Tekst źródłowy strony Monarchia absolutna

[[Plik:Louis XIV (Mignard).jpg|thumb|200px|Portret [[Ludwik XIV|Ludwika XIV]]]]

'''Monarchia absolutna''' – forma [[Rząd (prawo)|rządów]], w której monarcha skupia całość władzy państwowej, tj. wykonuje funkcje władzy [[władza ustawodawcza|ustawodawczej]], [[władza wykonawcza|wykonawczej]] i [[władza sądownicza|władzę sądowniczej]]. Znaczy to, że w absolutyzmie władza królewska jest władzą niezależną od jakiegokolwiek innego organu i od prawa stanowionego. Władca jest najwyższym prawodawcą - może samodzielnie wydawać akty normatywne, zarządza państwem i może wydawać [[decyzja administracyjna|decyzje administracyjne]] i jednocześnie jest najwyższym sędzią, mogącym samodzielnie wydawać orzeczenia sądowe.

W Europie kształtowanie się absolutyzmu związane jest z epoką nowożytną, pojawieniem się silnych, scentralizowanych [[państwo narodowe|państw narodowych]], co doprowadziło do ograniczenia [[feudalizm|feudalnych]] [[przywilej]]ów [[Stan (zbiorowość społeczna)|stanowych]], przede wszystkim takich, które zapewniały stanom udział w sprawowaniu władzy, a zatem ograniczały władzę monarszą. Stopniowy proces umacniania władzy monarszej rozpoczął się w XIV w. wraz z upadkiem autorytetu [[papież]]a i [[cesarz]]a, wzmocnieniem suwerenności zewnętrznej władców, a nasilił od wieku XVI.

Można więc, szczególnie na przykładzie [[Królestwo Francji (987–1791)|Królestwa Francji]], mówić o stopniowym umacnianiu się władzy monarszej, zmierzającej w kierunku absolutyzmu, tj. dzięki<ref>I. Jaworski, ''Zarys powszechnej historii państwa i prawa'', wyd. 2, 1963, s. 67-74; S. Sczaniecki, ''Powszechna historia państwa i prawa'', wyd. 8, s. 109-121; M. Wąsowicz, ''Historia ustroju państw Zachodu'', wyd. 2, s. 41-45, 105-107.</ref>:
* rozwojowi nauki prawa ([[legista]]), recepcji prawa rzymskiego, ustaleniu pojęcia "korony królestwa", "państwa" i uznaniu jego publicznego charakteru, w oparciu również o tzw. teorię statutową
* zniesieniu [[wolna elekcja|wolnej elekcji]], wprowadzeniu zasady desygnowania następcy i dziedziczności tronu w linii męskiej
* ustaleniu zasady [[regencja|regencji]] zamiast bezkrólewia
* przyjęciu zasady niepozbywalności i niepodzielności domeny królewskiej
* uznaniu suwerenności króla francuskiego wobec cesarza i papieża, co wiązało się ze wzrostem autorytetu monarchii francuskiej na arenie międzynarodowej
* przyjęciu zasady, iż król był zwierzchnikiem lennym wobec lokalnych możnowładców i wykorzystanie zasad prawa lennego do wzmocnienia pozycji suwerena odbierającego lenna za [[felonia|felonię]] i włączającego zabierane ziemie do domeny (odmiennie niż to stało się w Niemczech)
* powiększeniu domeny królewskiej
* swobodnemu obracaniu lennami, dzięki czemu nie doszło do powstania wielkich latyfundiów magnackich
* uznaniu króla za źródło pokoju, który był uprawniony do zwalczania anarchii i prywatnych wojen
* rozszerzeniu władzy ustawodawczej monarchy, który mógł samodzielnie wydawać akty normatywne, zmieniające reguły prawa zwyczajowego z pominięciem zgromadzeń stanowych
* rozrostowi sądownictwa królewskiego, dzięki czemu król stał się najwyższym sędzią, rozstrzygającym spory feudalnych wasali i seniorów. Rozszerzono zakres tzw. spraw królewskich poddanych sądownictwu monarszemu. Ograniczono właściwość sądów stanowych, wedle zasady "wyprzedzania" i upowszechnieniu instytucji apelacji
* wyparciu Anglików z ziem francuskich, dzięki czemu nastąpił rozwój świadomości narodowej.

Wiek XVII doprowadził do powstania klasycznej formy absolutyzmu we [[Królestwo Francji (987–1791)|Francji]], szczególnie za panowania [[Ludwik XIV|Ludwika XIV]]. Jemu to przypisuje się słowa „państwo to ja”. Co godne podkreślenia: europejskie państwa absolutystyczne pozostawały państwami [[feudalizm|feudalnymi]], czyli absolutyzm nie kwestionował podstaw ustroju feudalnego. Nastąpiła maksymalna koncentracja władzy politycznej w rękach monarchy, powodująca ograniczenie wpływów arystokracji i szlachty, a zarazem tłumienie aspiracji politycznych mieszczaństwa.

Do cech absolutyzmu klasycznego, takiego jaki ukształtował się w monarchii francuskiej zaliczyć można:
* [[centralizm]] – władza skupiona w rękach króla
* [[biurokracja|biurokratyzm]] – rozbudowany aparat administracyjny
* [[etatyzm]] - prowadzenie polityki gospodarczej wedle założeń [[merkantylizm]]u
* [[militaryzm]] – tworzenie zawodowej armii
* [[ekspansjonizm]] – powiększanie terytorium państwa kosztem sąsiadów<ref>A. Dziadzio, ''Powszechna historia prawa'', wyd. 2012, s. 134-137.</ref>

W XVIII w., w epoce [[Oświecenie (epoka)|oświecenia]], absolutyzm zyskał odmienną [[ideologia|ideologię]], zgodnie z którą władca miał być pierwszym urzędnikiem nowoczesnego, [[centralizm|scentralizowanego]] [[państwo|państwa]] i jego zadaniem było przeprowadzanie odgórnych reform modernizujących państwo, społeczeństwo i gospodarkę, za pomocą rozbudowanego aparatu biurokratycznego. Taką postać absolutyzmu nazywamy [[Absolutyzm oświecony|absolutyzmem oświeconym]]. Ta forma absolutyzmu wyraźne formy przybrała w [[Królestwo Prus|Królestwie Prus]] za panowania [[Fryderyk II Wielki|Fryderyka Wielkiego]] i w [[Austria|Austrii]] pod rządami [[Józef II Habsburg|Józefa II]].

W XIX wieku monarchie takie jak [[Królestwo Prus|Prusy]], [[Monarchia Habsburgów|Austria]] i [[Królestwo Obojga Sycylii]] ewoluowały z absolutyzmu oświeconego w stronę postabsolutnego państwa policyjnego. W [[Imperium Osmańskie|Imperium Osmańskim]] i [[Imperium Rosyjskie|Rosji]]  monarchia absolutna przetrwała do początków XX wieku i upadła w związku z [[I wojna światowa|I wojną światową]]. W przypadku Rosji carskiej [[samodzierżawie]] zbliżało absolutyzm do despotyzmu, gdyż car pozostawał panem życia i śmierci swoich poddanych.

W niektórych państwach (jak [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]]) absolutystyczny system rządów się nie ukształtował, a co więcej, budził stałe, poważne obawy [[społeczeństwo|społeczeństwa]] (zob. [[absolutum dominium]], [[Neminem captivabimus nisi iure victum|neminem captivabimus]]). W innych, jak [[Szwecja]] i [[Anglia]] trwała walka między stronnikami monarchy a zwolennikami udziału społeczeństwa w rządach, co prowadziło do czasowego umocnienia władzy monarszej na tyle, że można było mówić o monarszym absolutyzmie, jak w przypadku [[Henryk VIII Tudor|Henryka VIII Tudora]] oraz [[Elżbieta I Tudor|Elżbiety I]].

Różnica między monarchią absolutną a despotyczną polega według [[Monteskiusz]]a na tym, że w monarchii absolutnej istnieje prawo, podczas gdy władza monarchy despotycznego nie jest niczym ograniczona.

== Suwerenność monarsza ==

Władca był uważany za suwerena - tj. osobę, która sprawuje najwyższą władzę na terytorium państwa, w którym panuje. [[Suwerenność]] ta miała aspekt zewnętrzny oraz wewnętrzny. W przypadku Królestwa Francji aspekt zewnętrzny odnosił się do niezależności od papieża i cesarza. Aspekt wewnętrzny wiązał się z niezależnością od panów feudalnych i niższych władców terytorialnych, tj. lenników, dzierżących lenna przynależne do Królestwa Francji, jak również możliwością niwelowania terytorialnych partykularyzmów prawnych - odrębności prawnych poszczególnych ziem wchodzących w skład Królestwa.

== Formalne i faktyczne ograniczenia władzy monarszej ==

Do formalnych ograniczeń władzy monarszej można zaliczyć prawa boskie i prawa naturalne. Władca nie mógł bowiem postępować niezgodnie z prawami boskimi i sprzeciwić się naturze. W przypadku Królestwa Francji formalnymi ograniczeniami były [[Prawa fundamentalne monarchii francuskiej|prawa fundamentalne]].

W systemie absolutystycznym [[monarcha]] owszem skupiał w swoim ręku całość władzy, ale z oczywistych względów wyznaczał swoich przedstawicieli do poszczególnych ośrodków władzy, osobiście zajmując się tylko sprawami najwyższej wagi oraz utrzymaniem stanu, w którym nie dochodzi do konfliktu interesów żadnych z podległych mu ośrodków władzy, np. dworu, centralnych urzędów, sądów, armii. Z tym też wiązały się faktyczne ograniczenia klasycznego absolutyzmu. Wynikały one z pozycji członków dynastii, osób na dworze monarszym, ale także poziomu rozwoju techniki. Wskutek trudności komunikacyjnych rozkazy monarsze, przewożone konno, w długim czasie i z trudnościami docierały do miejscowości na terenie państwa. W zacofanym, pogrążonym w feudalizmie społeczeństwie, wśród samowoli szlachty i pańszczyźnianego chłopstwa łatwiej było sabotować nakazy królewskie. Poza tym urzędnicy królewscy byli niewykształceni, niefachowi, słabo opłacani, podatni na korupcję i w dodatku nie znali warunków miejscowych, w których przyszło im pracować. Odgórnie zaś zmieniając, podług map, podział terytorialny państwa, lokalizowano siedziby urzędów w miastach, które nie miały warunków lokalowych i odpowiedniej infrastruktury.

== Uzasadnienie doktrynalne ==
[[Plik:Cardin le Bret with his father.jpg|thumb|[[Cardin Le Bret]] (1558–1655) jeden z teoretyków absolutyzmu z ojcem]]
Absolutyzm monarszy uzasadniano na różne sposoby, w korzystając z uzasadnienia deigracjalnego, utylitarnego oraz sięgając do teorii [[Boskie prawo królów|boskiego prawa królów]] na gruncie teologicznym. Jednymi z najbardziej znanych ideologów absolutyzmu byli: [[Jean Bodin]], [[Jacques-Bénigne Bossuet]] i [[Armand Jean Richelieu]].

Koncepcja [[Boskie prawo królów|boskiego prawa królów]] była szczególnie popularna w Anglii i Szkocji w okresie rządów [[Stuartowie|Stuartów]]. Jej przedstawicielem był między innymi [[Robert Filmer]], autor traktatu ''Patriarcha'' (1680). Jego argumentacja odnosiła się do historii biblijnej postrzeganej w tym wypadku jako uniwersalna prahistoria ludzkości. Zasadzała się na teorii, że monarcha panuje nad poddanymi tak jak biblijny Adam, będący głową ludzkiego rodu, który sprawował władzę z boskiego nadania nad swoim potomstwem jako pierwszy ojciec. Władza monarsza wywodzi się więc z władzy ojcowskiej, a monarcha pełni wobec swojego ludu taką rolę, jak ojciec wobec rodziny. Pozycję monarchy legitymizuje wyznaczony przez Stwórcę patriarchalny model rodziny oraz pochodzenie władzy królewskiej od Adama - praojca. Teoria Filmera została skrytykowana i uznana za nielogiczną przez liberała [[John Locke|Johna Locke'a]]. Uznał on, że w takim razie w Anglii powinno być tylu królów ilu jest mężczyzn, będących głowami swoich rodzin.

Teologiczne podstawy świeckich rządów miały legitymować także [[Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)|cesarza rzymskiego]], [[Historia Chin|cesarza Chin]], [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|cesarza Japonii]] i [[Tajlandia|króla Tajlandii]]. Koncepcje teologiczne dominowały także w [[Cesarstwo Bizantyńskie|Cesarstwie Bizantyńskim]] i od XV wieku również w [[Carstwo Rosyjskie|Carstwie Rosyjskim]].

Deigracjalne uzasadnienie władzy monarszej polegało na uznaniu boskiego pochodzenia władzy monarszej, a zatem zamach na władzę króla był nie tylko czynem zabronionym przez prawo świeckie, ale narażał sprawcę,  popełniającego grzech śmiertelny, na potępienie przez Stwórcę. Utylitarne uzasadnienie władzy monarszej akcentowało przydatność i użyteczność władzy monarchy, który dba o dobro poddanych<ref>E. Klein, ''Powszechna historia państwa i prawa'', Wrocław 2003, s. 326-327.</ref>.

== Współczesne monarchie absolutne ==
W XXI wieku absolutyzm występuje w następujących państwach: [[Brunei]]<ref>{{Cytuj pismo|tytuł = Lavish birthday for Brunei ruler|url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/5182520.stm|czasopismo = BBC|data = 2006-07-15|data dostępu = 2015-07-21}}</ref>, [[Katar]]<ref>{{Cytuj stronę|url = http://www.bbc.com/news/world-middle-east-20890765|tytuł = Qatar: regional backwater to global player|autor = Michael Stephens|data dostępu = 2015-07-21|opublikowany = BBC NEWS}}</ref>, [[Oman]]<ref>{{Cytuj stronę|url = http://www.bbc.com/news/world-middle-east-15288960|tytuł = Q&A: Elections to Oman's Consultative Council|autor = |data dostępu = 2015-07-21|opublikowany = BBC NEWS}}</ref>, [[Arabia Saudyjska]]<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Cavendish|imię = Marshall|tytuł = World and Its Peoples: the Arabian Peninsula|rok = 2007|wydawca = |miejsce = |strony = 78|isbn = 978-0-7614-7571-2}}</ref>, [[Eswatini]] (dawniej Suazi)<ref>{{Cytuj stronę|url = http://www.bbc.com/news/world-africa-14095303|tytuł = eSwatini country profile|autor = |data dostępu = 2022-08-10|opublikowany = BBC NEWS}}</ref>, poszczególnych emiratach tworzących [[Zjednoczone Emiraty Arabskie|ZEA]]<ref>{{Cytuj stronę|tytuł = Vatican to Emirates, monarchs keep the reins in modern world - The Times of India|url = http://timesofindia.indiatimes.com/home/education/Vatican-to-Emirates-monarchs-keep-the-reins-in-modern-world/articleshow/8139118.cms?referral=PM|opublikowany = The Times of India|data dostępu = 2015-07-21}}</ref> oraz w [[Watykan]]ie<ref>{{Cytuj stronę|tytuł = State Departments|url = http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/en/stato-e-governo/organi-dello-stato.html|opublikowany = vaticanstate.va|data dostępu = 2015-07-21|archiwum = https://web.archive.org/web/20131102165340/http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/en/stato-e-governo/organi-dello-stato.html|zarchiwizowano = 2013-11-02}}</ref>.

Będą to więc:
* {{państwo|SAU}},
* {{państwo|BRN}},
* {{państwo|Eswatini}},
* {{państwo|QAT}},
* {{państwo|OMN}},
* {{państwo|VAT}}.

W niektórych krajach władzę absolutną nadaje władcy konstytucja. Taki ustrój posiadają:
* {{fakt|{{państwo|JOR}}|data=2013-06}},
* {{państwo|MAR}}{{fakt|data=2019-06}}.

=== Arabia Saudyjska ===
W [[Arabia Saudyjska|Arabii Saudyjskiej]] nie ma konstytucji pisanej, ustrój państwa opiera się na [[szariat|szariacie]] i kilku aktach prawnych – m.in. ''Dekrecie o utworzeniu królestwa Arabii Saudyjskiej'' z 1932 roku. Król powołuje rząd, na czele którego stoi. Jest dowódcą sił zbrojnych. Rząd przygotowuje projekty ustaw i na bieżąco administruje państwem. Przy królu funkcjonuje rada konsultacyjna – organ doradczy, który składa się głównie z męskich członków rodu królewskiego.

=== Watykan ===
[[Watykan]] jest monarchią [[teokracja|teokratyczną]] i [[Absolutyzm władzy|absolutystyczną]]. Wybory (elekcja) władcy odbywają się w ramach [[konklawe]] ({{łac.|cum clave}} – pod kluczem). Elektorami papieskimi są [[kardynał]]owie, ci którzy nie ukończyli w dniu wakansu papieskiego 80. roku życia. W I połowie XXI wieku kardynałów elektorów było około 120<ref>{{Cytuj | url=https://catolico.stacja7.pl/od-2-czerwca-mamy-121-kardynalow-elektorow-kardynal-sepe-traci-prawa-elektorskie/ | tytuł=Od 2 czerwca mamy 121 kardynałów elektorów. Kardynał Sepe traci prawa elektorskie - Catolico<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=stacja7.pl | język=pl | data dostępu=2024-04-24}}</ref>.

Papież jest zatem:
* [[biskup]]em [[Rzym]]u,
* [[prymas]]em [[Włochy|Włoch]],
* [[Suzeren|suwerenem]] państwa-miasta watykańskiego,
* głową [[Kościół katolicki|Kościoła katolickiego]].

== Zobacz też ==
* [[racja stanu]]
* [[monarchomachowie]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* K. Grzybowski: ''Historia doktryn politycznych i prawnych'', zesz. 4, ''Absolutyzm i rewolucje burżuazyjne. 1600–1815'', Kraków 1962.

== Linki zewnętrzne ==
* [http://playmendroit.free.fr/histoire_du_droit_et_des_obligations/la_tradition_monarchique.htm tradycja absolutyzmu francuskiego]
* [http://playmendroit.free.fr/histoire_du_droit_et_des_obligations/la_tradition_monarchique.htm francuska witryna o tradycji Bodina i le Breta]
* [https://www.jstor.org/stable/743713 Cardin Le Bret and Lese Majesty] 
* [http://haggard.w.interia.pl/regimen.html Jacek Bartyzel o władzy monarszej i poglądach Le Breta]
* {{Cytuj | autor = J.P. Sommerville | tytuł = Absolutism and the Divine Right of Kings | url = https://web.archive.org/web/20040106195841/http://history.wisc.edu/sommerville/351/351-172.htm | opublikowany = University of Wisconsin-Madison}}
* {{Cytuj | autor = Sławomir Staszak | tytuł = Władza absolutna | url = https://web.archive.org/web/20090225171937/http://prawica.net/node/12750 | opublikowany = Prawica.net | data = 2008-08-13}}

{{Monarchia}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Formy monarchii według systemu rządów|absolutna]]