Przejdź do zawartości

Kuchnia czarownic

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kuchnia czarownic
La cocina de las brujas
Ilustracja
Autor

Francisco Goya

Data powstania

1797–1798

Medium

olej na płótnie

Wymiary

45 × 32 cm

Miejsce przechowywania
Lokalizacja

Kolekcja prywatna

Kuchnia czarownic[1] (hiszp. La cocina de las brujas lub Berganza y Cañizares) – obraz hiszpańskiego malarza Francisca Goi znajdujący się w prywatnej kolekcji w Meksyku. Należy do cyklu sześciu obrazów gabinetowych o wymiarach ok. 43 × 30 cm, których tematem są czary. Obrazy nie tworzą razem jednej historii, nie mają też wspólnego znaczenia, dlatego właściwe jest interpretować każdy z osobna. Cała seria była własnością książąt Osuny i zdobiła ich letnią rezydencję Alameda de Osuna. Oprócz Kuchni czarownic do serii należą: Sabat czarownic (lub Wielki kozioł), Lot czarowników, Urok, Lampa diabła oraz Kamienny gość. Cztery obrazy znajdują się w różnych kolekcjach publicznych, jeden w kolekcji prywatnej, a ostatni jest uznawany za zaginiony.

Okoliczności powstania

[edytuj | edytuj kod]

Mecenat książąt Osuny

[edytuj | edytuj kod]

W początkach swojej kariery w Madrycie Goya pracował głównie dla Królewskiej Manufaktury Tapiserii, jednocześnie poszerzając swoją prywatną klientelę wśród stołecznej arystokracji i burżuazji. Ważnymi mecenasami malarza zostali książęta Osuny: Pedro Téllez-Girón i jego żona María Josefa Pimentel. Należeli do intelektualnych elit i czołowych przedstawicieli hiszpańskiego oświecenia. Wspólnie organizowali wieczory dyskusyjne, na które zapraszano wybitnych ilustrados. Aktywnie wspierali kulturę; zgromadzili pokaźną bibliotekę, a w swojej rezydencji organizowali przedstawienia teatralne. Roztaczali mecenat nad naukowcami i artystami epoki, do których oprócz Goi należał m.in. Leandro Fernández de Moratín[2]. W latach 1785–1817 Goya namalował dla nich około 30 dzieł – portrety patronów i ich dzieci, sceny religijne i obrazy gabinetowe. Nabyli także pierwsze edycje rycin z serii Kaprysy. Po śmierci księcia w 1807 malarz kontynuował pracę dla księżnej, m.in. portretując ich dorosłe córki i synów[3].

Alameda de Osuna

[edytuj | edytuj kod]

W 1783 książę Osuny nabył tereny i budynki w położonej na północny wschód od Madrytu miejscowości La Alameda, gdzie zamożne rodziny spędzały lato, odpoczywając od miejskiego gwaru. Liczne projekty rozwojowe, zlecone i wdrażane przez księcia, przekształciły miejscowość, która wkrótce zmieniła nazwę na La Alameda de Osuna. W 1792 w posiadłości książąt funkcjonował już pałac, a z inicjatywy księżnej powstały także ogrody nazywane El Capricho[4]. Książę Osuny nabył od Goi cykl sześciu obrazów o niewielkich rozmiarach, do dekoracji nowego pałacu. Zachował się przesłany księciu rachunek z dnia 27 czerwca 1798 za „sześć dzieł o tematyce czarownic”, opiewający na sześć tysięcy reali de vellón[5][6].

Często przyjmuje się, że obrazy powstały na bezpośrednie zamówienie księżnej, nie ma na to jednak dowodu. Możliwe, że Goya przedstawił mecenasom gotowe dzieła, które odpowiadały ich gustom. Z tego powodu trudno stwierdzić, czy malarz wykonał je z myślą o konkretnym pałacowym pomieszczeniu, czy też ich lokalizacja została ustalona później. Wiadomo, że obrazy wisiały na pierwszym piętrze w przedpokoju prowadzącym do gabinetu księżnej, który nazywano gabinete de países[7]. Historyk sztuki Frank Irving Heckes uważał, że to pomieszczenie mieściło bibliotekę książąt, dlatego Goya intencjonalnie zawarł w kompozycjach motywy literackie[8]. María Isabel Pérez Hernández, która przeanalizowała inwentarz dóbr sporządzony w 1834 po śmierci księżnej, stwierdziła, że obrazy Goi znajdowały się wówczas w przedpokoju gabinetu de países, ale pozostałe meble i przedmioty z tego pomieszczenia nie wskazywały na to, by pełniło ono funkcję biblioteki. Dzieła Goi wraz z rycinami zostały do niej przeniesione dopiero około 1845[7].

Czary i gusła

[edytuj | edytuj kod]
Rysunek ze zbioru „Sny” przedstawiający czarownice, ok. 1797

Tematem dzieł były czarownice i gusła, będące ważnym elementem hiszpańskiego folkloru. Ludowa wiara w czary i demony była powszechna, a dochodzenia i kary inkwizycji dodatkowo ożywiały i legitymizowały przesądy. Ten popularny motyw pojawiał się w sztuce, literaturze i teatrze, często pod postacią satyry. Inspiracją dla Goi były m.in. sztuki teatralne Antonia de Zamory, które mógł oglądać w prywatnym teatrze książąt. Oświecona szlachta (tzw. ilustrados), do której należeli książęta Osuny, nie wierzyła w czary, jednak fascynował ich temat czarnoksięstwa, zjawisk nadprzyrodzonych[9][10] i związanej z nimi kultury plebejskiej[11]. W bibliotece książąt znajdowały się pozycje dotyczące magii (m.in. Malleus Maleficarum, Diabeł kulawy), na których posiadanie mieli specjalne pozwolenie Świętego Oficjum[7]. Matkę księżnej pasjonowała ezoteryka oraz powieści typu Wathek Williama Beckforda[5]. Wielu oświeconych przyjaciół Goi należało do masonerii[12]. Temat czarów miał podobny wpływ na Goyę, który deklarował niewiarę w czarownice[a] i uważał się za sceptyka, ale bohaterami jego dzieł często były demony i postacie fantastyczne[9]. Nie wiadomo, czy księżna Osuny zasugerowała Goi tematykę obrazów, czy powstały one dzięki jego własnej inwencji[10]. Możliwe, że kiedy Goya pracował nad zleconym przez książęta Portretem generała José de Urrutii, miał okazję pokazać księżnej rysunki ze zbioru zatytułowanego „Sny”, w których podejmował temat czarów, aby ją zainspirować[13].

Datowanie

[edytuj | edytuj kod]

Obrazy zostały namalowane najprawdopodobniej w latach 1797–1798, nie później jednak, niż wskazuje na to data wystawienia rachunku (27 czerwca 1798). Istnieją liczne tematyczne i kompozycyjne podobieństwa do serii rycin Kaprysy, nad którą Goya pracował w tym samym czasie[14][15]. Kaprysy były satyrą na społeczeństwo hiszpańskie i krytyką fanatyzmu religijnego, inkwizycji i przesądów[16]. José Gudiol datował cykl Czary na lata 1794–1795, przypadające na okres rekonwalescencji malarza po ciężkiej chorobie przebytej na przełomie 1792 i 1793 roku, w wyniku której kompletnie stracił słuch[17]. Powoli wracając do pracy, Goya skupił się na malowaniu obrazów o niewielkich rozmiarach, wymagających mniej fizycznego wysiłku. Częściej malował także kompozycje dyktowane własną wyobraźnią, niepowielające istniejących wzorów i wolne od przyjętych ogólnie kanonów[14]. Według historyka sztuki Moralesa y Marína ta seria została przez Goyę wystawiona w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych św. Ferdynanda w 1799 jako „sześć dziwnych kaprysów”[18]. Książęta prawdopodobnie wypożyczyli Goi obrazy, być może aby wspomóc promocję Kaprysów, które ukazały się w tym samym roku[19].

Interpretacja

[edytuj | edytuj kod]
Rycina nr 67 pt. Zaczekaj, otrzymasz namaszczenie z serii Kaprysy
Obraz o podobnej kompozycji z warsztatu Teniersa

To dzieło ma inny charakter niż pozostałe pięć obrazów z serii, brak tu konfliktu pomiędzy ludźmi i światem czarów[20]. W zamian Goya eksponuje świat, który łączy cechy zwierzęce i przypisywane człowiekowi w jednym bycie[21]. W kuchni znajdują się cztery postacie czarownic lub czarowników, których płeć trudno określić. Na ziemi leżą dymiące miska i dzban, butelka i dwie ludzkie czaszki. Nad nimi wiszą kości, czaszki i lampa oliwna, która oświetla scenę. Czarny kozioł dosiadający miotły wylatuje przez otwór kominowy nad paleniskiem. Czarownica, która na niego patrzy, ma głowę, ogon i jedną nogę psa. Ta, która zgarbiona przyklękła na podłodze i wkłada rękę do dzbana, ma twarz starej wiedźmy oraz jedną zwierzęcą nogę[20]. Te czarownice są w trakcie przeobrażania się w zwierzęta[22] dzięki magicznym maściom, którymi się smarują[23]. Trzecia postać ma głowę przypominającą czaszkę z ciemnymi, zapadniętymi oczodołami. Ostatnia, odwrócona od widza, oddaje mocz[20]. Według innej interpretacji te dwie postaci, które widać po lewej stronie kompozycji, zostały wyczarowane przez czarownicę i przekształcone w demony[24].

Historyk sztuki Frank Irving Heckes uważał, że obraz powinien nosić tytuł Berganza i Cañizares, ponieważ przedstawia postacie z Noweli przykładnych Miguela de Cervantesa pt. Oszukańczy ożenek i Rozmowa psów. Jest to jeden z najpopularniejszych przykładów motywu czarownic w literaturze hiszpańskiej. Obraz Goi ma przedstawiać scenę, w której czarownica Cañizares wyjaśnia psu o imieniu Berganza, jak wywołać demony i sporządzić magiczne maści do latania[8]. Zarówno dzieło Goi, jak i Cervantesa pokazuje, że wyobraźnia może zmienić to, jak postrzegamy rzeczywistość[24].

Ten obraz jest też najbardziej zbliżony stylem do serii rycin Kaprysy. Goya używa tam motywu przeobrażenia w zwierzęta jako satyry na zachowanie ludzi, np. w rycinie nr 67 Zaczekaj, otrzymasz namaszczenie[23]. Manuela Mena wskazuje także na podobieństwo kompozycji z XVII-wiecznym obrazem o podobnej tematyce z warsztatu Teniersa. Goya prawdopodobnie nie miał okazji zobaczyć tego konkretnego obrazu flamandzkiego malarza, ale możliwe, że widział podobną kompozycję i zainspirował się nią[25].

Technika

[edytuj | edytuj kod]

Według Folke Nordströma artysta nie zastosował typowej kompozycji na bazie trójkątów. Grupa postaci nie jest skupiona wokół jednej postaci czy przedmiotu, ale rozchodzi się na kilka kierunków: jedna postać wylatuje przez otwór kominowy, druga odwraca się plecami od pozostałych. Linie kompozycyjne są przerywane, a układ jest rozsiany, podobnie jak na obrazie Dom wariatów[20]. Sznur rozciąga się po przekątnej, równolegle do miotły lecącej w górę komina[23]. Inne źródło sugeruje, że podobnie jak na obrazie Urok kompozycja ma kształt heksagramu przypominającego pieczęć Salomona, magiczny znak używany w czarach, zarówno po to, by przywołać diabła, jak i rzucać urok na wroga[26].

Proweniencja

[edytuj | edytuj kod]

Majątek książąt Osuny został w dużej części roztrwoniony przez ich spadkobierców, zwłaszcza XII księcia Osuny Mariana Télleza-Giróna. W 1896 w Madrycie odbyła się publiczna licytacja posiadłości i kolekcji dzieł sztuki należących do rodziny[27]. Obrazy z cyklu Czary trafiły wtedy do różnych właścicieli[24].

W 1933 meksykański polityk i kolekcjoner Alberto J. Pani 1878–1955 w czasie podróży służbowej po Europie nabył w Madrycie Kuchnię czarownic i przedstawiającą czarownice rycinę nr 68 Piękna mistrzyni z serii Kaprysy[28]. Kuchnia czarownic znajdowała się w jego prywatnej kolekcji w Meksyku[29]. W 1993 obraz pojawia się w katalogu wystawy w Muzeum Prado Goya: el capricho y la invención[19]. Niektóre źródła podają, że obecnie lokalizacja obrazu nie jest znana[7] lub znajduje się w nieznanej kolekcji prywatnej[24].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ W korespondencji do przyjaciela Martína Zapatera Goya pisze: „nie boję się czarownic, czartów, zjaw, chełpliwych olbrzymów, łotrów, hultajów i tak dalej, żadnych w gruncie rzeczy istot poza istotami ludzkimi”. op.cit. R. Hughes Goya. Artysta i jego czas s. 148.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Alfonso E. Pérez Sánchez: Goya. Warszawa: Oficyna Imbir, 2009, s. 155. ISBN 978-83-60334-71-3.
  2. ↑ Hughes 2006 ↓, s. 120–122.
  3. ↑ Xavier Bray: Goya: Los Retratos. Turner Libros, 2015, s. 66–67. ISBN 978-84-1635-484-9.
  4. ↑ Carmen Añón: Alameda de Osuna. Madrid: Fundación Caja de Madrid, 2001. ISBN 978-84-89471-19-1.
  5. ↑ a b Vuelo de brujas. Fundación Goya en Aragón. [dostęp 2021-08-25]. (hiszp. • ang.).
  6. ↑ José Gudiol: Goya, 1746 – 1828. Biografía, estudio analítico y catálogo de sus pinturas. T. I. Madrid: Polígrafa, 1970, s. 295–296.
  7. ↑ a b c d María Isabel Pérez Hernández. Análisis de la obra “Asuntos de brujas” realizada por Francisco de Goya para la Casa de campo de la Alameda de la condesa duquesa de Benavente. „AXA, una revista de Arte y Arquitectura”. 4, 2012. Villanueva de la Cañada: Universidad Alfonso X el Sabio. ISSN 1989-5461. 
  8. ↑ a b Frank Irving Heckes. Goya y sus seis asuntos de brujas. „GOYA: revista de arte”. 295–296, s. 197–214, 2003. Madrid: Fundación Lázaro Galdiano. ISSN 0017-2715. 
  9. ↑ a b Hughes 2006 ↓, s. 148–151.
  10. ↑ a b Sánchez 1988 ↓, s. 184, 193–194.
  11. ↑ Francisco Goya. T. 11. Poznań: Oxford Educational, 2006, seria: Wielka kolekcja sławnych malarzy. ISBN 83-7425-497-1.
  12. ↑ Goya en tiempos de guerra. Manuela Mena (red.). Madrid: Museo del Prado, 2008, s. 160–161, 163. ISBN 978-84-95241-55-9.
  13. ↑ Janis Tomlinson: Goya. A portrait of the Artist. Princeton: Princeton University Press, 2020, s. 165. ISBN 978-0-691-20984-5.
  14. ↑ a b Goya. María Jesús Díaz (red.). Madrid: Susaeta Ediciones, 2010, s. 133–135. ISBN 978-84-9928-021-9.
  15. ↑ Mena 1993 ↓, s. 212–213.
  16. ↑ Stefano Peccatori, Stefano Zuffi: Klasycy sztuki: Goya. Warszawa: Arkady, 2006. ISBN 83-60529-14-0. OCLC 749548628.
  17. ↑ Juan J. Luna: Goya en las colecciones españolas. Madrid: Banco Bilbao Vizcaya, 1995, s. 94–95. ISBN 84-86022-79-7.
  18. ↑ José Luis Morales y Marín: Goya. Catálogo de la pintura. Zaragoza: Real Academia de Nobles y Bellas Artes de San Luis, 1994, s. 246–248, kat. 274. ISBN 84-600-9073-6.
  19. ↑ a b Mena 1993 ↓, s. 362.
  20. ↑ a b c d Folke Nordström: Goya, Saturno y melancolía: Consideraciones sobre el arte de Goya. Madrid: Antonio Machado Libros, 2015, s. 185–190. ISBN 978-84-9114-061-0.
  21. ↑ José Camón Aznar: Fran. de Goya. T. III 1797–1812. Zaragoza: Caja de Ahorros de Zaragoza, Aragón y Rioja, 1980, s. 106. ISBN 84-500-4165-1.
  22. ↑ Francisco Calvo Serraller, Isabel García de la Rasilla: Goya, nuevas visiones. Homenaje a Enrique Lafuente Ferrari. Madrid: Amigos del Museo del Prado, 1987, s. 74–75. ISBN 84-404-0045-4.
  23. ↑ a b c Mena 1993 ↓, s. 213.
  24. ↑ a b c d La cocina de las brujas. Fundación Goya en Aragón. [dostęp 2021-08-25]. (hiszp. • ang.).
  25. ↑ Manuela Mena: El Museo del Prado: hitos históricos de sus colecciones. Vuelo de brujas y La Marquesa de Santa Cruz. Francisco de Goya. Amigos del Museo del Prado, luty 2017. [dostęp 2021-09-20]. (hiszp.).
  26. ↑ El conjuro. Fundación Goya en Aragón. [dostęp 2021-08-25]. (hiszp. • ang.).
  27. ↑ Praca zbiorowa: Goya en las colecciones madrileñas. Wyd. 2. poprawione. Amigos del Museo del Prado, 1983, s. 120–121. ISBN 84-3009-033-9.
  28. ↑ Francisco de Goya: una mirada desde México. Rie Arimura, Erandi Lisset Ávalos Aburto, Ireri Ortiz Silva. Mexico: Escuela Nacional de Estudios Superiores Unidad Morelia, 2017, s. 102.
  29. ↑ Alberto J. Pani: La segunda colección Pani de pinturas: catálogo descriptivo y comentado. México: Editorial Cvltvra, 1940, s. 23.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kuchnia_czarownic&oldid=74978624”