zostali wysiedleni i zesłani do Azji Środkowej. Obecnie część tatarskich wysiedleńców i ich potomków powraca na Krym (m.in. z Uzbekistanu), gdzie jednak napotykają liczne problemy natury ekonomicznej i formalno-prawnej, np. utrudnienia w uzyskaniu prawa pobytu i obywatelstwa. Dawniej na Krymie żyła również spora społeczność karaimska, której śladami są ogromne karaimskie nekropole, m.in. pod skalnym miastami Czufut Kale i Mangup. Jednak obecnie Krym zamieszkuje zaledwie kilkuset Karaimów, z tego nieco ponad 300 w Teodozji. Sytuacja mniejszości Tatarskiej uległa gwałtownemu pogorszeniu po aneksji Krymu. Stali się grupą dyskryminowaną i represjonowaną

Najbardziej rozpowszechnionym na Krymie jest język rosyjski – 79,1% ludności zadeklarowało go jako język ojczysty, natomiast język ukraiński zadeklarowało 9,6% (2,5 razy mniej niż odsetek ludności ukraińskiej, bo większość Ukraińców używa rosyjskiego), język krymskotatarski zadeklarowało też 9,6% ludności Krymu.

Miasta

Mapa Krymu z zaznaczonymi większymi miastami

Główne miasta półwyspu to: Symferopol, Sewastopol, Bachczysaraj (dawniej druga po Eski Krym (Starym Krymie) stolica Chanatu krymskiego), Eupatoria, Bałakława, Jałta, Sudak, Kaffa (Teodozja) i Kercz (z twierdzą Jenikale).

miejscowość	nazwa rosyjska	nazwa ukraińska	nazwa krymskotatarska	uwagi
Symferopol	Симферополь	Сімферополь	Aqmescit
Sewastopol	Севастополь	Севастополь	Aqyar
Bachczysaraj	Бахчисарай	Бахчисарай	Bağçasaray
Eupatoria	Евпатория	Євпаторія	Kezlev	pol. Kozłów
Jałta	Ялта	Ялта	Yalta
Sudak	Судак	Судак	Sudaq
Teodozja	Феодосия	Феодосія	Kefe
Kercz	Керчь	Керч	Keriç
Armiańsk	Армянск	Армянськ	Ermeni Bazar
Ałupka	Алупка	Алупка	Alupka
Ałuszta	Алушта	Алушта	Aluşta
Biłohirsk	Белогорск	Білогірськ	Qarasuvbazar
Dżankoj	Джанкой	Джанкой	Canköy
Krasnoperekopsk	Красноперекопск	Красноперекопськ	Krasnoperekopsk
Perekop	Перекоп	Перекоп	Or Qapı	pol. Przekop
Saki	Саки	Саки	Saq
Stary Krym	Старый Крым	Старий Крим	Eski Qırım

Historia

Starożytność

Kolonie greckie na Krymie ok. 450 r. p.n.e.

Krym i jego sąsiedzi w II wiek p.n.e.:
1) Neapol Scytyjski, 2) Pantikapajon, 3) Fanagoria, 4) Teodozja, 5) Kimmerikon, 6) Hermonassa, 7) Tanais, 8) Olbia, 9) Chersonez Taurydzki, S) Państwo Scytów, B) Królestwo Bosporańskie, J) Jazygowie, R) Roksolanie, Sr) Syrakowie, M) Meotowie, T) Taurowie

Pierwszymi znanymi z nazwy mieszkańcami półwyspu byli Taurowie (wywodzeni czasami z kultury Kemi-Oba), potem Kimerowie. W VII w. p.n.e. stepy czarnomorskie zaludnili Scytowie (pochodzenia irańskiego), tworząc potężne państwo, które przetrwało pomiędzy Dunajem i Donem do II w. p.n.e., a następnie po jego zniszczeniu w 331 r. p.n.e. przez jednego z wodzów Aleksandra Macedońskiego i najazdach Sarmatów, część Scytów stworzyła nowe państwo na Krymie.

W VII w. p.n.e. i VI w. p.n.e. pojawiają się miasta – kolonie i państwa greckie, m.in. Chersonez Taurydzki (w okolicach obecnego Sewastopola), Pantikapajon (dzisiejszy Kercz). W celu obrony przed koczownikami około 480 roku p.n.e. we wschodniej części Krymu wokół Pantikapajonu (Kerczu) tworzy się założone przez 30 miejscowości silne Królestwo Bosporańskie, w którym panowała kultura grecka i które w IV wieku p.n.e. opanowało handel na terenach władanych przez Scytów.
W południowej części Krymu mieszkali Taurowie, a północna część była opanowana przez Scytów, których stolicą był Neapol Scytyjski, będący ośrodkiem ich nowego państwa zorganizowanego w III wieku p.n.e. Scytowie zostali pokonani w II w. p.n.e. przez armię króla Pontu Farnakesa I. Ataki Scytów na greckie Chersonez, Pantikapajon i Teodozję spowodowały kolejną interwencję państwa Pontu, którego władca Mitrydates VI Eupator w 110 p.n.e. wysłał na Krym armię pod wodzą Diofantosa, która pobiła Scytów króla Palakosa i wspierających ich Taurów oraz zdobyła Neapol Scytyjski i Chabon. Ponowne starcia wybuchły w 108 r. p.n.e., jednak ponownie Scytowie zostali pokonani, co spowodowało zwiększenie znaczenia miast greckich i Pontu na Krymie. W 107 r. p.n.e. wybuchło powstanie scytyjskiego niewolnika Saumakosa, które stłumiły wojska Pontu. W połowie I wieku n.e. Scytowie oblegli znowu grecki Chersonez Taurydzki, któremu na odsiecz przyszły wojska rzymskie pod dowództwem namiestnika Mezji Dolnej Plaucjusza Sylwanusa, który odparł Scytów. W I w. p.n.e. Królestwo Bosporańskie podporządkowuje się Rzymowi. W ciągu I-II wieku n.e. dochodziło do zatargów zbrojnych Scytów z Królestwem Bosporańskim. W III wieku n.e. państwo Scytów krymskich najechali Goci, którzy zburzyli Neapol Scytyjski i inne miasta scytyjskie. Wydarzenie to było równoznaczne z upadkiem państwa scytyjskiego.
U schyłku IV w. n.e. stepowe obszary środkowego i północnego Krymu opanowali Hunowie wypierając resztki Taurów i Scytów. Hunowie jednak nie zdołali podbić ani Chersonezu, ani Bosporu. W VI w. n.e. w obu tych państwach greckich dominującą religią staje się chrześcijaństwo, które pojawiło się tu na przełomie III/IV w. i stopniowo zdobywało wpływy.

Średniowiecze

Kolonie Genui na Krymie oraz księstwo Teodoro przed 1475 r.

W VI w. n.e. aktywne działania polityczne i militarne Cesarstwa Bizantyjskiego doprowadzają do znacznego poszerzenia wpływów tego państwa na Krymie. Centrum posiadłości bizantyjskich stał się Chersonez Taurydzki na zachodnim wybrzeżu, gdzie na rozkaz Justyniana Wielkiego gruntownie odnowiono i poszerzono fortyfikacje, a Justyn II ustanowił siedzibę naczelnego wodza wojsk na Krymie. Justynian Wielki zajął Królestwo Bosporańskie (Bospor), a także cały południowy Krym między Bosporem a Chersonezem, gdzie kazał wznieść szereg twierdz. W latach 70. i 80. VI w. doszło do krótkiego najazdu plemion tureckich, które spustoszyły południowy Krym wraz ze stolicą Bosporu. Po wycofaniu się koczowników Bizancjum wzniosło kolejne twierdze górskie w południowym Krymie, m.in. Eski-Kermen i Czufut-Kale.
Pod koniec VII w. na Krym dotarli koczowniczy Chazarowie pochodzenia tureckiego, ustanawiając swoją władzę nad częścią tego regionu, przy czym wśród naukowców nie ma zgody co do zasięgu kaganatu chazarskiego na półwyspie.

W 695 do Chersonezu zesłano obalonego cesarza Justyniana II, który spiskując naraził się na próbę aresztowania przez władze miejskie. Justynian II zbiegł do Chazarów, później do Bułgarów i ostatecznie w 705 r. odzyskał tron. Po umocnieniu się na tronie, wysłał w 711 r. ekspedycję karną przeciwko miastom krymskim, które nie poparły go w czasie spisku. Doszło do rzezi ludności i patrycjatu Chersonezu, przygotowywano także egzekucje w innych miastach. Jednak grecka ludność Krymu weszła w sojusz z Chazarami i częścią wojsk ekspedycyjnych, wybrała na cesarza zesłanego na Krym Ormianina Bardanesa, który zdołał pokonać Justyniana II.

Pod koniec X w. wielki książę kijowski Włodzimierz I – pokonawszy Pieczyngów i Kumanów – rozszerzył granice swego państwa aż do Krymu. W 988 roku Włodzimierz przyjął w Chersonezie chrzest i pojął za żonę siostrę cesarza bizantyjskiego.

Około 1240 roku Krym opanowali Mongołowie i włączyli go do państwa Złota Orda. W 1427 roku Złota Orda rozpadła się, co doprowadziło do powstania Chanatu Krymskiego, na czele którego stanął Hadżi Girej. Do 1441 Krym należał do chanatu Kipczak.

W XIV wieku w południowo-zachodniej części Krymu powstało państwo Teodoro, którego grecka ludność wyznawała prawosławie. Po odbudowie ze zniszczeń po najeździe Tamerlana pod koniec XIV wieku Teodoro podjęło ekspansję, tocząc wojny z koloniami Genui, trwające w latach 1422-1424 i 1433-1441. W 1475 roku Krym został zaatakowany przez Turków, którzy w maju zdobyli genueńską Kaffę (Teodozję), a w grudniu skalne miasto Mangup, stolicę Księstwa Teodoro. Turcy podporządkowali sobie także Chanat Krymski. Wkrótce jednak półwysep rozkwitł ponownie, głównie dzięki koloniom genueńskim, z których najważniejszą była Kaffa.

Chanat Krymski

Po rozbiciu przez Tamerlana ordy Kipczackiej, założony został na Krymie na początku XV w. niepodległy Chanat Krymski. Pierwszym chanem był Edyga, potem godność chańska była dziedziczna w rodzie Girejów. Chanowie krymscy wkrótce doszli do wielkiej potęgi, najeżdżając Polskę i państwo moskiewskie. Chanowie krymscy od czasu zajęcia przez Turków południowego Krymu w 1475 byli wasalami sułtanów tureckich, którzy ustanowili w Kaffie tureckiego urzędnika sprawującego nadzór nad chanem. Największe natężenie najazdów Tatarów na Polskę przypadło na lata 1474-1534, a później na lata 1605-1633. Rozkwit Chanatu Krymskiego miał miejsce po 1637 roku, gdy pokonał Ordę Budziacką. Po przegranej przez Turcję wojnie z Rosją i podpisaniu Traktatu w Küczük Kajnardży w 1774 roku, ostatni chan Şahin Girej przyjął zwierzchnictwo Rosji, ale po aneksji Krymu przez Rosję w 1783 roku złożył urząd i wtedy cały Krym przeszedł pod władanie Rosji.

Panowanie rosyjskie

Po przyłączeniu Krymu do Rosji zmniejszała się populacja mieszkańców (w związku z masowym exodusem przytłaczającej większości ludności krymskotatarskiej i tureckiej na teren Imperium Tureckiego), rosła też bieda. Pod koniec XVIII w. liczba ludności Krymu nie wynosiła więcej niż 60 tysięcy osób (dla porównania: sama Kaffa liczyła w czasach rozkwitu przeszło 80 tysięcy). W XIX w. jednak znowu zaczęła się podnosić. W latach 1854–1855 Krym stał się polem walki między Rosją a mocarstwami sprzymierzonymi w wojnie krymskiej. Kolonizacja rosyjska szła opornie – nie udała się za czasów Katarzyny II, w związku z surowymi warunkami życia. W XIX wieku zaczęli osiedlać się na Krymie również Ukraińcy. W tym czasie Krym należał do guberni taurydzkiej.

Krymska Republika Ludowa, okupacja niemiecka, wojna domowa w Rosji, Krymska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka

Zjazd krymskotatarski, który odbył się w Symferopolu w dniach 1–2 października 1917, postanowił zwołać parlament tatarski – Kurułtaj, który zebrał się w grudniu, wybrał rząd i Dyrektoriat (kolektywna prezydentura) na czele z Czembejem i po przewrocie bolszewickim w Piotrogrodzie proklamował na Krymską Republikę Ludową. Tymczasem w Symferopolu 13 stycznia 1918 władzę opanowali rosyjscy bolszewicy, którzy jednak byli za słabi, by podporządkować sobie Tatarów. Ukraińska Centralna Rada w listopadzie 1917 przyłączyła 3 powiaty północne Krymu, wchodząc w konflikt z Rosjanami i Tatarami. URL formalnie przejęła 13 marca 1918 flotę wojenną i handlową Rosji na Morzu Czarnym i wysłała Dywizję Zaporoską płk. Petra Bołboczana celem opanowania Krymu. W walkach z bolszewikami Bołboczan dotarł 29 kwietnia 1918 pod Symferopol i tego samego dnia przyłączyli się do Ukraińskiej Republiki Ludowej marynarze floty w Sewastopolu.

W 1918 protektorat nad Krymską Republiką Ludową sprawowali Niemcy. Na stanowisku premiera rządu krymskiego zastąpili oni Dżafera Sejdahmeta, który reprezentował orientację proturecką, gen. Maciejem Sulkiewiczem. W październiku 1918 armia niemiecka wycofała się z Krymu. Ponieważ Niemcy zakazali tworzenia armii KRL po ich wycofaniu Krym zajęła Armia Ochotnicza gen. Antona Denikina. Pod koniec października, po ustąpieniu Sulkiewicza, utworzono rząd Solomona Kryma, mający poparcie dowódcy Armii Ochotniczej – Antona Denikina. Wówczas to władze Republiki Krymskiej za pośrednictwem ministra spraw zagranicznych Dżafara Sejdameta przebywającego wówczas w szwajcarskiej Lozannie zwróciła się do Ligi Narodów (za pośrednictwem polskiego przedstawiciela w Bernie) o udzielenie Polsce mandatu nad Krymem. Rząd Solomona Kryma działał do kwietnia 1919, kiedy to Krym zajęła na krótko Armia Czerwona, proklamując Socjalistyczną Radziecką Republikę Krymską, której komisarzem został Dmitrij Uljanow (brat Lenina). Był to koniec Krymskiej Republiki Ludowej.

W maju 1919 Armia Ochotnicza odzyskała swoje pozycje i wyparła bolszewików z Krymu. W kwietniu 1920 Anton Denikin zrzekł się dowództwa i wyjechał za granicę, a jego następcą został Piotr Wrangel, traktujący Krym jak podbite terytorium. Rządził on do listopada 1920. 12 listopada 1920 Armia Czerwona przerwała umocnienia na Przesmyku Perekopskim i rozpoczęła zajmowanie Krymu. Rozpoczęła się szybka ewakuacja rosyjskich oficerów, kupców i urzędników wraz z rodzinami drogą morską do Konstantynopola – w ciągu kilku dni wyjechało około 170 tysięcy ludzi. Rozpoczął się okres czerwonego terroru, którym kierował Bela Kun.

18 października 1921 bolszewicy powołali Krymską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką w składzie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

W czasie II wojny światowej półwysep w okresie od 21 września 1941 do 4 lipca 1942 zajęły wojska niemieckie pod dowództwem Ericha von Mansteina oraz rumuńskie dowodzone przez Nicolae Ciperci. Jako ostatni po długim oblężeniu zdobyty został Sewastopol.

Deportacja Tatarów krymskich 1944

W konsekwencji operacji krymskiej, w maju 1944 roku Krym zdobyła Armia Czerwona. Władze radzieckie pod pretekstem, że w czasie okupacji ludność krymskotatarska kolaborowała z najeźdźcami, zadecydowały o wysiedleniu wszystkich Tatarów krymskich z Krymu do sowieckich republik Azji Środkowej. Główną akcję deportacyjną przeprowadziło NKWD w dniach 18-20 maja 1944. W czasie akcji wysiedlono z Krymu około 200 tysięcy Tatarów krymskich. Po wysiedleniu Tatarów przeprowadzono wielką akcję zmiany nazw miejscowości na rosyjskie. W miejsce wysiedleńców przybyli osadnicy rosyjscy. W 1954 roku, w trzechsetną rocznicę ugody perejasławskiej Krym został włączony w granice Ukraińskiej SRR (z wyjątkiem miasta Sewastopol).

Współczesność

W wyniku masowych przesiedleń dokonywanych jeszcze przed przyłączeniem Krymu do Rosji przez Aleksandra Suworowa (który w 1778 dokonał przesiedlenia ludności ormiańskiej oraz greckiej z Krymu do Rosji), a później deportacji ludności krymskotatarskiej (1944/45) do Azji Środkowej, większość ludności stanowią Rosjanie. Wysiedlenie Tatarów przyniosło upadek gospodarczy półwyspu, zniszczonego wcześniej działaniami podczas II wojny światowej – nowi przybysze z terenów radzieckiej Ukrainy oraz północnych rejonów Rosji nie potrafili poradzić sobie w miejscowym klimacie oraz w przejętych, specyficznych taraskich gospodarstwach. Po przekazaniu Krymu Ukraińskiej SRR sytuacja się poprawiła – napłynęli nowi osadnicy z południowej Ukrainy, poprawiono zaopatrzenie w wodę (z którą półwysep zawsze miał problemy), wybudowano Kanał Północnokrymski. Już w latach 50. XX wieku wyraźnie zwiększyło się m.in. wydobycie rudy żelaza, produkcja energii elektrycznej, a zwłaszcza wina.

W obliczu rozpadu ZSRR Rosjanie zaczęli zgłaszać postulaty powrotu do Rosji. Autonomia była ceną, jaką rząd ukraiński zgodził się zapłacić za pozostanie Krymu w składzie państwa ukraińskiego i w 1991 r. zamieszkująca półwysep większość rosyjska uzyskała od komunistycznych władz zgodę na utworzenie Krymskiej ASRR, obejmującej obszar obwodu krymskiego, z wyjątkiem miasta Sewastopola, które pozostało bezpośrednio w granicach Ukrainy. Po rozpadzie ZSRR, 5 maja 1992 Rosjanie zamieszkujący półwysep proklamowali powstanie Republiki Krymu.

Ostatecznie osiągnięto kompromis – Krym zrezygnował z niepodległości, a władze niepodległej Ukrainy zgodziły się na status republiki autonomicznej. Sewastopol, niegdyś stanowiący część obwodu krymskiego, został dodatkowym miastem wydzielonym jako siedziba rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, mającej stacjonować tu na podstawie umowy między Rosją a Ukrainą do 2017 (w 2010 umowa została przedłużona do 2042 roku). Oprócz tego Rosjanie zajmują nielegalnie (jak uważa strona ukraińska) na terenie Krymu około 4000 obiektów instalacji nawigacyjnych na wybrzeżu, w tym 10 latarni morskich.

Walory turystyczne Krymu

Południowa część Krymu, obejmująca Góry Krymskie i wybrzeże czarnomorskie ma duże walory turystyczne i w jej gospodarce turystyka ma duże znaczenie. (Zawirowania polityczne i działania wojenne spowodowały poważny spadek ruchu turystycznego w pierwszej połowie 2014 roku). Do najpopularniejszych atrakcji zalicza się czarnomorskie plaże na południowym brzegu półwyspu, Góry Krymskie z kilkoma udostępnionymi jaskiniami oraz licznymi atrakcjami krajobrazowymi, zabytki Gór Krymskich. Do tych ostatnich należą średniowieczne tzw. skalne miasta: Czufut-Kale, Eski-Kermen, Bakła, Cziłter-Koba, Cziłtier-Marmara, Kaczi-Kalon, Kyz-Kermen, Mangup, Skalne klasztory Inkermanu wraz z twierdzą Kałamita, Szułdan, Tepe-Kermen, twierdza Siujreńska; zabytki tatarskie, zwłaszcza Bachczysaraj i zabytki wybrzeża południowego: w tym bizantyjskie (np. Chersonez Taurydzki) i genueńskie (np. fortyfikacje Sudaku) miasta i twierdze oraz Sewastopol, mający duże znaczenie jako miasto-symbol wojny krymskiej i walk o Krym w czasie II wojny światowej. Na półwyspie Kerczeńskim atrakcją turystyczną są m.in. wulkany błotne.

Zobacz też

• chanat krymski
• Republika Autonomiczna Krymu

Bibliografia, literatura

• Крим w: Енциклопедія історії України: Т. 5. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. – Київ 2008, Wyd. «Наукова думка». ISBN 966-00-0632-2, s. 342-349
• Selim Chazbijewicz: „Tatarzy krymscy. Walka o naród i wolną ojczyznę”, Poznań-Września 2001, ISBN 83-916144-1-7.
• Selim Chazbijewicz, 2001: Awdet, czyli Powrót: walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległość państwa po II wojnie światowej. Wyd. Uniw. Warmińsko-Mazurskiego, ISBN 83-7299-097-2.
• Mogariczew J. M. 2005 – Pieszczernyje goroda w Krymu. Wyd. Sonat, Symferopol. ISBN 966-8111-52-4 (rozdział Oczerk istorii sredniewiekowo Kryma)
• Serczyk, Władysław A.: Katarzyna II carowa Rosji, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1989, ISBN 83-04-01436-X, s. 217-220.
• Spalle, Światosław, Krym-Kaukaz. Mały przewodnik turystyczny, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1977.
• Строля, Виргиниюс (ред.): Прогулка по Крыму, изд. Балтия Друк, Киев 2003, ISBN 966-96041-8-4.
• Тарасенко, Дмитрий: Южный берег Крыма, Симферополь 2007, ISBN 978-966-648-091-3.
• Dariusz Wierzchoś: „Krym. Od Scytów do Rosjan”, [w:], Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, Warszawa 2009.

Linki zewnętrzne

• Krym, przewodnik po Krymie, Krym półwysep
• Портал „Автономная Республика Крым” (Portal „Autonomiczna Republika Krym”)
• Туристический сервер Крыма (Turystyczny Serwis Krymu)
• Там, где начинается Крым! (Tam gdzie zaczyna się Krym!)
• Крым и крымские татары (Krym i Tatarzy krymscy)
• Tatar.Net – Crimean Tatar Internet Resources (Zasoby internetowe Tatarów krymskich)
• Этот Чарующий Крым (Ten czarujący Kym)
• Карта Крыма (Mapa Krymu)
• (Bałakława)
• Krym w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom IV (Kęs – Kutno) z 1883 r.